سنجش ضریب تمرکز منطقه‌ای و نابرابری فضایی در صنایع کارخانه‌ای استان‌های ایران

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

محمدنبی شهیکی تاش ¹ (دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران)
کاملیا رودینی ² (کارشناسی ارشد اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران)

تاریخ دریافت : 1395/02/12 تاریخ پذیرش : 1396/09/19 تاریخ انتشار : 1396/10/01

کلید واژه: نابرابری فضایی, ضریب جینی, شاخص EG, تمرکز منطقه‌ای, صنایع کارخانه‌ای, شاخص صرفه‌مقیاس,

چکیده مقاله :

تمرکز جغرافیایی به عنوان یکی از معیارهای ارزیابی عدم تعادل منطقه­ای معرفی شده است که نحوه توزیع صنایع را از لحاظ جغرافیایی در میان مناطق مختلف در نظر می­گیرد و میزان یکنواختی و تجانس توزیع فعالیت­های اقتصادی بین مناطق را مورد ارزیابی قرار می­دهد. تمرکز فعالیت­های صنعتی در چند استان کشور و توزیع نامتوازن آن­ها در پهنه­ی سرزمین به یکی از مهم­ترین چالش­های فراروی سیاست­گذاران کشور تبدیل شده است. در این راستا هدف پژوهش حاضر سنجش ضریب تمرکز منطقه­ای و نابرابری فضایی صنایع کارخانه­ای در استان­های ایران می­باشد. این تحقیق از نوع کاربردی بوده و روش انجام تحقیق به صورت تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای و میدانی می­باشد، جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از شاخص الیسون و گلیسر (EG)، شاخص ضریب جینی و شاخص صرفه­جویی ناشی از مقیاس، برای اندازه­گیری میزان تمرکز فضایی صنایع استفاده شده است. نتایج شاخص EG نشان می­دهد که بالاترین تمرکز شدید مربوط به صنعت، انتشار، چاپ و تکثیر رسانه­های ضبط شده (1.5)، کمترین میزان تمرکز متوسط مربوط به ساخت سایر محصولات کانی ­غیرفلزی (0.04) می­باشد. با توجه به نتایج بدست آمده علت این تمرکز جغرافیایی مزیت­های طبیعی و قابلیت سودآوری صنعت مورد بررسی می­باشد. همچنین نتایج بدست آمده از محاسبه شاخص ضریب­ جینی نشانگر آن است که بیش­ترین تمرکز جغرافیایی مربوط به ساخت محصولات از توتون و تنباکو (0.95) و کمترین تمرکز مربوط به ساخت سایر محصولات کانی­ غیرفلزی (0.40) می­باشد. بر اساس نتایج محاسبه شاخص صرفه­جویی ناشی از مقیاس مشخص شد که بیش­ترین صرفه اکثر صنایع در استان­های تهران، البرز، کرمان است. همچنین بالاترین صرفه مقیاس در صنعت ساخت محصولات کانی­غیرفلزی و کمترین صرفه مقیاس مربوط به صنعت ساخت مواد شیمیایی است. از مهم­ترین یافته­های کمی تحقیق می­توان به این موارد اشاره نمود: بالاترین تمرکز شدید مربوط به صنعت، انتشار، چاپ و تکثیر رسانه­های ضبط شده و همچنین بیش­ترین تمرکز جغرافیایی مربوط به ساخت محصولات از توتون و تنباکو است. از مهم­ترین یافته­های کیفی؛ بالاترین صرفه صنعت ساخت محصولات از توتون در استان گیلان، ساخت کاغذ در البرز و صنعت انتشار، چاپ در تهران، ساخت کک، فرآورده­های حاصل از تصفیه نفت در هرمزگان، ساخت مواد شیمیایی در بوشهر، ساخت کانی ­غیرفلزی در کرمان و ساخت فلزات در کرمان و ساخت محصولات فلزی فابریکی در مرکزی، ساخت ماشین­آلات دفتری در هرمزگان، ساخت ماشین­آلات و دستگا­ه­های برقی در زنجان، ساخت رادیو و تلویزیون در البرز، ساخت تجهیزات حمل و نقل در بوشهر، و بازیافت در تهران می­باشد. در نهایت بررسی­های این تحقیق بیانگر این مطلب است که توزیع فعالیت­های صنعتی در استان­های کشور مناسب نمی­باشد.

چکیده انگلیسی:

Geographical concentration has been introduced as one of the imbalance evaluation criteria, that considers industries distributions across various areas, geographically. It evaluates the economic activities uniformity and homogeneity among areas so that such assessment is suitable in realizing the industrial structure and policy making appropriateness to that of different activities in different geographical areas.Industrial activities concentration in a few province and their asymmetric distribution in all over the country has become as one of the most important challenges encountering policy makers.  Results show that industrial activities distribution is not appropriate across provinces of our country. Considering obtained results from economic geography index based on the Ellison and Glaeser model, the highest geographical concentration is related to the printing industry, and the lowest one is associated with the industry of “manufacture of other nonmetallic mineral products”. The results also showed that there are 20 industries with 2-digit code of ISIC have a high geographical concentration in which this rate includes more than a half of the industry. Conducted computations based on the economies of scale index indicate that the highest value of economies of scale is related to the industry of “manufacture of other nonmetallic mineral products”; while, the lowest value is related to the industry of “manufacture of chemical metals and products”. According to the results of gini coefficient, the highest geographical concentration is related to the industry of “manufacture of Tobacco products and the lowest one is related to the industry of “manufacture of other nonmetallic mineral products”.

منابع و مأخذ:

1. Agnan. T and Bonneu. F (2014), Measuring and Testing Spatial Mass Concentration with micro Geographic data،University of Avignon،P1،P26.


2. Alecke. B، Alsleben. C and Scharr. F and Untiedt. G (2006), The Geographic Concentration of German Manufacturing Indusries and Its determint،Ann Re sci 40:19-42،P.19،P36-37.


3. Brenner. T and Plank. M. A (2013), Stochastic Theory of Geographic Concentration and The Empirical Evidence in Germany،Institute of Economics Evolutionary Economic Group Kahlaische Str.10،P2-3،p21-23.


4. Brulhart، M (2001), Evolving Geographical Concentration of Manufacturing Industries، welt wirrtschaftlichesarchir، (2)137، pp 243_215.


5. Dadashpoor, H, Fatah Jalali, A (2013), Analysis of the patterns of regional specialization and spatial concentration of industries in Iran, Journal of Regional Planning, Issue 11, pp. 1-19.


6. Duranton, G. & Overman H (2002), Testing for Localization Using Micro- Geographic Data. Centre for Economic Performance London School.


7. Falcioglu, P & Akgungor, S (2008), Regional Specialization and Industrial Concentration Patterns in the Turkish Manufacturing Industry: An Assessment for the 1980–2000 Period, European Planning Studies Vol. 16, No. 2.


8. Falcioglu, P & Akgungor, S (2008), Regional Specialization and Industrial Concentration Patterns in the Turkish Manufacturing Industry: An Assessment for the 1980–2000 Period, European Planning Studies Vol. 16, No. 2.


9. Gardiner, B (2003), Regional Competitiveness Indicators for Europe: Audit, Database Construction and Analysis, Regional Studies Association International Conference.


10. Hadi Zanooz, B, Barmaki, A (2011), Identify industrial clusters in Tehran province, Journal of Quantitative Economics, Volume 8, Issue 1, pp. 1-22.


11. Koster. H، Ommeren. J (2011), Geographic Concentration of Business Services Firms: A Poisson Sorting Model،VU University Amsterdam and Tinbergen Institute Discussion paper، P.3،P24-25.


12. Krugman, P. and Venables, A (1990): ‘Integration and the competitiveness of peripheral industry’ in C. Bliss and J. Braga de Macedo (eds), Unity with Diversity in the European Community, Cambridge: Cambridge University Press.


13. Liang, Z (2004), Regional Specialisation and Dynamic Pattern of Comparative Advantage: Evidence from China, s Industries, Review of Urban and Regional Development Studies, Vol, 16, No. 3.


14. Martin, R. L (2004): A Study on the Factors of Regional Competitiveness: A draft final report for The European Commission Directorate-General Regional Policy, University of Cambridge.


15. Mehregan, N, Teimuri, Y (2012), Focus evaluating the industry provincial geographic and factors affecting in Iran, Journal of Geography and Regional urban planning, No. 5, pp. 105-122.


16. Paluzie, E., Pons, J. & Tirado, D. A (2001): Regional integration and specialization patterns in Spain, Regional Studies, 35(4), pp. 285–296.


17. Peterson, L (2002), The theory of new economic geography and industrial location in SADC, The South African Journal of Economics Quarterly Journal, 70. 8, pp. 1222–1246.


18. Pour Asghar Sangachin, F (2009), A review of the land use developments in Iran, 1969-1999, a weekly program, Issue 288, Tehran.


19. Sabagh Kermani, M (2002), analysis of regional disparities in employment in provinces of the country, lecturer in Humanities Journal, Volume 5, Issue 2. Tehran.


20. Sadraei, J, manouchehri Mojtabi, A (2012), the dynamics of industrial concentration in manufacturing industries of Iran, Volume 20, Issue 63, pp. 105-131.


21. Traistaru, L. Nijkamp, P & Longhi, S. (2002): Regional Specialization and Concentration of Industrial Activity in Accession Countries, Center for European Integration Studies.


22. Vogiatzoglou, K (2006), Agglomeration or Dispersion? Industrial Specialization and Geographic Concentration in NAFTA, Journal of International Economic Studies, No. 20, 89-102.