پهنه بندی محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور
زهرا مظفری
1
(
گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
)
مریم قاسمی
2
(
جغرافیا- دانشگاه فردوسی مشهد
)
کلید واژه: ", , ", پهنهبندی فضایی", محصول گردشگری", سکونتگاههای روستایی", شهرستان نیشابور",
چکیده مقاله :
با توجه به افزایش تعداد گردشگران داخلی و خارجی شناسایی و توسعه محصول مقاصد گردشگری اهمیت بالایی دارد تا بتوان با جذب گردشگر تعریف شده، در برابر رقابتهای رو به رشد موفق عمل نمود. بر این اساس مطالعه حاضر به پهنهبندی محصول گردشگری در کلیه روستاهای دارای جاذبه گردشگری شهرستان نیشابور پرداخته شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و جمعآوری اطلاعات اسنادی و میدانی بوده است. در این مطالعه محصول گردشگری در 233 روستای دارای جاذبه گردشگری شهرستان، در چارچوب مدل عرضه گان کمی و با تلفیق و همپوشـانی 76 لایه در محیطGIS ، پهنهبندی انجام و اولویتهـای برتـر توسعه گردشگری روستایی در سطح شهرستان معرفـی گردید. نتایج نشان داد در محصولات مورد بررسی، جاذبه گردشگری با امتیاز 0.4 در رتبه‌ی اول، دسترسی به جاذبه گردشگری با امتیاز 0.26در رتبه‌ی دوم، تأسیسات و تسهیلات گردشگری با امتیاز 0.17 در رتبه‌ی سوم و سپس به ترتیب عوامل سازمانی و نهادی با امتیاز 0.11 و مهمانپذیری 0.07 قرار گرفتهاند. در مجموع پهنههای بسیار مساعد از نظر محصولات گردشگری در روستاهای چکنهعلیا، کلیدر، برزنون، بوژان، گرینه و دیزباد علیا قرار دارند. نتایج نشان داد شهرستان نیشابور از نظر جاذبه گردشگری روستایی از قابلیت بالایی برخوردار است ولی ضعفهای موجود در سایر محصولات بر قابلیتهای موجود تأثیر منفی گذاشته و عدم توسعه گردشگری روستایی را سبب شده است. با توجه به اینکه موفقیت گردشگری به توسعه محصول گردشگری وابسته است،و محصول گردشگری صرفا منابع گردشگری نمی باشد پیشنهاد می شود متولیان امر در چارچوب سند آمایش گردشگری روستایی شهرستان به این امر توجه ویژه ای مبذول دارند.
چکیده انگلیسی :
With the increasing number of tourists traveling around the world and the evolution of new destinations around the world, it is of great importance for a destination to know and develop its tourism product to attract more tourists and withstand growing competition. Therefore, in the present study, it is focused on the zoning of the rural tourism product in Neyshabur County. The method of descriptive-analytical research and data collection was documentary and field method. For this purpose, the tourism product was quantified in 233 villages with tourist attractions in Neyshabur city, within the framework of the Gan model, And by combining and overlapping 76 layers in the GIS environment, zoning was done and the top priorities of rural tourism development were introduced at the city level. The results showed that in the studied products, the attraction factor with a score of 0.400 is in the first place, the accessibility factor is in the second place with a score of 0.258, the factor of facilities and facilities is in the third place with a score of 0.166, and then the organizational and institutional factors are in order with a score of 0.107. And hospitality are placed at 0.069. In general, the most favorable areas in terms of tourism products are located in the villages of Chakane Alia, Klidar, Barznon, Bozhan, Greene and Dizbad olia. The results showed that Neyshabur city has a high potential from the point of view of rural tourism, but the weaknesses in other products have negatively affected the existing capabilities and caused the lack of development of rural tourism, And although, the ability of rural tourism attractions has a high level of attractiveness due to the diversity and different species, But other components of rural tourism products in the region do not have the desired integrity and uniformity and are at a very low level.
|
Journal of Regional Planning Autumn 2024. Vol. Issue ISSN (Print): https://jzpm.marvdasht.iau.ir/ |
|
Research Paper
Zoning of the rural tourism product of Neyshabur County
Zahra mozaffari: PhD in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran, 09157641912, zh_mozaffari@yahoo.com.
Maryam ghasemi1: Assistant Professor, Department of Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran, 09153065702, magh30@um.ac.ir.
Citation: Mozaffari.z, & Ghasemi, m. (2024). Zoning of the rural tourism product of Neyshabur County. Journal of Regional Planning,Vol , No , PP: DOI: DOR: |
Abstract | A R T I C L E I N F O |
The tourism product is the backbone of a destination's tourism operations. Due to the increase in the number of domestic and foreign tourists, it is very important to identify and develop the product of tourist destinations in order to be able to succeed against the growing competition by attracting defined tourists and to be better known as a destination. Based on this, in the present study, tourism product zoning has been discussed in all the villages with tourist attraction in Neyshabur County. In terms of the descriptive-analytical method, this research has a practical purpose, and in terms of collecting information and data, it is based on two library and field methods. The statistical population of the research was the villages of Neyshabur county, which in 1401, out of a total of 348 villages with villages, 233 villages with at least one or more tourist attractions (natural, cultural, historical) were identified as examples, and the tourism product in the framework of the supply model is quantitative and By combining and overlapping 76 layers in the GIS environment, zoning was done and the top priorities of rural tourism development were introduced at the county level. In order to analyze the data from SPSS software, determine the preference of the indicators relative to each other, the weight of the indicators and the stability coefficient with the AHP method from the Expert Choice software and from GIS were used in the direction of zoning and identifying susceptible areas. The results showed that in the studied products, tourist attractions ranked first with a score of 0.4, access to tourist attractions ranked second with a score of 0.26, facilities and tourist facilities ranked third with a score of 0.17, and then organizational and institutional factors with The score is 0.11 and hospitality is 0.07. In general, the most favorable areas in terms of tourism products are located in the villages of Chakaneh Olya, Kelildar, Barzanun, Bozhan, Grine and Dizbad Olya. The results showed that Neyshabur County has a high potential in terms of rural tourism attraction, but the weaknesses in other products have negatively affected the existing capabilities and caused the lack of rural tourism development. Considering that the success of tourism is dependent on the development of the tourism product, it is suggested that the people in charge pay special attention to this matter in the framework of the document of rural tourism of the county. | Received: // Accepted: // PP:
Use your device to scan and read the article online
Keywords: Spatial zoning, Tourism product, Rural settlements, Neyshabur County.
|
[1] Corresponding author: Maryam ghasemi, Email: magh30@um.ac.ir, Tel: +989153065702
مقاله پژوهشی
پهنهبندی محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور
زهرا مظفری: دکتری جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران، 09157641912، zh_mozaffari@yahoo.com
مریم قاسمی1: استادیار گروه جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران،09153065702، magh30@um.ac.ir
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: // تاریخ پذیرش: // شماره صفحات:
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
واژههای کلیدی: پهنهبندی فضایی، محصول گردشگری، سکونتگاههای روستایی، شهرستان نیشابور
|
محصول گردشگری ستون فقرات عملیات بخش گردشگری یک مقصد است. با توجه به افزایش تعداد گردشگران داخلی و خارجی شناسایی و توسعه محصول مقاصد گردشگری اهمیت بالایی دارد تا بتوان با جذب گردشگر تعریف شده، در برابر رقابتهای رو به رشد موفق عمل نمود و به عنوان یک مقصد بهتر شناخته شد. بر این اساس در مطالعه حاضر به پهنهبندی محصول گردشگری در کلیه روستاهای دارای جاذبه گردشگری شهرستان نیشابور پرداخته شده است. این تحقیق از نظر روش توصیفی – تحلیلی، هدف کاربردی و به لحاظ گردآوری اطلاعات و دادهها مبتنی بر دو شیوه کتابخانهای و میدانی است. جامعه آماری تحقیق روستاهای شهرستان نیشابور بود که در سال 1401 از مجموع 348 آبادی دارای دهیاری، تعداد 233 آبادی دارای حداقل یک جاذبه گردشگری و بیشتر (طبیعی، فرهنگی، تاریخی) به عنوان نمونه شناخته شدند و محصول گردشگری در چارچوب مدل عرضه گان کمی و با تلفیق و همپوشـانی 76 لایه در محیطGIS ، پهنهبندی انجام و اولویتهـای برتـر توسعه گردشگری روستایی در سطح شهرستان معرفـی گردید. به منظور تجزیه و تحلیل دادهها از نرم افزار SPSS، مشخص شدن ارجحیـت شـاخصهـا نسـبت بـه یکدیگر، وزن شاخصها و ضریب پایـداري با روش AHPاز نرم افزار Expert Choice و از GIS در راستای پهنهبندی و شناسایی مناطق مستعد بهره گرفته شد. نتایج نشان داد در محصولات مورد بررسی، جاذبه گردشگری با امتیاز 4/0 در رتبهي اول، دسترسی به جاذبه گردشگری با امتیاز 26/0 در رتبهي دوم، تأسیسات و تسهیلات گردشگری با امتیاز 17/0 در رتبهي سوم و سپس به ترتیب عوامل سازمانی و نهادی با امتیاز 11/0 و مهمانپذیری 07/0 قرار گرفتهاند. در مجموع پهنههای بسیار مساعد از نظر محصولات گردشگری در روستاهای چکنهعلیا، کلیدر، برزنون، بوژان، گرینه و دیزباد علیا قرار دارند. نتایج نشان داد شهرستان نیشابور از نظر جاذبه گردشگری روستایی از قابلیت بالایی برخوردار است ولی ضعفهای موجود در سایر محصولات بر قابلیتهای موجود تأثیر منفی گذاشته و عدم توسعه گردشگری روستایی را سبب شده است. با توجه به اینکه موفقیت گردشگری به توسعه محصول گردشگری وابسته است، پیشنهاد میشود متولیان امر در چارچوب سند آمایش گردشگری روستایی شهرستان به این امر توجه ویژهای مبذول دارند. |
[1] استناد: مظفری، زهرا؛ قاسمی، مریم. (1403). پهنه بندی محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال ، شماره ،: صص DOI: DOR:
|
نویسنده مسئول: مریم قاسمی، پست الکترونیکی: magh30@um.ac.ir، تلفن: 09153065702
مقدمه
گردشگری در نیمه دوم قرن بیستم به مهمترین فعالیت اقتصادی در جهان تبدیل شده است. سازمان جهانی گردشگری (WTO) و شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) گزارش دادند که گردشگری تقریباً 11 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی (GDP) را تولید و به طور مداوم بیش از 200 میلیون نفر را در نیروی کار جهانی استخدام میکند. علاوه بر این یکی از معدود مشاغلی خواهد بود که با نرخ قابل توجهی (تقریباً 5 درصد در سال) به رشد خود ادامه میدهد و فرصتهای شغلی آینده را ایجاد میکند. از این رو، گردشگری در حال حاضر یک وسیله ضروری برای توسعه منطقهای و ملی و سهم عمدهای در اقتصاد محلی در کشورها و مناطق مختلف دارد (Kunjuraman et al.,2022) ، به همین دلیل، مقامات محلی و بازیگران صنعت گردشگری به طور فعال منابع موجود را برای ایجاد مقاصد و محصولات گردشگری جدید و مزیت رقابتی بلندمدت برنامهریزی و ارتقا میدهند (Ponte et al., 2021). با توجه به پتانسیل بالای گردشگری و با توجه به اینکه امروزه مناطق روستایی در سراسر جهان با چالشهای زیادی مواجهاند (Liu et al., 2020: 178) ، تلاش برای بازآفرینی روستاها از طریق گردشگری، ابزاری جایگزین برای دستیابی به احیای دوباره اقتصادی و اجتماعی نواحی روستایی است (Su et al., 2018: 1040). در این راستا در سال 2022 تعداد ۳۲ روستا در سراسر جهان توانسته‌اند از گردشگری به عنوان محرکی برای توسعه استفاده کرده و ارزش‌ها و محصولات مبتنی بر جامعه را نیز حفظ و ترویج کنند (UNWTO,2022). گردشگری روستایی به عنوان یک استراتژی توسعه روستایی با فراهم آوری امکانات و تسهیلات رفاهی امکان بهرهمندی از جاذبهها را به همراه زندگی در محیط روستایی فراهم میآورد (Pourrouhani et al., 2016:112). ایجاد و توسعة گردشگری در نواحی روستایی از یکسو میتواند نقش مهمی در متنوعسازی اقتصاد جوامع روستایی ایفا نماید (Belij et al, 2016: 3) و از سوی دیگر، وسیلهای برای تحریک رشد اقتصاد ملی و منطقهای - محلی به شمار آید (Nielsen & Spenceley, 2015:127). اما صرف برخورداری از جاذبه گردشگری لزوماً منجر به رونق گردشگری نمیشود و برای جذب مداوم گردشگران از داخل و خارج از کشور کافی نیست. به عبارتی همه جاذبههای گردشگری منابع گردشگری هستند اما همه منابع گردشگری ممکن است جاذبههای گردشگری نباشند (Azmi et al., 2023) از این رو، منابع گردشگری موجود لزوماً موفق به تبدیل شدن به جاذبههای گردشگری نمیشوند (Singh, 2011).
افــزایش رقابــت بین مقاصــد گردشگري سبب شده تا بسیاری از روستاهای گردشگرپذیر به دنبال جستجوی راهبردهای جدید برای افزایش گردشگران داخلی و خارجی باشند. بررسیها نشان میدهد محصولات گردشگری به عنوان عامل جذب گردشگران در نظر گرفته میشوند و در تصمیم گردشگران در مورد «کجا بروند»، «مدت زمان ماندن» و «چه باید کرد» موثر است (Azmi et al., 2023). بدون تردید توجه به ارتقاء محصول گردشگری منجر به رضایت گردشگر میشود (Karmi & Zainli, 2015: 98). از زمانی که بازدیدکنندگان به یک مقصد وارد میشوند و تا وقتی که مقصد را ترك میکنند کیفیت تجربه آنهـا تحت تأثیر محصول گردشگری قــرار دارد، به همین دلیل فراهم نمودن محصولات جـذاب براي پایداري مقاصد گردشگري در راستای بـرآورده کـردن نیازهـا، انتظـارات اولیـه و ثانویه گردشگران و مزایـاي مالی حاصله بسیار با اهمیـت هسـتند؛ بنـابراین، بـراي رقابت مؤثر، محصول مقاصد گردشـگري بایـد جـذاب، چشـمگیر، ایمــن شفاف، قابل اعتماد، سازگار با محیط، نیازها و انتظارات گردشگران و از نظر کیفی شبیه و یـا بهتـر از مقاصـد دیگـر باشـد (Khaje-Shahkohi & Mousavi Parsai, 2019:14). به طور کلی توسعه محصول یکی از عوامل تحرک و پویایی صنعت گردشگری است و نبود استراتژی درست توسعه محصول، معمولاً به شکست و رکود طرح‌های گردشگری منجر میشود.
شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی و مجاورت شهرستان مشهد، با رتبه دوم به لحاظ جاذبهها و گردشگر از جایگاه ویژهای برخوردار است (Tourism Research Institute, 2016). بر اساس آمار سازمان گردشگری شهرستان نیشابور در بهار 1402 حدود 420 هزار نفر گردشگر از اماکن مختلف شهرستان نیشابور بازدید کردند که از این تعداد تنها ۱۱ هزار و ۵۰۰ نفر از مسجد چوبی، ۳۰۰۰ نفر از موزه حیاتوحش چشمه خسرو، ۳۶ هزار نفر از روستای گردشگری بوژان و ۱۳ هزار نفر از آبشار بار در مناطق روستایی بازدید کرده‌اند (Department of cultural heritage, tourism and handicrafts of Neyshabur county, 2023). اگرچه این شهرستان دارای جاذبههای گردشگری روستایی مطلوبی است، ولی متأسفانه در عمل این شهرستان در زمینه جذب گردشگر روستایی آنگونه که باید موفق عمل نکرده و از توانهای مختلف روستاها در زمینه ارتقاء بخش گردشگری استفاده بهینه صورت نگرفته است. در صورتی که توجه به بخش گردشگری روستایی و شناخت پتانسیلهای گردشگری اگر با ارائه محصولات باکیفیت همراه شود مانند پنل خورشیدی هم میتواند در همان لحظه برق تولید کند هم برق را ذخیره کند.
توسعه گردشگری روستایی در این شهرستان به عنوان یک فعالیت اقتصادی که مبتنی بر توانهای محیطی است نیازمند شناخت دقیق محصولات گردشگری است، در غیر این صورت توسعه گردشگری بدون برنامهریزی و استراتژی مشخص، مشکلات بیشماری را برای روستاها ایجاد میکند که مضرات آن بیشتر از جنبههای مثبت آن خواهد بود. در واقع انجام فعالیتهای گردشگری در غیاب برنامهریزی و مدیریت صحیح و بدون در نظرگرفتن محصولات، میتواند بر تجارب گردشگران و از آن مهمتر بر کیفیت روستاهای مقصد اثرات منفی زیادی داشته باشد. از این رو جهت فراهم کردن بستر مناسب برای توسعه صنعت گردشگری اولین راهکار شناسایی هرچه بیشتر و بهتر روستاهایی است که محصولات گردشگری در آنها از نظر کمیت و کیفیت در رتبه بالاتری قرار دارند. پس در حالت ایدهال، برای توسعه گردشگری روستایی باید محصولات متفاوت گردشگری روستایی شهرستان مدنظر قرار گیرد. همچنین ارزیابی تحرک گردشـگری روستایی در شهرستان نیازمنـد شـناخت و تسـلط بـر مفـاهیم مـرتبط بـا محصولات گردشگری و شرایط این محصولات در محدوده مورد مطالعه است. لذا مدیران و تصمیمگیران صنعت گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور لازم است ضمن شناخت و توسعه محصولات گردشگری مزیت رقابتی برای مقاصد گردشگری شهرستان ایجاد نمایند. با عنايت به مطالب فوق، این پژوهش بر آن است با بهرهگیری از رویکرد پتانسیلمحور در برنامهریزی گردشگری روستایی، با شناسایی و طبقهبندی انواع محصولات گردشگری، پهنهبندی مناسبی با توجه به نوع محصولات انجام تا برنامهریزی مناسب برای توسعه گونههای مختلف گردشگری صورت گیرد.
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
علیرغم گذر مدت زمانی طولانی محققـان نتوانستهاند تعریفـی جـامع و مـانع از ماهیـت محصول مقاصد گردشگري ارائه نمایند. این عدم وجود توافـق موجـب ارائـه دو تفسـیر متفاوت از این سازه شده است (Khaje-Shahkohi & Mousavi Parsai, 2019). گـروه اول محققانی مانند جفـري1 (2001) یـا کـوپر و هال2 (2008) هستند که در تعریف محصول گردشگري فقط بر عناصر ملموس تأکیـد دارنـد. گروه دوم محققانی مانند ونهـو3 (2005) و کلب4 (2006) هسـتند کـه هـم بـر عناصـر ملموس و هم غیرملموس تأکید دارنـد (Khaje-Shahkohi & Mousavi Parsai, 2019:15). در نهایت میتوان گفت هر چیزی که بتواند برای جلب توجه، تملک، استفاده یا مصرف به بازار گردشگری عرضه شود و احتمالاً نیاز یا خواستهای را ارضاء نماید به عنوان محصول گردشگری شناخته میشود (Karimi Kundzi, 2021: 98) . محصولات گردشگری، را میتوان در دو سطح متمایز کرد:
الف- کل محصول توریستی که ترکیبی از تمام عناصری است که یک گردشگر در طول سفر خود مصرف میکند.
ب- محصولات خاص که اجزایی از کل محصول گردشگری هستند و میتوانند به عنوان پیشنهادات فردی به گردشگران فروخته شوند. به عبارت دیگر، محصولات خاص ارائه شده توسط شرکتهای گردشگری منفرد هستند .(Dimitris, 2015: 5)
دو رویکرد در بررسی عوامل موثر بر گردشگری وجود دارد. رویکرد اول، رویکرد تقاضامحور بوده و برگرفته از این فرض است که مقصد، برانگیزنده باورها و احساسات افراد بوده و نیاز آنها را برآورده میسازد. از سویی رویکرد عرضهمحور در گردشگری بر خدماتی تمرکز دارد که برای بازدیدکنندگان یک مقصد طراحی و آماده شدهاند (Aq Arkakli et al., 2019: 178-179). برنامهریزی بـرای توسعه گردشگری، مستلزم توجه به عوامل تقاضا و عـوامـل عـرضـه گـردشـگـری اســـت. توسعه خـدمـات و امکانات زیربنایی و رفاهی و ابعاد فیزیکی و كالبدی گردشگری در فضاهای مختلف بـدون در نظرگرفتن ظرفیتها، قابلیتها و امکانات و محدودیتهای عرضه و تقاضای گردشگری، به ایجاد تعادل منطقهای كمکی نخواهد كرد. بنابراین توسعه گردشگری به عنوان بازاری کلی، تحت شرایط عرضه و تقاضا قابل بررسی است (Maududi Arkhodi & Ferdowsi , 2020:85). بر اساس مدل گان گردشگری در چارچوب عرضه به عنوان محصول گردشگری دارای عناصر پنجگانهای میباشد که در واقع شکل دهنده محصول گردشگری در مناطق محتلف میباشند. این عناصر عبارتند از: 1- جاذبهها، 2- دسترسی، 3- تأسیسات و تسهیلات زیربنایی، 4- خدمات مهمانپذیری، 5- عناصر سازمانی و نهادی (Saqhaei & Alizadeh, 2013:4).
جاذبهها: جاذبههای مقصد مهمترین عنصر در بعد عرضه گردشگری و منبع انرژیزا و قدرتدهنده به سیستم گردشگری هستند و نیروهای کششی یا جذبکننده گردشگران محسوب میشوند (Zaytonuli et al., 2020:14). جاذبهها برای توسعه مقاصد گردشگری سه عملکرد مشخص ارائه میدهند. در وهله اول، جاذبهها علت مسـافرت مردم به یک مقصد هستند (Emir et al., 2016: 92). دوم، جاذبهها تصاویر و نمادها را برای معرفی مقصد به مردم عرضه میکنند. سوم، توسعه سایر خدمات بستگی به جاذبههای مقصد دارد ( Aslani et al, 2020:23). جاذبههای مقصد گردشگری عبارتاند از: 1. جاذبههای طبیعی؛ 2. جاذبههای مصنوع؛ 3. جاذبههای فرهنگی؛ 4. جاذبههای اجتماعی (Căruntu & Diţoiu, 2014: 232).
تأسیسات و تسهیلات زیربنایی: زیرساختهای گردشگری به عنوان یکی از عوامل مهم و زیربنایی به منظور ارائه خدمات و انتفاع توسعه خدمات به گردشگران و مسافران یا میهمانان طبق ضوابط ارائه میشوند (Gol-zadeh et al, 2018:248). مناسب بودن تأسیسات اقامتی و پذیرایی، تأسیسات حملونقل و تأسیسات مخابراتی و ارتباطی، امکانات بهداشتی و درمانی، اماکن ورزشی و تفریحی میتواند رضایتمندی گردشگران را به همراه داشته و موجب توسعه مناطق گردشگری روستایی میشود (Anabastani & Masoumi, 2021:199). زیرساختهای گردشگری به عنوان پایه‌ای حیاتی برای توسعه گردشگری و جزء محصول گردشگری باید در سه نقطه گرهی فراهم شود: الف - مورد نیاز در نقاط توریستی، ب - ادامه مسیر در طول سفر تا منطقه مقصد، و ج - در مناطق مقصد.
ضروری است شبکه‌های زیرساختی در سطح رضایتبخش برای توسعه گردشگری روستایی وجود داشته باشد، خدمات زیرساختی باید به نحوی باشد که:
1. شبکه خدمات هم برای گردشگران و هم برای ساکنان منطقه در دسترس باشد.
2. دستیابی به ثبات در استانداردها مطلوب باشد.
3. ایجاد یک سیستم یکپارچه، توسعه فعالیتهای غیرگردشگری در منطقه را تسهیل کند.
4. شبکه توسعهای را که به رفاه اقتصادی روستاها کمک میکند، تسهیل کند.
5. شبکه باید توسط سازمانهای دولتی نگهداری شود تا اطمینان حاصل شود که استانداردهای تجویز شده رعایت شده است ( Chatterjee & Das, 2017: 224).
دسترسی: يكـي از مهـمتـرين عوامـل در جـذب گردشگر و اشتياق مجدد براي سفري دوباره و يا چند باره، شرايط مساعد حملونقل است. لذا فراهم بودن امكانات حملونقل مناسب، مطمئن، راحت و سريع و ارزان پيش شرط توسعه گردشگري روستایی است. زيرا گردشگران در تصميمات خود دو عامل هزينه و زمان را مدنظر قرار ميدهند و براي دسترسي به مقاصد گردشگري انتخاب نوع سيستم حملونقل و يا فراهم بودن سيستم مناسب بر اين دو عامل تاثير ميگذارد (Omrani et al., 2018:104). مقصد گردشگری باید برای عموم مردم قابلیت دسترسی داشته باشد و بازدیدکنندگان باید این امکان را داشته باشند که در درون مقصد نیز به راحتی مسافرت کنند ((Zaytonuli et al., 2020:12. در صورتی که میزان دسترسی به جاذبهها به راحتی امکانپذیر نباشد، فعالیتهای گردشگری دچار رکود خواهد شد (Mirzaei & Dehi, 2014:1).
خدمات مهمانپذیری: مهمانپذیری عبارت است از رفتار با فرد به گونهای که خود می‌خواهد با او رفتار شود. عموماً خدمات مهمانپذیری همزمان با تولید آن، مصرف میشود و اغلب با ارزشهایی ترکیب میشود که ماهیت ناملموس دارند اما برای خریدار اهمیت زیادی دارند. منحصر به فرد بودن مهمانپذیری در این واقعیت نهفته است که هم محصولات و هم خدمات را به طور همزمان ارائه میدهد. خدمات مهمانپذیری دارای 4 جزء اصلی محصول فیزیکی، محصول خدماتی، محیط خدمات، و ارائه خدمات است. لذا محصولات و خدمات مهمانپذیری را نمیتوان از هم جدا کرد (Kumar & Chaudhary, 2017: 3-4).
عناصر سازمانی و نهادی: عناصر نهادی و سازمانی بیشتر به قوانین و مدیریت به همراه چارچوب حقوقی اشاره دارد. مدیریت در زمینه بهرهوری گردشگری در نواحی روستایی در انطباق با یک نگرش سیستمی میتواند تعادل لازم بین عرضه و تقاضای گردشگری شکل داده و بستر مناسبی را برای گردشگری روستایی پایدار فراهم آورد (Saqhaei & Alizadeh, 2013:7). مدیریت امور گردشگری روستایی از وظایف و مسئولیتهای دولت است که خطمشی و سیاستهای کلی وضع مقررات، ترتیبات اداری، منابع مالی، سهم هر یک از بخشهای عمومی یا خصوصی توسط دولت مشخص میشود. در واقع مدیریت گردشگری به عنوان یک وزنه تعادلی در چارچوب دستیابی به گردشگری پایدار میباشد هرگونه ناکارآمدی مدیریت گردشگری بنا به پیچیدگی جریان گردشگری در عصر حاضر پیامدهای منفی به همراه دارد (Hadipour et al., 2016:65).
با توجه نقش مهم محصولات در توسعه صنعت گردشگری مطالعات داخلی و خارجی زیادی در این زمینه صورت گرفته است که در ادامه به اختصار به آنها پرداخته شده است. Safar aliakbari & Sadeghi (2022) به تحلیل چالشها و راهبردهای توسعه گردشگری نواحی روستایی پیرامون سد داریان در شهرستان پاوه پرداختند نتایج نشان داد مهمترین راهبردهای توسعه گردشگری توسعه محصول خدمات و زیرساخت، سرمایهگذاری و رونق فعالیتهای اقتصادی و توسعه فعالیتهای فرهنگی و رسانهای است. Amiri et al (2019) در پژوهش شناسایی عوامل مؤثر بر بازاریابی گردشگری و ارائه مدل مناسب اکوتوریسم و گردشگری روستایی به این نتیجه رسیدند که بین متغیرهای اصلی عوامل ساختاری (سرمایهگذاری در بخشهای ساختمانی، اسکلهسازی و ساخت انواع وسایل حملونقل، خدمات گردشگری کم هزینه، سرمایهگذاریهای مربوط به اطلاعات و اطلاع رسانی گردشگری، تبلیغات، توجه به صنایع دستی و بومی، برنامهریزی تورهای گردشگری برای مناسبتهای خاص و جشنوارههای محلی)، عوامل رفتاری (آموزش نیروی انسانی، اولویتدهی به ارتقای سرمایههای انسانی و جذب نخبگان، ایجاد فرصت عادلانه برای مشارکت افراد، جلب اعتماد گردشگر، احیای بازارچههای محلی از بین رفته) و عوامل زمینهای (استفاده از تکنولوژی، دستورالعملهای قانونی، ایجاد امنیت سرمایهگذاری، حفظ آثار طبیعی و ملی، ...) و بازاریابی گردشگری رابطه معناداری وجود دارد. Ghorbaniyan et al (2018) در پژوهش شناسایی و اولویتبندی شاخصهای سیاستگذاری گردشگری مؤثر در توسعه و عمران مجموعه روستایی به این نتیجه رسیدند که اطلاعرسانی و تبلیغات مفید و کارآمد، نیروی متخصص و آموزش دیده، جلب مشارکت مردمی، تقویت بازار محلی از اولویتهای مهم توسعه گردشگری هستند. Shohani et al (2018) به ارزیابی میزان رضایت گردشگران از محصول گردشگری در استان ایلام پرداختند. نتـایج حاصـل گویـای سـطوح متفـاوت رضـایت گردشـگران از ابعـاد محصول گردشگری است. به طوریکه مؤلفههای جاذبه مقصد، دسترسی مقصد و تصویر از مقصد در سـناریوی (Win) و تسهیلات و هزینههای مقصـد در سـناریوی (Lose) قرار دارد. Kadivar (2017) در بررسی قابلیتهای گردشگری روستایی در استان خراسان رضوی 59 روستا را در قالب محصول گردشگری و بازار تقاضای گردشگری روستایی مورد بررسی قرار دادند بر پایه نتایج، محدوده مورد مطالعه دارای حداکثر قوت (جذابیت منطقه) و حداکثر ضعف (وضعیت ساختاری منطقه) بود.
Melese & Belda (2021) در عوامل تعیین کننده توسعه محصول گردشگری در جنوب شرقی اتیوپی نشان دادند که توسعه محصول گردشگری متأثر از آمیخته بازاریابی است. Custódio Santos et al (2020) در مدلی برای توسعه محصولات گردشگری نوآورانه: از خدمات تا تحول چارچوبی را مطرح کردند که میتواند برای محصولات گردشگری نوآورانه یا ارزیابی مجدد محصولات موجود به منظور حفظ رقابتپذیری مقاصد گردشگری اعمال شود. Adikampana et al (2019) در مدلی از توسعه گردشگری روستایی مبتنی بر جامعه نشان دادند که محصولات گردشگری روستایی مبتنی بر جامعه محلی از عوامل جذب گردشگر در مناطق روستایی در قالب ویژگی‌های محیطی و عملکرد جوامع روستایی هستند، چرا که میتواند مشارکت جامعه محلی را در تصمیمگیری و اشتراک منافع گردشگری افزایش دهد. Makuzva & Ntloko (2018) در محصول گردشگری به عنوان معیاری برای تعیین عناصر کلیدی که بر تصمیمات گردشگران تأثیر میگذارد نشان دادند که در دسترس بودن جاذبهها، قیمت محصول گردشگری و همچنین دسترسی به مقصد نقش مهمی در تأثیرگذاری گردشگران برای بازدید از مقصد دارد. (2017) Wang & Wang به این نتیجه رسیدند که به منظور تشکیل شجره محصول گردشگری باید از اصل بازار محوری پیروی کرد، وضعیت فعلی محصولات گردشگری را اضافه کرد و به ارتباط بین محصولات مختلف و ترکیب در همان زمان توجه کرد. بر اساس نتایج مطالعات پیشین، رونق گردشگری روستایی مستلزم آگاهی از محصولات مقاصد گردشگری و برنامهریزی برای توسعه آنها است. لذا در این پژوهش برخلاف پژوهشهای صورت گرفته، برای پهنهبندی محصول گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور از چارچوب عرضه گردشگری بر اساس مدل گان استفاده گردید و بر آن مبنا شاخصها به گونهای طراحی گردید تا تمامی اجزا محصول گردشگری را پوشش دهد.
مواد و روش تحقیق
شهرستان نیشابور با وسعت 65/6753 کیلومترمربع (معادل 5.8 درصد از کل استان)، در فاصله 120 کیلومتری از مرکز استان، قرارگرفته است (سالنامه آماری استان خراسان رضوی، 1395). این شهرستان با 4 بخش 7 شهر، 13 دهستان، 962 آبادی (418 آبادی دارای سکنه و 544 آبادی خالی از سکنه) در مرکز استان واقع شده است. از شمال به شهرستان‌های قوچان و چناران، از شرق به شهرستان‌های مشهد، طرقبه و شاندیز، از غرب به سبزوار و از جنوب به شهرستان‌های تربت‌حیدریه و کاشمر محدود میشود. این شهرستان در محور جاده ابریشم و محور ترانزیتی تهران – مشهد - افغانستان واقع میباشد (شکل1).
شکل 1- موقعیت جغرافیایی روستاهای مورد مطالعه در شهرستان نیشابور در بررسی محصول گردشگری روستایی (نویسندگان، 1401)
تحقیق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. به منظور مرور ادبیات موضوع از کتابها، مجلات، و مقالات معتبر داخلی و خارجی و به منظور ارزیابی محصولات گردشگری روستایی شهرستان از پژوهش میدانی در قالب پرسشنامه و مشاهده استفاده شد. در شهرستان نیشابور از مجموع 348 آبادی دارای دهیاری، تعداد 233 آبادی دارای حداقل یک جاذبه گردشگری و بیشتر (طبیعی، فرهنگی، تاریخی) شناخته شدند که همه آنها به‌صورت تمام شماری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند (شکل1). از آنجا که اطلاعات منسجمی در مورد وضعیت گردشگری روستاهای شهرستان نیشابور موجود نبود، به منظور شناخت محصول گردشگری در روستاهای شهرستان نیشابور پرسشنامهای در چارچوب مدل گان طراحی و به کمک کلیه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاهای شهرستان در جلسهای که جهت برگزاری امتحان از دهیاریها در محل فرمانداری نیشابور تشکیل شده بود، تکمیل شد. به منظور تجزیه و تحلیل دادهها از SPSS، به منظور مشخص شدن ارجحیـت شـاخصهـا نسـبت بـه یکدیگر، وزن شاخصها و ضریب پایـداري با روش AHP از نرم افزار Expert Choice و از GIS به منظور پهنهبندی و شناسایی مناطق مستعد استفاده شد. پهنهبندی موجود در محدوده برای توزیع فضایی نیز به صورت طیفی از رنگ مشخص شد. نـواحی قرمز روی نقشـه، ارزش بیشتر و توزیع مناسب جاذبه را نشان میدهد. بـا نزدیکـی بـه نـواحی سبز، مطلوبیـت مکانهـای پیشنهادی کاهش مییابد.
جدول1- لایههای استفاده شده در بررسی محصول گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور
مؤلفه | محصول گردشگری روستایی |
دسترسی به مقصد گردشگری | پارکینگ و خدمات مربوط به آن، خدمات خودرو (کارواش، تعمیرگاه، امداد خودرو)، تأسیسات و تجهیزات سوختی و پمپ بنزین، وجود شبکه ارتباطی مناسب بین روستا و شهر (کیفیت)، حملونقل عمومي مناسب به روستا، ساماندهي ورودي و خروجي روستا، فاصله روستا تا شهر نیشابور به کیلومتر، نوع راه (آسفالته 4، شوسه: 2: خاکی :1، مالرو0 ) |
خدمات مهمان پذیری | اقامتگاه بومگردی و اقامتگاههای سنتی در روستا، مهمانپذيرها و متل در روستا، رستوران و سفرهخانه سنتی، مدرن، فست فود در روستا، کافیشاپ و شربتخانه سنتی در روستا |
تأسیسات و تجهیزات گردشگری | امکانات امنیتی (نیروی انتظامی، امدادگری و غیره)، خدمات بانکی و پولی(ICT)، دسترسی به آب سالم، برق و گاز، سرویسهای بهداشتی عمومی (دستشویی)، تسهیلات و امکانات درمانی (درمانگاه و ...)، فروشگاه مواد غذایی، برخورداری از امکانات تفریحی و ورزشی برای گردشگران، برخورداری از مجتمعها، اردوگاهها و محوطههای گردشگری، تورگشتهاي سطح روستا با راهنما، سایر تأسيسات گردشگري (غيراقامتي) در روستا |
عناصر سازمانی و نهادی گردشگری | وجود برنامهریزي مناسب توسط نهادهاي دولتی مسئول، سرمایهگذاري بخش خصوصی، حفاظت از آثار تاریخی تحت نظارت میراث فرهنگی استان، وجود طرح و مطالعات ويژه توسعه گردشگري در مورد روستا، وجود مراكز اطلاعرساني گردشگری در روستا، وجود برنامههاي آموزش به روستاییان در حوزه گردشگری، وجود افراد متخصص شاغل در تأسيسات گردشگري در روستا، سازمانهاي مردم نهاد فعال در حوزه ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري در روستا، امكان استفاده از فضاي مجازي براي خدمات گردشگري روستا، داشتن برنامههاي تبليغي و بازاريابي در مورد جاذبه های گردشگری روستا |
جاذبههای گردشگری | گردشگری طبیعی: میراث و جاذبههای طبیعی واقع در مناطق روستایی شامل رودخانه، چشمه طبیعی، ارتفاعات و قلهها و صخرههای کوهنوردی و کوهپیمایی، غار، مناطق ییلاقی و تفرجگاهی، پهنه طبيعي جنگل، دریاچه طبیعی، آبشار، گونههای گیاهی منحصربهفرد، پارک ملی حفاظت شده، زیستگاه حیاتوحش، مناطق کویری مناسب گردشگری (بیابان گردی)، سد/آبگیر طبیعی، جاذبههاي معماري سكونتگاههاي همگام با طبيعت و دره طبیعی زیبا مناسب طبیعتگردی |
گردشگری فرهنگی: میراث و جاذبههای فرهنگی واقع در متاطق روستایی شامل موزه محلی، رويداد و جشنوارههاي خاص در یک روز خاص سال (تقویم گردشگری)، آداب و رسوم خاص (رقصها و بازیها، جشنهای دینی و عزاداریها، موسیقی و ...)، صنایع دستی، محصول یا غذای سنتی منحصر به فرد، امامزاده، ورزشهای بومی محلی و آرامگاه مشاهیر و عرفا | |
گردشگری تاریخی: میراث و جاذبههای تاریخی واقع در متاطق روستایی مسجد تاریخی، پیشینه تاریخی، بافت قدیمی و منحصربهفرد روستا، گور دخمه و سردابه و قبرستان قدیمی، چهارطاقی، محوطه باستانی، آسیاب تاریخی، کاخ و عمارت، کاروانسرا، چاپارخانه، مساکن قدیمی /معماری تک بناها، سنگنگاره، تپه باستانی و تاریخی، رباط، پل قدیمی، قلعه / دژ، پناهگاه زیرزمینی، حوض انبار و آب انبار و یخدان، حمام تاریخی و آتشکده |
منبع: پژوهشهای صورت گرفته در زمینه محصولات گردشگری روستایی
در این مطالعه 76 محصول گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور از نظر کمیت و کیفیت در طیف لیکرت کمی شد. پس از بررسی و تأیید روایی پرسشنامه، جهت سنجش پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 940/0 دارای اعتبار و پایائی شناخته شد؛ در این بین محصول جاذبههای فرهنگی با آماره 702/0 پایینترین پایایی و در مقابل محصول سازمانی و نهادی با آماره 892/0 بالاترین مقدار پایایی را ارائه میدهد (جدول2).
جدول 2- میزان پایایی سازه محصول گردشگری گردشگری روستایی
آلفای کرونباخ | تعداد شاخص | آلفای کرونباخ | تعداد شاخص | نام مولفه | ابعاد |
940/0 | 76 | 864/0 | 15 | جاذبههای طبیعی | 1 |
736/0 | 21 | جاذبههای تاریخی | |||
702/0 | 8 | جاذبههای فرهنگی | |||
722/0 | 8 | دسترسی | 2 | ||
731/0 | 4 | مهمان پذیری | 3 | ||
772/0 | 10 | تأسیسات و تسهیلات | 4 | ||
892/0 | 10 | سازمانی و نهادی | 5 |
منبع: اطلاعات جمع آوری شده از دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401
شکل 2- مدل مفهومی پژوهش
بحث و یافتههای تحقیق
گردشگری روستایی، به مثابه یک الگوی فضایی از جریان گردشگری، نیازمند شناخت محصول گردشگری روستایی برای عرضه به بازار تقاضای گردشگری است. بدین منظور به بررسی محصول گردشگری روستایی پرداخته شد.
1- دسترسی
با قابل قبول بودن مقدار آلفای کرونباخ در شاخص دسترسی (722/0)، 8 عامل توسط دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها در 233 روستا از نظر کمی و کیفی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد روستاهای مورد مطالعه از نظر پارکینگ، خدمات خودرو، تأسیسات سوختی، حمل و نقل عمومی و ساماندهی ورودی وخروجی روستا در وضعیت مناسبی قرار ندارند. پس از تعیین معیارها از آنجایی که در فرآیند ارزیابی و مکانیابی، تمام معیارهای مورد استفاده دارای اهمیت یکسان نبودند، اهمیت هر معیار نسبت به معیار دیگر باید تعیین شود، بدین منظور این متغیرها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبیAHP از طریق نرمافزار Expert Choice وزن دهی شدند و وزن هرکدام از لایهها و نرخ سازگاری قضاوتهای صورت گرفته محاسبه شد. در ادامه چون 1/0< CR (08/0) بود، مقایسههای انجام شده را پذیرفته و وزن معیارها استخراج شد. بر این اساس در شاخص دسترسی، عامل شبکه ارتباطی مناسب با امتیاز 203/0 در رتبهي اول، فاصله تا شهر با امتیاز 203/0 در رتبهي دوم، جاذبه نوع راه (خاکی، شوسه، آسفالت) با امتیاز 203/0 در رتبهي سوم و سپس به ترتیـب، حمل و نقل عمومی با امتیاز 128/0، پارکینگ با امتیاز 096/0، ساماندهی ورودی و خروجی با امتیاز 072/0، خدمات خودرو با امتیاز 054/0 و تجهیزات سوختی با امتیاز 041/0 در رتبههاي بعدي گرفتهاند.
[1] Jeffries
[2] Cooper & Hall
[3] Vanhove
[4] Kolb
دسترسی | فراوانی | وضعیت دسترسی روستاها | ||||||
فاقد دسترسی | دارای دسترسی | ضعیف | نیمه مساعد | مساعد | بسیار مساعد | |||
پارکینگ و خدمات مربوط به آن | 198 | 35 | 4 | 6 | 19 | 6 | ||
خدمات خودرو | 205 | 28 | 6 | 8 | 11 | 3 | ||
تأسیسات سوختی و پمپ بنزین | 230 | 3 | 0 | 1 | 1 | 1 | ||
وجود شبکه ارتباطی مناسب | 0 | 233 | 15 | 47 | 165 | 6 | ||
حمل و نقل عمومي مناسب | 166 | 67 | 4 | 7 | 31 | 25 | ||
ساماندهي ورودي و خروجي | 192 | 41 | 0 | 7 | 22 | 12 | ||
فاصله روستا تا شهر | 0 | 233 | 40 | 44 | 44 | 105 | ||
نوع راه | 0 | 233 | 2 | 15 | 47 | 169 | ||
منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401.
در ادامه از وزنهای استخراج شده برای تولید نقشة توزیع فضایی دسترسی گردشگری روستایی در GISاستفاده شد (شکل 3). نتایج و خروجیهاي حاصل از پهنهبندي روستاها نشان میدهد در بین روستاهای مورد مطالعه روستاهای بوژان، برفریز، غار، فرخک، صومعه، میرآباد، ادگ، رود، دشت، سوقند، گرینه، چناران، دیزباد علیا، اسحاقآباد در اولویت اول (پهنههای بسیارمناسب) و روستاهای چکنهعلیا، زیارت، کلیدر، برزنون، دامنجان، طاقان، خانلق، فدیشه، اردمه، رئیسی، کابلی، نقاب، بشنیج، حاجیان، دولتآباد، دهنو، حقیه، جوری، آهنگران، دهحپه، برج، یوسفآباد، دیشدیش، برج، باغشن در اولویت بعدی هستند. از مهمترین معیارهایی که باعث تمایز این روستاها شدهاند میتوان به برخورداری از پارکینگ، خدمات خودرو (کارواش، تعمیرگاه، امداد خودرو)، تأسیسات و تجهیزات سوختی و پمپ بنزین، وجود شبکه ارتباطی مناسب بین روستا و شهر، حملونقل عمومي مناسب به روستا، ساماندهي ورودي و خروجي روستا فاصله روستا تا شهر نیشابور و راه آسفالته میباشد. که همواره در فصول مختلف حجم عظیمی از گردشگران را به سوی خود جذب میکنند.
شکل 3- پهنهبندی بر اساس محصول دسترسی به روستاهای گردشگرپذیر شهرستان نیشابور (منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ، 1401)
2-مهمانپذیری گردشگری روستایی
برای ارزیابی محصول مهمانپذیری4 عامل مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس یافتههای به دست آمده در اکثریت روستاهای مورد مطالعه دسترسی مناسبی به اقامتگاه بومگردی، مهمانپذیر، رستوران و کافی شاپ وجود ندارد. ضـریب سازگاری (CI) در محصول مهمانپذیری با 06/0 نشان میدهد ارجحیت وزن عوامل پایدار و قابل اعتماد اسـت. بر این اساس در محصول مهمانپذیری، بومگردی با امتیاز 487/0 در رتبهي اول، جاذبه مهمانپذیر با امتیاز 276/0 در رتبهي دوم، رستوران با امتیاز 118/0 در رتبهي سوم و سپس کافیشاپ با امتیاز 118/0 قرار دارد. با تلفیق نقشة معیارها و وزن معیارها، نقشة تناسب برای پهنهبندی شاخص مهمانپذیری تهیه شد (شکل 4).
خدمات مهمان پذیری | فراوانی | وضعیت خدمات مهمان پذیری روستاها | |||||
فاقد خدمات مهمان پذیری | دارای خدمات مهمان پذیری | ضعیف | نیمه مساعد | مساعد | بسیار مساعد | ||
اقامتگاه بوم گردی و اقامتگاههای سنتی | 219 | 14 | 0 | 0 | 4 | 10 | |
مهمانپذيرها و متل در روستا | 213 | 20 | 0 | 2 | 12 | 6 | |
رستوران و سفره خانه سنتی، مدرن، فست فود | 210 | 23 | 0 | 4 | 13 | 6 | |
کافی شاپ و شربت خانه سنتی | 217 | 16 | 0 | 5 | 7 | 4 | |
جدول 4- کمیت و کیفیت محصول مهمان پذیری گردشگری روستایی
منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401
نتایج و خروجیهاي حاصل از پهنهبندي روستاها نشان میدهد که در بین روستاهای مورد مطالعه روستاهای بوژان، حصار، بوژآباد، تحت منظر، فوشنجان، دیزباد و کلیدر با قرارگیری در اولویت اول (پهنههای بسیارمناسب) هستند و روستاهای چکنه علیا، برزنون، محمدآباد آقازاده، جوری، میرآباد، محمدآباد فضل، گرینه، اسحاقآباد در اولویت بعدی هستند. از مهمترین عواملی که باعث تمایز این روستاها شدهاند میتوان به اقامتگاه بومگردی و اقامتگاههای سنتی در روستا، مهمانپذيرها و متل در روستا، رستوران و سفرهخانه سنتی، مدرن، فست فود در روستا وکافی شاپ و شربتخانه سنتی در روستا اشاره کرد که همواره در فصول مختلف زمینه جذب گردشگران را فراهم میکنند. از مهمترین بومگردیها میتوان به بام بوژان، بینالود، جوری، حاج کاظم، دره پرستوها، دنیای قدیم، شادمهر، شاغلام، قدیم ندیما و غیره اشاره کرد که اکثریت در بخش مرکزی قرار دارند.
شکل 4- پهنهبندی بر اساس محصول مهمان پذیری در روستاهای گردشگرپذیر شهرستان نیشابور ( منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ، 1401)
مطابق جدول شماره (5) برای ارزیابی محصول تأسیسات و تسهیلات 10 عامل مورد ارزیابی قرار گرفت در بین عوامل در سطح روستاهای شهرستان بهترین وضعیت مربوط به دسترسی به آب سالم، برق، گاز؛ تسهیلات و امکانات درمانی (درمانگاه و...) و فروشگاه مواد غذایی میباشد و در این روستاها دسترسی مناسبی به پاسگاه، پست بانک، سرویس بهداشتی، تور گردشگری و غیره وجود ندارد. در شکل شماره (5) به پهنهبندی شاخص تأسیسات و تسهیلات در روستاهای مورد مطالعه به بررسی اولویت مکانی مستعد گردشگری در سـایت مورد مطالعه پرداخته شده است.
تأسیسات و تسهیلات | فراوانی | وضعیت تأسیسات و تسهیلات روستاها | |||||
فاقد تأسیسات | دارای تأسیسات | ضعیف | نیمه مساعد | مساعد | بسیار مساعد | ||
امکانات امنیتی | 181 | 52 | 0 | 2 | 36 | 14 | |
خدمات بانکی و پولی | 208 | 25 | 3 | 7 | 10 | 5 | |
دسترسی به آب سالم، برق و گاز | 15 | 218 | 13 | 18 | 170 | 17 | |
سرویسهای بهداشتی عمومی | 213 | 20 | 0 | 3 | 14 | 3 | |
تسهیلات و امکانات درمانی | 109 | 124 | 27 | 42 | 30 | 25 | |
فروشگاه مواد غذایی | 45 | 188 | 54 | 67 | 43 | 24 | |
برخورداری از امکانات تفریحی و ورزشی | 229 | 4 | 0 | 2 | 2 | 0 | |
برخورداری از مجتمعها، اردوگاههای گردشگری | 231 | 2 | 2 | 0 | 0 | 0 | |
تورگشتهاي با راهنما | 228 | 0 | 0 | 0 | 0 | 5 | |
سایر تأسيسات گردشگري (غيراقامتي) | 213 | 20 | 0 | 6 | 9 | 5 | |
جدول 5- کمیت و کیفیت تأسیسات و تسهیلات گردشگری روستایی
منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401
ضـریب سازگاری (CI) با 09/0 در نرم افزار Expert Choice نشان میدهد ارجحیت وزن عوامل پایدار و قابل اعتماد اسـت. بر این اساس در شاخص تأسیسات و تسهیلات، عامل امنیت با امتیاز 222/0 در رتبهي اول، سرویس بهداشتی با امتیاز 129/0 در رتبهي دوم، عامل تورگشت با امتیاز 129/0 در رتبهي سوم و سپس به ترتیب عوامل امکانات تفریحی با امتیاز 108/0، امکانات زیرساختی با امتیاز 098/0، تأسیسات غیراقامتی با امتیاز 0.078، فروشگاه مواد غذایی با امتیاز 077/0، برخورداری از مجتمع و اردوگاه با امتیاز 075/0، امکانات درمانی با امتیاز 053/0 و خدمات پولی و بانکی با امتیاز 031/0 قرار دارد. نتایج و خروجیهاي حاصل از پهنهبندي روستاها نشان میدهد که در بین روستاهای مورد مطالعه روستاهای کلیدر، برزنون، صومعه، بوژان، گرینه، دیزباد، اسحاقآباد و فدیشه با قرارگیری در اولویت اول (پهنههای بسیارمناسب) و روستاهای چکنهعلیا، طاقان، میرآباد، فرخک، رود، غار، دربهشت، موشان، حصار، ادگ، محمدآباد آقازاده، معموری، فدیشه، قطنآباد و گلبوی پایین در اولویت بعدی هستند. از مهمترین عناصری که باعث تمایز این روستاها شدهاند میتوان به امکانات امنیتی (نیروی انتظامی، امدادگری و غیره)، خدمات بانکی و پولی (ICT)، دسترسی به آب سالم، برق و گاز، سرویسهای بهداشتی عمومی، تسهیلات و امکانات درمانی (درمانگاه و... )، فروشگاه مواد غذایی، برخورداری از امکانات تفریحی و ورزشی برای گردشگران، برخورداری از مجتمعها، اردوگاهها و محوطههای گردشگری، تورگشتهاي سطح روستا با راهنما و سایر تأسيسات گردشگري (غيراقامتي) در روستا اشاره کرد.
شکل 5- پهنهبندی بر اساس محصول تأسیسات و تسهیلات در روستاهای گردشگرپذیر شهرستان نیشابور (منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ،1401)
4-سازمانی و نهادی گردشگری روستایی
به منظور ارزیابی محصول سازمانی و نهادی 10 عامل مورد بررسی قرار گرفت که بهترین وضعیت مربوط به حفاظت از آثار تاریخی تحت نظارت میراث فرهنگی استان میباشد و در سایر زمینه ها اقدام خاصی در راستای توسعه گردشگری صورت نمیگیرد. در شکل شماره (6) به پهنهبندی محصول سازمانی و نهادی در روستاهای مورد مطالعه به بررسی اولویت مکانی مستعد گردشگری در سـایت مورد مطالعه پرداخته شده است.
ضـریب سازگاری (CI) در محصول سازمانی و نهادی با 05/0 نشان میدهد ارجحیت وزن عوامل پایدار و قابل اعتماد اسـت. بر این اساس در شاخص سازمانی و نهادی، عامل برنامهریزی مناسب با امتیاز 185/0 در رتبهي اول، حفاظت آثار تاریخی با امتیاز 162/0 در رتبهي دوم، افراد متخصص با امتیاز 145/0 در رتبهي سوم و سپس به ترتیب عوامل سرمایهگذاری بخش خصوصی 126/0، سازمانهای مردم نهاد با امتیاز 085/0، طرح و مطالعات گردشگری با امتیاز 078/0، برنامه آموزشی 076/0، اطلاعرسانی گردشگری با امتیاز 055/0، برنامه تبلیغی و بازاریابی با امتیاز 051/0 و استفاده از فضای مجازی با امتیاز 036/0 قرار دارد. نتایج و خروجیهاي حاصل از پهنهبندي روستاها نشان میدهد که در بین روستاهای مورد مطالعه روستاهای بوژان، گرینه، دیزباد علیا، کلیدر، زیارت و چناران با قرارگیری در اولویت اول (پهنههای بسیار مناسب) و روستاهای برزنون، درختجوز، صومعه، رود، غار، دربهشت، سوقند، محمدآباد آقازاده، حصار، سوقند، اسحاقآباد و رئیسی در اولویت بعدی هستند. از مهمترین عناصری که باعث تمایز این روستاها شدهاند میتوان به وجود برنامهریزي مناسب توسط نهادهاي دولتی مسئول، سرمایهگذاري بخش خصوصی، حفاظت از آثار تاریخی تحت نظارت میراث فرهنگی استان، وجود طرح و مطالعات ويژه توسعه گردشگري در مورد روستا، وجود مراكز اطلاع رساني گردشگری در روستا، وجود برنامههاي آموزش به روستاییان درحوزه گردشگری، وجود افراد متخصص شاغل در تأسيسات گردشگري در روستا، سازمانهاي مردم نهاد فعال در حوزه ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري در روستا، امكان استفاده از فضاي مجازي براي خدمات گردشگري روستا داشتن برنامههاي تبليغي و بازاريابي در مورد جاذبههای گردشگری روستا اشاره کرد.
جدول 6- کمیت و کیفیت محصولات سازمانی و نهادی گردشگری روستایی
عناصر سازمانی و نهادی | فراوانی | وضعیت عناصر سازمانی و نهادی روستاها | ||||
فاقد عناصر سازمانی | دارای عناصر سازمانی | ضعیف | نیمه مساعد | مساعد | بسیار مساعد | |
برنامهریزي مناسب توسط نهادهاي دولتی مسئول | 188 | 45 | 8 | 6 | 14 | 17 |
سرمایهگذاري بخش خصوصی | 181 | 52 | 32 | 0 | 13 | 7 |
حفاظت از آثار تاریخی تحت نظارت میراث | 129 | 104 | 2 | 36 | 41 | 5 |
وجود طرح و مطالعات ويژه توسعه گردشگري | 195 | 38 | 0 | 4 | 20 | 14 |
وجود مراكز اطلاع رساني گردشگری | 196 | 37 | 0 | 3 | 26 | 8 |
وجود برنامههاي آموزش گردشگری | 220 | 13 | 0 | 5 | 6 | 2 |
وجود افراد متخصص شاغل در تأسيسات گردشگري | 217 | 16 | 1 | 1 | 12 | 2 |
سازمانهاي مردم نهاد فعال گردشگري | 226 | 7 | 1 | 2 | 3 | 1 |
امكان استفاده از فضاي مجازي براي خدمات گردشگري | 186 | 47 | 7 | 18 | 24 | 0 |
داشتن برنامههاي تبليغي و بازاريابي | 182 | 51 | 4 | 15 | 23 | 9 |
منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ، 1401
شکل 6- پهنهبندی بر اساس محصول سازمانی و نهادی در روستاهای گردشگرپذیر شهرستان نیشابور (منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401)
5-جاذبههای گردشگری روستایی
جاذبههای گردشگری روستایی ذیل جاذبههای طبیعی، فرهنگی و تاریخی در 233 روستا مورد بررسی قرار گرفت و نقشه پهنههای هر جاذبه با ترکیب انواع جاذبههای آن ترسیم شد. ضـریب سازگاری (CI) با 06/0 نشان داد که ارجحیت وزن شاخصها قابل اعتماد اسـت. بر این اساس جاذبههای طبیعی گردشگری روستایی شهرستان نیشابور با امتیاز 404/0 در رتبهي اول، جاذبههای فرهنگی با امتیاز 334/0در رتبهي دوم و جاذبههای تاریخی با امتیاز 262/0 در رتبهي سوم گرفتند. با ترکیب نقشههای جاذبههای طبیعی و تاریخی و فرهنگی (شکل7) پهنههای بسیار مساعد از نظر جاذبههای گردشگری شامل روستاهای دیزباد علیا، بوژان، سوقند، کلیدر، چکنه علیا، گرینه، حصار، گرینه، برزنون، ینگجه، درختجوز، ینگجه، خایسک، عیشآباد، غار، طاقان و پهنههای مناسب شامل روستاهای سلطان میدان، بقیع، بجنو علیا، اریه، بوژآباد، اسحاقآباد، فدیشه، چناران، صومعه، میرآباد، غار، دامنجان، رود، حصار، رئیسی، حصارسرخ، کوه سخت، قرار دارند. در این روستاها سرمایهگذار بدون هیچ ریسکی میتواند به سرمایهگذاری در زمینه توسعه گردشگری اقدام کند. در مجموع در سطح شهرستان نیشابور 22 نقطه روستایی از نظر جاذبههای طبیعی گردشگری، 17 نقطه از نظر جاذبههای فرهنگی گردشگری روستایی و 11 نقطه از نظر جاذبههای تاریخی گردشگری روستایی از اولویت مطالعاتی پایه جهت توسعه گردشگری برخودار هستند. مطابق شکل 7 این سکونتگاههای روستایی منطبق بر دامنه جنوبی ارتفاعات بینالود در شمال شهرستان نیشابور میباشد.
شکل 7- پهنههای توسعه گردشگری روستایی ( منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ،1401)
بررسی جاذبههای گردشگری نشان میدهد از نظر جاذبههای طبیعی 10/19 درصد از پهنه شهرستان در وضعیت مناسب و 47/15 درصد در وضعیت بسیار مناسب؛ از نظر جاذبههای فرهنگی 41/12 درصد در وضعیت مناسب و 51/0 درصد در وضعیت بسیار مناسب و از نظر جاذبههای تاریخی 72/5 درصد از پهنه شهرستان در وضعیت مناسب و 67/0 درصد در وضعیت بسیار مناسب قرار دارند. و در کل 5/15درصد از پهنه شهرستان از نظر جاذبههای گردشگری روستایی در وضعیت مناسب و خیلی مناسب، 6/46 درصد در وضعیت بسیار نامناسب و 6/16 درصد نامناسب و 2/21 درصد در وضعیت متوسط قرار دارند. در مجموع از کل پهنههای روستایی مورد مطالعه 8/14 درصد در وضعیت مناسب و 74/0 درصد بسیار مناسب هستند (جدول7). كانونهاي برخوردار از تعداد بيشتر جاذبه گردشگري، بـا حجـم تقاضـاي بيـشتري روبهرو هستند، از اينرو، اين مراكز از اولويت بيشتري براي توسـعه برخوردارند
جدول 7- مساحت پهنهها از نظر کیفیت جاذبههای گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور
کیفیت | جاذبههای طبیعی | جاذبههای فرهنگی | جاذبه های تاریخی | مجموع جاذبه ها | ||||
مساحت(متر) | درصد | مساحت | درصد | مساحت | درصد | مساحت | درصد | |
بسیار نامناسب | 8/58281 | 34/42 | 4/81911 | 11/43 | 6/42120 | 60/30 | 6/64149 | 60/46 |
نامناسب | 7/16283 | 83/11 | 6/44525 | 43/23 | 5/57193 | 55/41 | 8/22866 | 61/16 |
متوسط | 4/15465 | 23/11 | 2/38975 | 51/20 | 8/29502 | 43/21 | 3/29213 | 22/21 |
مناسب | 9/26298 | 10/19 | 9/23584 | 41/12 | 0/7883 | 72/5 | 9/20383 | 81/14 |
بسیار مناسب | 3/21305 | 47/15 | 8/979 | 51/0 | 3/935 | 67/0 | 6/1021 | 74/0 |
منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها، 1401
6- پهنهبندی محصول گردشگری روستایی
با ترکیب پهنهبندی کل محصولات گردشگری در روستاهای مورد مطالعه به بررسی اولویت مکانی مستعد گردشگری در شهرستان نیشابور پرداخته شد. بر این اساس در محصولات مورد بررسی، جاذبه با امتیاز 4/0 در رتبهي اول، دسترسی با امتیاز 258/0 در رتبهي دوم، تأسیسات و تسهیلات با امتیاز 166/0 در رتبهي سوم و سپس به ترتیب عوامل سازمانی و نهادی با امتیاز 107/0 و مهمانپذیری 069/0 قرار گرفتهاند. در مجموع پهنههای بسیار مساعد از نظر محصولات گردشگری شامل روستاهای چکنهعلیا، کلیدر، برزنون، بوژان، گرینه و دیزباد علیا و پهنههای مناسب شامل روستاهای زیارت، بقیع، درختجوز، طاقان، دامنجان، میرآباد، صومعه، عیشآباد، غار، رود، سوقند، حصار، دربهشت و اسحاقآباد قرار دارند. نتایج نشان داد اجزای محصول گردشگری روستایی در منطقه دارای یکپارچگی و یکدستی مطلوب نیستند و با وجود اینکه جاذبههای گردشگری روستایی با توجه به تنوع و گونههای مختلف دارای جذابیت بالاست، ولی دیگر محصولات آن همچون خدمات دسترسی، مهمانپذیری و ... در سطح بسیار پایین قرار دارند.
شکل 8- پهنه بندی بر اساس محصول گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور ( منبع: یافتههای پژوهش مستخرج از پرسشنامه دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها ، 1401)
نتيجهگيري و ارائه پيشنهادها
توسعه یک محصول گردشگری جذاب، نه تنها افزایش تعداد بازدیدکنندگان به مقصد گردشگری را تضمین میکند، بلکه به همان اندازه مهم است که بفهمیم کدام عناصر محصول گردشگری بر تصمیم گردشگر برای بازدید از یک مقصد تأثیر می‌گذارند. با انجام این کار، مقصد در موقعیتی قرار میگیرد که محصول گردشگری را بر اساس دیدگاه گردشگران در مورد عناصر اصلی که آنها را برای بازدید تحت تأثیر قرار داده است، توسعه یا بهبود بخشد (UNWTO, 2015).
لذا محصولات گردشگری روستایی شهرستان در قالب پنج محصول و 76 زیر محصول، جاذبهها (15 جاذبه طبیعی، 8 جاذبه فرهنگی و 21 جاذبه تاریخی)، دسترسی (8 گویه)، خدمات مهماننوازی (4 گویه)، تأسیسات و تسهیلات (10 گویه) و سازمانی و نهادی ( 10 گویه) به کمک 233 خبره محلی (دهیار و شوراهای اسلامی روستاها) مورد ارزیابی قرار گرفت و با ورود اطلاعات به GIS نقشه محصولات به صورت جداگانه تهیه شد. مطالعه حاضر بر آن بود با بهرهگیری از رویکرد پتانسیل محور در برنامهریزی گردشگری روستایی، با شناسایی و طبقهبندی محصولات گردشگری روستایی، پهنهبندی مناسبی از هر محصول انجام تا برنامهریزی مناسب برای توسعه گونههای مختلف گردشگری صورت گیرد.
بررسیهای انجام شده در زمینه پهنهبندی محصول گردشگری روستایی در شهرستان نیشابور نشان دهنده آن است که روستاهای چکنه-علیا، کلیدر، برزنون، بوژآن، گرینه و دیزبادعلیا، زیارت، بقیع، درختجوز، طاقان، دامنجان، میرآباد، صومعه، عیشآباد، غار، رود، سوقند، حصار، دربهشت و اسحاقآباد دارای بالاترین قابلیت برای توسعه گردشگری روستایی هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده میتوان این روستاها را در زمینه گردشگری روستایی به عنوان روستای هدف در سه مقیاس مورد توجه قرار داد. در مقیاس خرد به عنوان تفرجگاه شهری و یک مکان ییلاقی برای جمعیت شهری محسوب شده و میتواند پوششدهنده گردشگران از شهرهای اطراف در تعطیلات آخر هفته به خصوص در فصول گردشگری بهار و تابستان باشند و در مقیاس کلان میتواند گردشگران ملی و منطقهای را در تعطیلات رسمی دربرگیرد. نتایج این پژوهش از نظر بررسی محصولات جاذبه و دسترسی با مطالعات ماکوزوا و نتلوکو (2018) و شوهانی و همکاران (1397) و سانتوس و همکاران (2020)؛ از نظر عامل خدمات و زیرساخت سرمایهگذاری، رونق فعالیتهای اقتصادی، و توسعه فعالیتهای فرهنگی و رسانهای با مطالعات صفری علیاکبری و صادقی (1401)؛ از نظر سرمایهگذاری در بخشهای ساختمانی، ساخت انواع وسایل حملونقل، خدمات گردشگری کمهزینه، سرمایهگذاریهای مربوط به اطلاعات و اطلاعرسانی گردشگری، تبلیغات، توجه به صنایع دستی و بومی، برنامهریزی تورهای گردشگری برای مناسبتهای خاص و جشنوارههای محلی، آموزش نیروی انسانی، اولویتدهی به ارتقای سرمایههای انسانی و جذب نخبگان، ایجاد فرصت عادلانه برای مشارکت افراد،جلب اعتماد گردشگر، احیای بازارچههای محلی از بین رفته، استفاده از تکنولوژی، دستورالعمل¬های قانونی، ایجاد امنیت سرمایهگذاری، حفظ آثار طبیعی و ملی با مطالعات امیری و همکاران ( 1398)؛ از نظر اطلاعرسانی و تبلیغات مفید و کارامد، نیروی متخصص و آموزش دیده، جلب مشارکت مردمی، تقویت بازار محلی با مطالعات قربانیان و همکاران (1397) و از نظر بازاریابی محصولات گردشگری روستایی با مطالعات ملس و بلدا (2021) همسو و همجهت است. نتایج نشان داد با وجود پتانسیل رشد و توسعه‌ی گردشگری در سطح ملی و بین المللی، توزیع نابرابر امکانات، تمرکز خدمات و فعالیتهای گردشگری در چند مقصد مشخص و حضور گردشگران تنها در چند نقطه در طول سال موجب کاهش فرصتهای توسعه در این مقاصد گردشگری شده و این مسأله موجب نامتوازن شدن الگوی توسعه‌ی فضایی روستاهای هدف گردشگری در این شهرستان گردیده است.
لذا شناسایی محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور بـه منظور افـزایش درک و شناخت مثبت جاذبههای گردشگری استان در عرصه منطقـهای، ملـی و بینالمللـی ضروری است. با توجه به اینکه ارائه راهکار برای محصول گردشگری روستایی گسترده تر از آن است که بتوان در قالب چند پیشنهاد ارائه داد و با توجه به اینکه در این مطالعه محصول گردشگری روستایی ذیل پنج محصول اصلی بررسی گردید، لذا پیشنهادات پژوهش نیز متمرکز بر این پنج مولفه در شهرستان نیشابور است:
1.محصول دسترسی به مقاصد گردشگری: اختصاص پارکینگ و خدمات مربوط به آن در روستاهای مقصد گردشگری و افزایش تأسیسات سوختی و پمپ بنزین در مسیرهای منتهی به مقصد گردشگری روستایی و ساماندهی ورودی و خروجی روستاهای مقصد و همچنین تقویت حمل و نقل عمومی مناسب به روستاهای مقصد گردشگری.
2. محصول مهمان پذیری: افزایش اقامتگاههای بومگردی و سنتی در روستاهای مقصد با اتخاذ تدابیر مناسب، افزایش خدمات پذیرایی در روستاهای مقصد گردشگری مانند سفره خانه سنتی، شربت خانه، رستوران و غیره.
3. محصول تأسیسات و تجهیزات گردشگری: افزایش خدمات بانکی و پولی در روستاهای مقصد، احداث سرویسهای بهداشتی عمومی مناسب در روستاهای مقصد، تقویت امکانات تفریحی و جاذبههای ثانویه، ایجاد مجتمعها و اردوگاههای مناسب گردشگری روستایی و راه اندازی تورگشتهای روستایی.
4. محصول سازمانی و نهادی: تهیه و اجرای طرح آمایش گردشگری روستایی در سطح شهرستان نیشابور، تقویت سرمایهگذاری بخش خصوصی در نواحی روستایی، حفاظت از آثار تاریخی تحت نظارت میراث فرهنگی، تدارک برنامههای آموزش گردشگری به جامعه میزبان، تقویت سازمانهای مردم نهاد فعال در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری.
5. محصول محیط و جاذبههای گردشگری روستایی: حفظ، نگهداری و مرمت جاذبههای تاریخی، احیاء و معرفی جاذبههای فرهنگی در نواحی روستایی از طرق مناسب، تقویت جاذبههای طبیعی و جلوگیری از تخریب و اضمحلال آنها.
سپاس گذاری: از «اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان نیشابور، فرمانداری، دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها» که در توزیع و جمعآوری پرسشنامهها و هماهنگیهای لازم نهایت همکاری و مساعدت را داشتهاند، کمال تشکر و قدردانی بعمل میآید
ملاحظات اخلاقی:
پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرمهای رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنیها تکمیل شد.
حامی مالی:
تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.
References
1. Adikampana, I. M., Sunarta, I. N., & Pujani, N. L. K. (2019). A model of community-based rural tourism products development. Jurnal IPTA p-ISSN, 2338, 8633. DOI:10.24843/IPTA.2019.v07.i01.p11.
2. Amiri, F., Mohebi, S.J., Ranjber, M. H., Bagheri, M. (2019). Identifying the effective factors on tourism marketing and presenting the appropriate model of ecotourism and rural tourism studied: Hormozgan Province. Regional Planning Quarterly, 9(35), 95-104. 20.1001.1.22516735.1398.9.35.8.5 [In Persian].
3. Anabastani, A.A., & Masoumi, M. (2021). Investigating factors affecting the development of lake tourism in Iran, a case study of lakes in Fars province. Applied Research in Geographical Sciences, 21(63), 216-193. http://dx.doi.org/10.52547/jgs.21.63.193 [In Persian].
4. Azmi, E., Che Rose, R. A., Awang, A., & Abas, A. (2023). Innovative and Competitive: A Systematic Literature Review on New Tourism Destinations and Products for Tourism Supply. Sustainability, 15(2), 1187. https://doi.org/10.3390/su15021187.
5. Aslani, E., Shahriari, S. K., & Zabihi, H. (2020). Prioritization of tourist attractions in Yazd based on development feasibility analysis. Urban Tourism Quarterly, 7(2). 19-35. 10.22059/JUT.2020.285790.688 [In Persian].
6. Aq Arkakli, A. M., Yahiizadeh Far, M., Gandham Fashan, D., & Esmaili-Khan Behbin, N. (2019). A study of factors affecting domestic tourism demand in Golestan province. Tourism Planning and Development, 8(3), 196-177. 10.22080/JTPD.2020.16150.3032 [In Persian].
7. Belij, М., Veljković, Ј., & Pavlović, S. (2016). Role of local community in tourism development: Case study village Zabrega. Glasnik Srpskog Geografskog Drustva, 9(4), 1–14.
8. Cooper, C., & Hall, C. M. (2022). Contemporary tourism: An international approach. Goodfellow Publishers Ltd.
9. Custódio Santos, M., Ferreira, A., Costa, C., & Santos, J. A. C. (2020). A model for the development of innovative tourism products: From service to transformation. Sustainability, 12(11), 4362. https://doi.org/10.3390/su12114362.
10. Chatterjee, T. & Das, S. K. (2017). Infrastructure and Tourism Development: A Panel Data Analysis. Hershey, PA: IGI Global, Business Science Reference, 224-237. DOI:10.4018/978-1-5225-2361-1.ch011.
11. Department of cultural heritage (2023). Tourism and handicrafts of Neishabur County, tourism statistics and information. [In Persian].
12. Ghorbaniyan A.R., estelaji, A.R., & taj, S. (2018). Identify and prioritize Indices Policies affecting the development of rural tourism using factor analysis, Case Study: Dehbala village, city Taft. Journal of regional planning, 8(32), 37-50. 20.1001.1.22516735.1397.8.32.4.8 [In Persian].
13. Gol-zadeh, M., Abdullahzadeh, G.h., Mohammadian, H., & Medadi, S. (2018). Investigating the role of Arsbaran region infrastructure in tourism development. Geography and Planning, (63), 263-241. Doi: 4-12 [In Persian].
14. Hadipour, M., Lasmipour, R., & Esmaili, A. (2016). Participatory management of rural tourism and its role in sustainable development. Tourism Space Quarterly, 4(15), 62-81. https://sanad.iau.ir/Journal/gjts/Article/999609 [In Persian].
15. Jeffries, D. (2001). Governments and tourism. Routledge.https://www.amazon.com/Governments-Tourism-David-Jeffries/dp/0750644788
16. Kadivar, A. A. (2017). Investigating rural tourism capabilities in Razavi Khorasan province. Rural and Development Quarterly, 20(1), 1-23. https://doi.org/10.30490/rvt.2017.59485 [In Persian].
17. Karimi Kundzi, S. (2021). Investigating the influence of rural-agricultural tourism product on the quality of life of the villagers of Natanz city. Entrepreneurship Strategies in Agriculture, 8(15), 89-99. 10.52547/jea.8.15.89.
18. Karmi, F., & Zainli, B. (2015). Product quality of tourism destinations, tourist satisfaction and the future of tourists, a case study of El Goli Park, Tabriz. Islamic Azad University, Ahar Branch. Geographical Space, 15(51), 119-97. http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-2007-fa.html [In Persian].
19. Khaje-Shahkohi, A. R., & Mousavi Parsai, S. M. (2018). The effect of product dimensions of tourist destinations on tourists' satisfaction, a comparative-correlational analysis according to demographic and social characteristics. Geographical analysis of space, 9(32), 13-32.https://doi.org/10.30488/gps.2019.93879 [In Persian].
20. Kolb, Bonita, M. (2006). Tourism marketing for cities and towns: using branding and events to attract tourism. 10. Routledge. 075067945X, 9780750679459.
21. Kumar, S. & Chaudhary, M. (2017). Front Office Operations & Management Hospitality Products and Services. Tourism & Hospitality, 1-23.
22. Kunjuraman, V., Hussin, R., & Aziz, R. C. (2022). Community-based ecotourism as a social transformation tool for rural community: A victory or a quagmire? Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 39, 100524. https://doi.org/10.1016/j.jort.2022.100524.
23. Liu, C., Dou, X., Li, J., & CAI, L.A. (2020). Analyzing government role in rural tourism development: An empirical investigation from China. Journal of Rural Studies, 79, 177–188. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2020.08.046.
24. Makuzva, W., & Ntloko, N. (2018). Tourism product as a measure to determine the key elements that influence tourists’ decisions to visit Victoria Falls, Zimbabwe. African Journal of Hospitality, Tourism and Leisure, 7(3), 1-12. https://api.semanticscholar.org/CorpusID:195059460.
25. Maududi Arkhodi, M., & Ferdowsi, S. (2020), assessing the behavioral pattern of tourism supply and demand based on the evolution of the studied capitalist system: Karaj city and surrounding villages. Quarterly Journal of Urban Studies, 9(36), 85-100. 10.34785/J011.2021.869 [In Persian].
26. Maududi, M., Buzrajmehri, K., Shayan, H., & Ziaei, M. (2014). The role of tourism in the economic and social changes of the target villages of Golestan province. Geography and Regional Development, 13(2) (25), 1-28.https://doi.org/10.22067/geography.v13i2.17903 [In Persian].
27. Melese, K. B., Belda, & Temesgen, H. (2021), Determinants of tourism product development in Southeast Ethiopia: Marketing perspectives. Sustainability, 13(23), 13263.https://doi.org/10.3390/su132313263.
28. Middleton, V. T., & Clarke, J. R. (2001). Marketing in travel and tourism, Routledge.
29. Mirzaei, I., & Dehi, D. (2014). An analysis of the role and effects of the transportation industry in promoting the tourism industry. The first national conference on geography, tourism, natural resources and sustainable development, Tehran. https://civilica.com/doc/356693.
30. Nielsen, H. and Spenceley, A. (2015) the success of tourism in Rwanda – Gorillas and more.
Journal of Toursim Management, 5(12), 125-165.
31. Ponte, J. C., Couto, G., Pimentel, P., de Sousa, Á. S. T., & Oliveira, A. (2021). Tourism planning in the Azores and feedback from visitors. Tourism & Management Studies, 17(2), 7-15. https://www.tmstudies.net/index.php/ectms/article/view/1357.
32. Pourrouhani, M., Pourjafar, M. ., & Yadgar, Al. (2016). Objectives, pillars and requirements of rural tourism planning with an emphasis on eco-tourism, study sample: Shiadeh village, Babol city. Housing and Village Environment, 155, 109-126. URL: http://jhre.ir/article-1-873-en.html [In Persian].
33. Safar aliakbari, M., Sadeghi, H. (2022). Analysis of the challenges and strategies of tourism development in the rural areas, Case Study: The Villages around Dariyan dam in Paveh County. Journal of Regional Planning, 12(46), 205-220. 10.30495/JZPM.2022.31249.4178 [In Persian].
34. Saqhaei, M., Alizadeh, D. (2013). Feasibility of rural tourism product in Paveh city. Geographical Space, 13(41), 1-20. URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-174-fa.html [In Persian].
35. Shohani, N., Nik Sarasht, M., Tordest, Z., Moghimi, M. (2018). Evaluation of tourists' satisfaction with the tourism product using the HOLSAT model, case study: Ilam Province. Urban Tourism, 5(4), 87-104. 10.22059/JUT.2018.259899.498. [In Persian].
36. Singh, S. (2011). The tourism area ‘life cycle’: A clarification. Annals of Tourism Research, 38(3), 1185-1187. DOI:10.1016/j.annals.2011.03.005.
37. Su, L., Huang, S., Huang, J. (2018). Effects of destination social responsibility and tourism impacts on residents’ support for tourism and perceived quality of life. J. Hospit, Tourism Res, 42 (7), 1039-1057. DOI: 10.1177/1096348016671395.
38. Tourism Research Institute. (2016), Experimental studies of Razavi Khorasan province, Mashhad Ferdowsi University.
39. Vanhove, N. (2005(. The economics of tourist. Jordan Hill (Oxford): Butterworth-Heinemann Publication (Elsevier).
40. Zaytonuli, A.H. Barzegar, S. & Bakshi, A. (2020). Investigating and prioritizing attractions affecting the development of sports tourism in Golestan province. Coastal Geographical Studies, 1(1), 5-24. 10.22124/HGSCAJ.2020.10073.1028. [In Persian].
41. Wang, L. C., & Wang, H. R. (2017). The Evaluation of Tourism Resources and Product Development Research in Yong Deng County along the Da Tong River and Zhuang Lang River Line. In 3rd Annual International Conference on Management, Economics and Social Development (ICMESD 17) (pp. 470-475). Atlantis Press. https://doi.org/10.2991/icmesd-17.2017.86.
42. Omrani, N., Naghizadeh, R., Shahrazad Azar, E. (2018). The effect of railway infrastructure on the tourism industry in two groups of OECD member countries and MENA region countries. New research approaches in management and accounting, 8(2), 101-112. https://majournal.ir/index.php/ma/article/view/85 [In Persian].
پهنهبندی محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور
زهرا مظفری: دکتری جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
مریم قاسمی*: استادیار گروه جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
چکیده مبسوط
مقدمه
امروزه مسئله افزایش رقابت در دنیای صنعت گردشگری سبب شده است تا بسیاری از روستاهای گردشگرپذیر به دنبال جستجوی راهبردهای جدید برای افزایش گردشگران داخلی و خارجی باشند. رسیدن به این هدف با مفهوم محصول گردشگری ارتباط نزدیکی دارد. بررسیها نشان میدهد محصولات گردشگری به عنوان عامل جذب گردشگران در نظر گرفته میشوند و در تصمیم گردشگران در مورد «کجا بروند»، «مدت زمان ماندن» و «چه باید کرد» موثر است. شناخت محصول یکی از عوامل تحرک و پویایی صنعت گردشگری است و نبود استراتژی درست توسعه محصول، معمولاً به شکست و رکود طرح‌های گردشگری منجر میشود. از این رو جهت فراهم کردن بستر مناسب برای توسعه صنعت گردشگری اولین راهکار شناسایی هرچه بیشتر و بهتر روستاهایی است که محصولات گردشگری در آنها از نظر کمیت و کیفیت در رتبه بالاتری قرار دارند. شهرستان نیشابور دارای جاذبههای گردشگری روستایی مطلوبی است، ولی متأسفانه در عمل این شهرستان در زمینه جذب گردشگر روستایی آنگونه که باید موفق عمل نکرده و از توانهای مختلف روستاها در زمینه ارتقاء بخش گردشگری استفاده بهینه صورت نگرفته است. همچنین ارزیابی تحرک گردشـگری روستایی در شهرستان نیازمنـد شـناخت و تسـلط بـر مفـاهیم مـرتبط بـا محصولات گردشگری و شرایط این محصولات در محدوده مورد مطالعه است. پس در حالت ایدهال، برای توسعه گردشگری روستایی باید محصولات متفاوت گردشگری روستایی شهرستان مدنظر قرار گیرد. با عنايت به مطالب فوق، این پژوهش بر آن است با بهره گیری از رویکرد پتانسیل محور در برنامه ریزی گردشگری روستایی و شناسایی و طبقه بندی انواع محصولات گردشگری، پهنه بندی مناسبی با توجه به نوع محصولات برای توسعه گونه های مختلف گردشگری انجام دهد.
روش تحقیق
این تحقیق از نظر روش توصیفی – تحلیلی، هدف کاربردی و به لحاظ گرداوری اطلاعات و داده ها مبتنی بر هر دو شیوه کتابخانه ای و میدانی است. جامعه آماری این تحقیق را روستاهای شهرستان نیشابور تشکیل میدهد که از مجموع 348 آبادی دارای دهیاری، تعداد 233 آبادی دارای حداقل یک جاذبه گردشگری و بیشتر (طبیعی، فرهنگی، تاریخی) به عنوان نمونه شناخته شدند و به‌صورت تمام شماری در سال 1401 مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. در این روستاها پنج محصول و 76 زیر محصول، جاذبهها (15 جاذبه طبیعی، 8 جاذبه فرهنگی و 21 جاذبه تاریخی)، دسترسی (8 گویه)، خدمات مهماننوازی (4 گویه)، تأسیسات و تسهیلات (10 گویه) و سازمانی و نهادی ( 10 گویه) به کمک دهیاران و اعضای شورای اسلامی روستاها مورد بررسی قرار گرفت. پس از بررسی و تأیید روایی پرسشنامه، جهت سنجش پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 940/0 دارای اعتبار و پایائی شناخته شد. در این بین محصول جاذبه¬های فرهنگی با آماره 702/0 پایینترین پایایی و در مقابل محصول سازمانی و نهادی با آماره 892/0 بالاترین مقدار پایایی را ارائه میدهد. به منظور تجزیه و تحلیل دادهها از نرم افزار SPSS ، مشخص شدن ارجحیـت شـاخصهـا نسـبت بـه یکدیگر، وزن شاخصها و ضریب پایـداري از روش AHPدر نرم افزار Expert Choice و از GIS در راستای پهنهبندی و شناسایی مناطق مستعد بهره گرفته شد. پهنهبندی موجود در محدوده برای توزیع فضایی نیز به صورت طیفی از رنگ مشخص شد. نـواحی قرمز روی نقشـه، ارزش بیشتر و توزیع مناسب جاذبه را نشان میدهد.
یافتهها
باجمعآوری و ورود اطلاعات به GIS به تفکیک هر کدام از اجزاء محصول گردشگری، لایهای جداگانه تهیه و با اختصاص امتیاز به هر یک از اجزاء محصول در محیط Expert Choice، پهنهبندی بـا اسـتفاده از Spatial Analysis در سـاختار رسـتري انواع لایههاي نقشـه توابـع ریاضـی صـورت گرفتـه است. با ترکیب پهنهبندی کل محصولات گردشگری در روستاهای مورد مطالعه به بررسی اولویت مکانی مستعد گردشگری در شهرستان نیشابور پرداخته شد. در محصولات مورد بررسی، جاذبه با امتیاز 0.4 در رتبهي اول، دسترسی با امتیاز 0.258در رتبهي دوم، تأسیسات و تسهیلات با امتیاز 0.166در رتبهي سوم و سپس به ترتیب عوامل سازمانی و نهادی با امتیاز 0.107 و مهمانپذیری 0.069 قرار گرفتهاند. در شاخص دسترسی، عامل شبکه ارتباطی مناسب با امتیاز 0.203 ، در محصول مهمانپذیری، عامل بومگردی با امتیاز 0.487، در شاخص تأسیسات و تسهیلات، عامل امنیت با امتیاز 0.222، در شاخص سازمانی و نهادی، عامل برنامهریزی مناسب توسط نهادهای دولتی مسئول با امتیاز 0.185 ، و در شاخص جاذبه، عامل جاذبههای طبیعی گردشگری روستایی شهرستان نیشابور با امتیاز 0.404 در رتبهي اول قرار گرفته اند. نتایج نشان داد در مجموع پهنههای بسیار مساعد از نظر محصولات گردشگری شامل روستاهای چکنهعلیا، کلیدر، برزنون، بوژآن، گرینه و دیزبادعلیا و پهنههای مناسب در روستاهای زیارت، بقیع، درختجوز، طاقان، دامنجان، میرآباد، صومعه، عیشآباد، غار، رود، سوقند، حصار، دربهشت و اسحاقآباد قرار دارند. بر اساس تحقیقات انجام شده میتوان این روستاها را در زمینه گردشگری روستایی به عنوان روستای هدف در سه مقیاس مورد توجه قرار داد. در مقیاس خرد به عنوان تفرجگاه شهری و یک مکان ییلاقی برای جمعیت شهری محسوب شده و میتواند پوششدهنده گردشگران از شهرهای اطراف در تعطیلات آخر هفته به خصوص در فصول گردشگری بهار و تابستان باشند و در مقیاس کلان میتواند گردشگران ملی و منطقهای را در تعطیلات رسمی دربرگیرد.
نتیجه گیری
در مجموع در سطح شهرستان نیشابور 22 نقطه روستایی از نظر جاذبههای طبیعی گردشگری، 17 نقطه از نظر جاذبههای فرهنگی گردشگری روستایی و 11 نقطه از نظر جاذبههای تاریخی گردشگری روستایی از اولویت مطالعاتی پایه جهت توسعه گردشگری برخودار هستند. نتایج نشان داد با وجود اینکه جاذبههای گردشگری روستایی با توجه به تنوع و گونههای مختلف دارای جذابیت بالاست، ولی دیگر محصولات آن همچون خدمات دسترسی، مهمانپذیری و ... در سطح بسیار پایین قرار دارند و اجزای محصول گردشگری روستایی در منطقه دارای یکپارچگی و یکدستی مطلوب نیستند. این، توزیع نابرابر امکانات، تمرکز محصولات گردشگری در چند مقصد مشخص و ورود و خروج گردشگران تنها به چند نقطه در طول سال موجب منفعل ماندن مقصدهای گردشگری کوچک در ناحیه و نیز مقصدهایی شده است که جامعه‌ی محلی توان یا انگیزه‌ی ارائه‌ی خدمات گردشگری را ندارند و در نهایت نامتوازن شدن الگوی توسعه‌ی فضایی روستاهای هدف گردشگری در این شهرستان را در پی داشته است. لذا پیشنهاد میشود شناسایی و توسعه محصول گردشگری روستایی شهرستان نیشابور بـه منظور افـزایش درک و شناخت مثبت جاذبههای گردشگری شهرستان در عرصه منطقـهای، ملـی و بینالمللـی مورد توجه قرار گیرد.
واژگان کلیدی
پهنهبندی فضایی، محصول گردشگری، سکونتگاههای روستایی، شهرستان نیشابور
Zoning of the rural tourism product of Neyshabur County
Zahra mozaffari: PhD in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
Maryam ghasemi*: Assistant Professor, Department of Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
Extended Abstract
Introduction
Nowadays, the issue of increasing competition in the world of tourism industry has caused many touristic villages to seek new strategies to increase domestic and foreign tourists. Achieving this goal is closely related to the concept of the tourism product. Surveys show that tourism products are considered as factors of attracting tourists and are effective in tourists' decisions about "where to go", "how long to stay" and "what to do". Product recognition is one of the factors of mobility and dynamism of the tourism industry, and the lack of a proper product development strategy usually leads to the failure and stagnation of tourism plans. Therefore, in order to provide a suitable platform for the development of the tourism industry, the first solution is to identify as many and better villages as possible, where the tourism products are in a higher rank in terms of quantity and quality. Neyshabur County has desirable rural tourism attractions, but unfortunately, in practice, this county has not been successful in attracting rural tourists as it should be, and the various capabilities of villages have not been optimally used in the field of tourism promotion. Also, the evaluation of rural tourism mobility in the county requires knowing and mastering the concepts related to tourism products and the conditions of these products in the study area. So, ideally, for the development of rural tourism, different products of rural tourism in the county should be considered. Considering the above, this research aims to make appropriate zoning according to the type of products for the development of different types of tourism by using the potential-based approach in rural tourism planning and identifying and classifying types of tourism products.
Methodology
This research in terms of descriptive-analytical method, practical purpose, and in terms of collecting information and data, it is based on both library and field methods. The statistical population of this research consists of the villages of Neyshabur county, which out of a total of 348 villages with villages, 233 villages with at least one or more tourist attractions (natural, cultural, historical) were identified as samples and they were studied and investigated in full in 1401. In these villages, there are five products and 76 sub-products, attractions (15 natural attractions, 8 cultural attractions and 21 historical attractions), access (8 items), hospitality services (4 items), facilities and facilities (10 items) and Organizational and institutional (10 items) were investigated with the help of villagers and members of the village Islamic Council. After checking and verifying the validity of the questionnaire, Cronbach's alpha was used to measure the reliability of the questionnaire. The questionnaire was recognized as having validity and reliability with Cronbach's alpha coefficient of 0.940. Meanwhile, the product of cultural attractions with a score of 0.702 has the lowest reliability, while the organizational and institutional product with a score of 0.892 has the highest reliability. In order to analyze the data from SPSS software, to determine the preference of the indicators relative to each other, the weight of the indicators and the stability coefficient, the AHP method was used in the Expert Choice software and GIS was used for zoning and identification of prone areas. The existing zoning in the area for spatial distribution was also specified as a spectrum of color. Red areas on the map show more value and proper distribution of gravity.
Results and Discussion
Conclusion
In total, 22 rural spots in terms of natural tourism attractions, 17 spots in terms of cultural attractions of rural tourism, and 11 spots in terms of historical attractions of rural tourism are priority studies for the development of tourism in Neyshabur County. The results showed that although rural tourism attractions are highly attractive due to their diversity and different species, their other products, such as access services, hospitality, etc., are at a very low level, And the components of the rural tourism product in the region do not have optimal integrity and uniformity. This, the unequal distribution of facilities, the concentration of tourism products in a few specific destinations, and the arrival and departure of tourists to only a few points throughout the year has caused the passiveness of small tourist destinations in the region, as well as destinations that the local community does not have the ability or motivation to provide tourism services, And finally, it has resulted in the imbalance of the spatial development pattern of the target villages of tourism in this county. Therefore, it is suggested that the identification and development of the rural tourism product of Neyshabur county should be taken into consideration in order to increase the understanding and positive recognition of the county's tourism attractions in the regional, national and international arenas.
Keywords: Spatial zoning, Tourism product, Rural settlements, Neyshabur County.
