تصحیح انتقادی دیوان عالی گیلانی و نگاهی به سبک زبانی و شعر وی
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان
کلید واژه: نسخه ی خطی, سبک هندی, دیوان, عالی گیلانی, شاه عباس,
چکیده مقاله :
عالی گیلانی از شاعران برجسته ی سبک هندی از خطه ی گیلان است .دیوان شاعر از حیثدارابودن تشبیهات و صور خیال کم نظیر در میان اشعار شیعی حایز اهمیت است .عالی به دوره یصفویه و دوره ی کم لطفی به ادیبان تعلق دارد . دوره ایی که شاعران و سخنوران به دلیل بی توجهایی شاهان صفوی به شاعران علیرغم میل باطنی رنج غربت را به جان خریده و راهی دیار هندو هامی شوند . که این هجرتها سبکی را تحت عنوان سبک هندی به وجود می آورد .سبکی با تشبیهاتفراوان و گاه دور از ذهن .شاعران برای خوش آمد پادشاهان هند به ماراتونی عجیب و غریب دستمی زنند .عالی حدود بیست سال رنج غربت و غم ها را به جان می خرد و در پایان برای جاودانکردن اثر خود در زمان شاه عباس دوم به موطن خویش باز می گردد .ابیات نغز و لطیف شاعرمملو از ارادت قلبی وی به مولایش علی (ع) و پس از آن به خاندان مطهرش است
Aali Gilani is one of the prominent poets of Indian style from Gilan region.It is important to have unparalleled similes and imaginative forms among Shiite poetry.Safavidism and the period of unkindness belong to writers. A period when poets and orators were neglectedO Safavid kings to poets, despite their inner desires, they have suffered the pain of exile and left for the land of Hindusbe . These migrations create a style called Indian style. A style with similesAbundant and sometimes far from the mind. Poets to welcome the kings of India to a strange marathonThey suffer. For about twenty years, they have been suffering from homelessness and grief, and in the end, for eternity.Doing his work during the reign of Shah Abbas II goes back to his .His heart is full of devotion to his master Ali (AS) and then to his holy familyhomeland.His heart is full of devotion to his master Ali (AS) and then to his holy family
احد زاده کلور, سعید. (1393). تصحیح انتقادی دیوان شهیدی قمی و سبک شعری او. بساتین، شماره ۲ ۱۷۵-۱۹۴.
احمد نژاد ،کامل (۱۳۸۲). فنون ادبی، تهران: آگاه.
براون, ادوارد. (1375). تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر ترجمه ی دکتر بهرام مقدادی. تهران : مروارید.
بیدل دهلوی, عبدالقادر. (1392). دیواان شعر. تهران : شابک.
پور نامداریان ، (۱۳۸۱). تقی سفر در مه ، تهران: نگاه.
حایری, عبدالحسین. (1391). فهرست نسخه های طخی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. تهران: کتابخانه، موزه ومرکزاسناد مجلس شورای اسلامی.
درایتی, مصطفی (.(1391 فهرستگان نسخه های خطی ایران-فنخا . تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
رضایی, ع. (1371). تاریخ ده هزار ساله ی ایران ج 3. تهران : اقبال .
زرین کوب, عبدالحسین. (1383). از گذشته ادبی ایران . تهران: سخن .
زنجانی، برات. (۱۳۸۸). صور خیال در خمسه نظامی، تهران: امیرکبیر.
شمیسا, سیروس. (1394). سبک شناسی شعر, تهران: میترا .
صفا, ذبیح الله. (1389). تاریخ ادبیات ج4. تهران: شابک.
عالی گیلانی, علی (قرن۱۱). دیوان اشعار . لاهیجان : نسخه ی خطی .
عظیمی, ناصر. (1395). تاریخ گیلان . رشت: فرهنگ ایلیا .
علوی مقدم، محمد و اشرف زاد، رضا (۱۳۸۹). معانی و بیان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، سمت.
قره داغی کراله ،فریبا و حسین خسروی. (۱۳۹۶)/ بررسی تشبیه در دیوان انوری، سبک شناسی نظم و نثر فارسی ، شماره ۳۵، ۲۲۹-۲۴۷.
معین, محمد. (1380). فرهنگ لغت. تهران: امیر کبیر.
میر ، محمد و شکیبایی، لیلا . (۱۳۹۴). جایگاه تشبیه در دیوان زیب النساء مخفی هندوستانی، سبک شناسی نظم و نثر، شماره ۳، ۳۵۳-۳۷۴
72
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال هفدهم / شماره63/ تابستان1404
Zeynab Valizadeh Fakoldehi1
PhD student in Persian Language and Literature, Azad University, Khalkhal Branch. Iran
Abolfazl Moradi (Rasta)*2 (Corresponding Author)
. Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Farhangian University. Tehran. Iran.
Ali Mohammad Moazeni3
Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Iran.
Date of receipt:1403/6/11 Date of acceptance:1404/1/25
Abstract
Abd al-ʿAlī ʿĀlī Gilānī, a Shiʿi poet of the 10th and 11th centuries AH (16th–17th centuries CE), is among the lesser-known figures who, during the transition between Safavid Iran and Mughal India, employed the Indian style (sabk-e hindī) to promote religious and mystical themes in Persian poetry. Born in Gilan, he spent some time at the court of Jahangir in India but later returned to Iran, where he joined the Safavid court of Shah ʿAbbās. His works demonstrate a unique synthesis of the literary devices of the Indian style—such as the prominence of single-line verses, ambiguity, novel similes, and semantic intricacy—with Shiʿi and devotional themes, a feature that may be characterized as a “Shiʿi Indian style.” The diversity of his poetic forms, ranging from ghazal and qasida to masnavi and rubāʿī, provides fertile ground for stylistic and thematic inquiry. This study, adopting a textological and codicological approach, is based on manuscript no. 344 (registration no. 5471) preserved in the Library of the Islamic Consultative Assembly (Majlis) in Tehran. The research method involves internal textual cross-referencing, linguistic and stylistic examination, and thematic analysis of the poems. Findings indicate that ʿĀlī Gilānī, in addition to his mastery of rhetorical and literary devices, also excelled in articulating the Shiʿi and socio-religious concerns of his age. By introducing the manuscript and analyzing the structure and themes of his works, this article reassesses the poet’s place in the context of Safavid-era Persian poetry and highlights his contribution to the consolidation of a Shiʿi-oriented branch of the Indian style.
Keywords: ‘Ālī Gīlānī; manuscript; Divan; Indian style; Persian literature
A Critical Edition of the Divan of ‘Ālī Gīlānī with Emphasis on Linguistic Structure and Characteristics of the Indian Style in His Poetry
Abstract
Abd al-‘Alī ‘Ālī Gīlānī emerges as a significant yet relatively understudied figure among Persian poets of the Safavid era, particularly within the Indian style (sabk-e Hendi) tradition. Born in the culturally rich and historically Shi‘i stronghold of Gilan, located in northern Iran, ‘Ālī’s poetic corpus exemplifies a profound synthesis of deep religious devotion and the intricate stylistic and linguistic innovations characteristic of the Indian style of Persian poetry. His lifetime, which likely spans the late 10th to early 12th centuries AH (approximately 16th to 18th centuries CE), coincides with a period marked by major socio-political and cultural transformations. These include the consolidation of Twelver Shi‘ism as the official state religion under the Safavid dynasty and the simultaneous flourishing of Persian literary culture in the courts of the Mughal Empire in India.
The only known surviving manuscript of ‘Ālī Gīlānī’s Divan is housed in the Library of the Iranian Parliament (Majles). This singular manuscript preserves a rich and diverse collection of his poetic works across various forms, including the qasida (panegyric ode), ghazal (lyric poem), mathnawi (rhymed couplets), do-bayti (two-line stanzas), and tarji‘-band (refrain-poem). Thematically, his poetry encompasses a broad range, moving fluidly between religious praise and eulogy—particularly honoring the Prophet Muhammad and the Twelve Imams central to Shi‘i theology—mysticism, and expressions of earthly love. This thematic versatility underscores his ability to integrate devotional content with the nuanced emotional and aesthetic concerns of the Persian poetic tradition.
‘Ālī’s poetic trajectory was deeply influenced by the socio-political realities of his time. Like many Persian poets who found limited patronage within the Safavid court—owing to shifting royal priorities and a lack of sustained support for poets—he migrated to India. The Mughal court offered a more hospitable environment for Persian literati, where Persian language and culture thrived as part of the imperial ethos. This geographical relocation was also a cultural and literary transition. In India, ‘Ālī was immersed in the flourishing milieu of the Indian style, which had evolved following the decline of the earlier Iraqi style in the 9th century AH (15th century CE).
The Indian style is distinguished by its elaborate metaphors, intricate and often novel imagery, and a proclivity for linguistic complexity and ambiguity. Poets working in this style often employed dense symbolic language and layered imagery, which at times could obscure meaning and challenge reader comprehension. However, ‘Ālī Gīlānī’s poetry notably diverges from some of his contemporaries within the Indian style who indulged in increasingly abstruse and obscure expressions. Instead, he maintained a disciplined semantic coherence and thematic clarity, favoring a balanced approach that combined imaginative richness with accessibility and clarity of meaning. He openly acknowledged his indebtedness to earlier masters such as Baba Fighani and Mawlana ‘Urfī, whose poetic methods skillfully employed allegory and metaphor while preserving the intelligibility and unity of the poetic discourse.
A defining characteristic of ‘Ālī’s oeuvre is its steadfast anchoring in Shi‘i doctrinal themes. His devotion to the Twelve Imams is articulated not only through explicit panegyrics but also through pervasive ethical and mystical undertones. This religious fidelity sets him apart from other poets in the Indian style whose works occasionally leaned toward secular or romantic excess. ‘Ālī’s seamless integration of his religious convictions with the stylistic and aesthetic demands of his literary environment rendered him a pioneering voice within the corpus of Shi‘i poetry in the Safavid and Mughal cultural spheres. His work reflects a mode of expression that respects doctrinal orthodoxy while embracing the artistic innovations of his era.
The manuscript of his Divan underwent a rigorous and meticulous process of discovery, transcription, and critical editing. Despite extensive searches through numerous manuscript catalogs in Iran and abroad, only this single copy was found, highlighting the rarity and precariousness of his literary legacy. The preparation of a critical edition employed advanced philological techniques including paleographical analysis, textual collation, and cross-referencing of verses to correct textual corruptions and clarify ambiguous readings. Through this scholarly endeavor, the subtle and sophisticated linguistic devices utilized by ‘Ālī—such as enjambment, rhetorical figures, parallelism, and intricate metaphorical constructions—were brought to light, showcasing the aesthetic and emotive power of his poetry.
From a literary historical perspective, ‘Ālī Gīlānī’s body of work occupies a unique niche. His poetry exemplifies the transition from the classical Safavid poetic tradition toward the more experimental, image-rich tendencies of the Indian style. Yet, unlike some poets of the Indian style whose works could become hermetic, ‘Ālī’s style remained conservatively anchored in theological clarity and thematic unity. This positioning makes him a crucial bridge figure between the great masters of the earlier Safavid era and the emerging Mughal-influenced poetics of the Indian subcontinent. Furthermore, his eventual return to Iran during the reign of Shah Abbas II, and his dedication of the Divan to the Safavid monarch, encapsulate both his personal nostalgia for his homeland and the complex interplay among politics, religion, and literary culture during this epoch.
In the broader context of Persian literature, ‘Ālī Gīlānī’s poetry challenges dominant narratives that tend to marginalize lesser-known regional poets or those operating outside the major literary centers of Isfahan and Delhi. His corpus affirms the vitality and importance of provincial poetic traditions and underscores the critical role of diaspora Persian communities in the evolution of Persian literary styles. Moreover, his distinct synthesis of Shi‘i spirituality with the Indian stylistic paradigm provides valuable insight into the religious and cultural pluralism that shaped Persianate societies across Iran and South Asia.
This research contributes significantly to the field of Persian literary studies by offering the first comprehensive critical edition and linguistic analysis of ‘Ālī Gīlānī’s Divan. It emphasizes the poet’s stylistic innovations within the Indian style as well as his thematic focus on Shi‘i religious motifs. By situating ‘Ālī within his historical, cultural, and literary contexts, this study seeks to restore his rightful place within the Persian literary canon and to stimulate further scholarly inquiry into the intersections of Persian poetry, Shi‘i theology, and Indo-Persian cultural exchanges during the early modern period.
In sum, Abd al-‘Alī ‘Ālī Gīlānī stands as a vital figure for understanding the dynamic confluence of religion, politics, and poetic innovation in Safavid and Mughal Persianate culture. His work not only enriches our comprehension of the Indian style’s aesthetic range but also highlights the enduring influence of Shi‘i devotional thought within Persian literature beyond Iran’s borders. Future scholarship on ‘Ālī and poets of his milieu promises to deepen our appreciation of the complex, transregional networks that shaped Persian literary history.
Keywords: ‘Ālī Gīlānī; manuscript; Divan; Indian style; Persian literature.
تصحیح انتقادی دیوان عالی گیلانی با تأکید بر ساختار زبانی و ویژگیهای سبک هندی در شعر او
زینب ولی زاده فکلدهی
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد خلخال. ایران.
ابوالفضل مرادی (رَستا) (نویسنده مسئول)
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان. ایران
علی محمد مؤذنی
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ایران
تاریخ دریافت: 11/6/1403 تاریخ پذیرش: 25/1/1404
چکیده
عبدالعلی عالی گیلانی، شاعر شیعی سده دهم و یازدهم هجری قمری، از جمله چهره‌های کمتر شناخته‌شده‌ای است که در گذار میان ایران صفوی و هند گورکانی، با بهره‌گیری از سبک هندی، به ترویج مضامین دینی و عرفانی در شعر فارسی پرداخت. وی زادۀ گیلان بود و مدتی در هند دربار جهانگیرشاه را تجربه کرد، اما پس از آن به ایران بازگشت و به دربار شاه عباس صفوی پیوست. آثار او نشان‌دهندۀ آمیزش بدیع میان صنایع ادبی سبک هندی (از جمله تک‌بیتی بودن، ایهام، تشبیهات نو و غموض معنایی) با مضامین آیینی و شیعی است؛ امری که می‌توان آن را «سبک هندی شیعی» نامید. تنوع قالب‌های شعری عالی، از غزل و قصیده تا مثنوی و رباعی، ظرفیت بررسی‌های سبکی و محتوایی گسترده را فراهم میسازد. این پژوهش با رویکرد متن‌شناسی و تحلیل نسخه‌شناختی، بر اساس نسخۀ خطی شمارۀ 344 موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (ثبت 5471)، به معرفی آثار و جایگاه ادبی عالی می‌پردازد. روش تحقیق بر مبنای قرینه‌یابی درونی، بررسی زبانی و سبکی و تحلیل محتوایی اشعار است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عالی گیلانی، افزون بر مهارت در صنایع بدیعی، در بازنمایی مفاهیم شیعی و اجتماعی روزگار خود نیز برجسته بوده است. این مقاله ضمن معرفی نسخۀ خطی و تحلیل ساختار و مضامین اشعار، جایگاه شاعر را در بستر شعر فارسی دورۀ صفوی بازخوانی می‌کند و سهم او را در تثبیت شاخه‌ای از سبک هندی با رویکرد شیعی روشن میسازد.
کلید واژه : عالی گیلانی، نسخۀ خطی، دیوان ،سبک هندی، ادبیات فارسی
1-مقدمه
عبدالعلی عالی گیلانی، چنانکه خود در مقدمۀ دیوانش اشاره کرده، در سن بیست‌ودوسالگی توانایی بالایی در سرودن شعر داشته و در آن ایام، گاه‌گاه به سرودن تک‌بیت‌هایی برای خویش می‌پرداخته است. در همین دوران، تحت تأثیر عواملی چند، همچون بسیاری از شاعران هم‌عصر خود، رهسپار هند می‌شود. بر اساس نوشته‌های خود او، به مدت بیست سال در دربار جهانگیرشاه، پادشاه بزرگ گورکانی هند، خدمت می‌کرده است. عالی گیلانی شاعری شیعی و متعهد به آیین تشیع دوازده‌امامی است؛ او در محیطی به دنیا آمد و پرورش یافت که خاستگاه علویان و تشیع بوده است. گیلان در دوران وی و پیش از آن، تحت ادارۀ سادات علوی قرار داشت و با روی کار آمدن صفویان و اعلام رسمی‌بودن مذهب شیعه، این پیوند بیش از پیش تقویت شد (عظیمی، ۱۳۹۵)
مطالعۀ ابیات عالی نشان می‌دهد که تولد و دورۀ جوانی وی هم‌زمان با سلطنت شاه‌عباس بزرگ بوده است. شاه‌عباس اول، با به‌دست‌گرفتن زمام امور، به‌طور مداوم درگیر سرکوب شورشیان و تجاوزگران خارجی بود (رضایی، ۱۳۷۱). در عین حال، دربار گورکانیان هند پناهگاهی برای شاعران پارسی‌زبان به شمار می‌رفت؛ شاعرانی که در ایران صفوی از بی‌مهری سلاطین رنج می‌بردند. با این‌همه، عالی گیلانی در آثار خود همواره از شاه‌عباس با بزرگداشت و ستایش یاد می‌کند، چه در وصف جنگ‌هایش و چه در توصیف مجالس بزم و شراب.
سپهر کوکب عالم پناه شاه عباس |
| چو آفتاب بود نور بخش و فیض رسان |
خدیو هر ملایک سپاه شاه عباس |
| گرفته از دم شمشیر کشور از شاهان |
بنابر همین دلایل و شاید ناملایمتی که از دوستان و هم عصران می بیند .غم هجران را بر مهر وطن ارجح می نهد . عالی شاعری لطیف و نازک دل است . دل تنگ عالی، از روزگار غداّر بس گله ها دارد .
گر چرخ کینه دار به بختم امان دهد | از ذوق کشت مطلب من زعفران دهد |
جهانگیر شاه پادشاه هند هم عصر عالی شاعری ادب دوست بود که گویا به شاعر تلطف داشته . عالی در چند نوبه نام وی رادر میان ابیات آورده است.
با جهانگیر زمان نور جهان بیگم ز عشق | پادشاه هند بود و شهسوار جودلی |
چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، عبدالعلی عالی گیلانی شاعری شیعه و دوازده‌امامی است؛ معتقد به شریعت علوی و دل‌بستۀ خاندان پیامبر (ص). وی بارها و بارها در سروده‌هایش خود را «کمینه بندۀ علی و اهل بیت» معرفی می‌کند و در نگاه او، اگر گرهی در زندگی انسان گشوده شود، بی‌تردید به دست امیرالمؤمنین و فرزندان او خواهد بود. در میان شاعران شیعی گیلان ـ که کم هم نیستند ـ کمتر کسی را می‌توان یافت که همچون عالی، این‌چنین گسترده و عمیق به مدایح و مناقب پیامبر (ص)، امام علی (ع) و فرزندان او پرداخته باشد. عالی با سرودن اشعاری رسا، لطیف و سرشار از احساس، خود را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین شاعران شیعی عصر صفوی مطرح کرده است (براون، ۱۳۷۵). با اینکه شاید حوادث تاریخی یا بی‌مهری زمانه، نام او را در حاشیۀ تاریخ نهاده باشد، اما با تأمل در ابیات او، خواننده به دنیایی از لطافت، بلاغت و ایمان وارد می‌شود؛ جهانی که تنها اهل ادب و اربابان فصاحت و معانی می‌توانند عمق آن را دریابند.
عالی بیچاره را از وطن آواره را | آنکه شود رهنما کیست علّی ولی | ||
تا که باشد گلشن آباد و امامان برقرار | در پناه آن چمن در هر بهاران می روم | ||
عالی در سرودن این اشعار نغز و بی بدیل و غزلهای سراسر شور و اشتیاق از اصطلاحات عرفانی بهرۀ کافی برده است. و در این بین برای استناد چه مثالی بارزتر از منصور عارف بزرگ و بر دار شدنش .خضر و جستجویش به دنبال آب حیات. اگر عالی با این مفاهیم آشنایی نداشت نمی توانست هیچ پیوند معنا داری مابین کلام خود و عرفان برقرار کند .
عالی ممکن است در زمرۀ عارفان نام آور قرار نگیرد اما پیکره بند یک دیوان زیبا با مفاهیم عرفانی عمیق است .عالی علی (ع) را خضر زمان می داند .و توصیه اش به رهروان این است که بی پیر طریقت رهسپار نشوند.
علم و آداب و زندگی بخشند | خضر دور زمان علی است علی |
پاسبان آستان اوست خضر زنده دل | در پناهش از برای آب حیوان می رود |
تقدیر بود و شورش منصور و پای دار | رمز قضا رسید و انا الحق بهانه ساخت
|
عالی مردی است از جنس سفر.او روح نا آرام و درد غربت چشیده اش را به گونه ایی در سفر آرامش می بخشد هرلحظه به در گاه خداوند دعا گویان است تا به مراد دل برسد .حال این محل آرامش می تواند گنبد خضرا باشد در مدینه و طوف کعبه و یا عراق باشد و نجف و حجاز برای شاعر شوریدۀ از وطن جامانده هرجایی می تواند دنج و امن باشد و چه جایی بهتر از این مکان . وی از تجربه های بیابانیش صحبت می کند از خار مغیلان و محمل شتران .اعتقاد دارد برای رسیدن به در کعبۀ مقصود باید صادق بود
کرده ام طی بیابان از سر صدق و صفا | رو به درگه شه آخر زمان آورده ام |
.از مردم عراق و حسد آنها و شط فرات می سراید .تا ذهن خواننده را با خصوصیات مردم عراق آشنا کند
حیات بخش وجودآب شط بغداد است | سواد شهریت او ظلم و بیداد است |
عالی فرزند ساحل خزر و دریاست .عالی بعد از هجرت در کشوری زندگی می کند که از سه طرف محصور آب های نیلگون است .کمتر غزلی یافت می شود در میان ابیات که از کلمات دریا ،موج ،صدف ،ساحل و مروارید صحبت نکرده باشد .همینطور او بیست سال از عمرش را در کشوری زیست که از سه جهت محصور آب های نیلگون است .
موج بحردل به جوش آمدز بیم سحر او | دیدههایخونفشانبرچهرهچونجیحون کنم | ||
هرگز نگشت معنی غیری به خاطرم | در بحر موج فکر خودآسوده ایم ما | ||
عالی بازی نرد و ابزار موسیقیایی را خوب می داند و می شناسد .از اصطلاحات تخصصی آن درشعربه جا استفاده می کند. به عنوان مثال واژۀ ششدره شدن که در تنگنا فتادن حریف را گویند . (معین, 1380) شاعرخوش قریحه با توصیف و جاگذاری کلام ذهن خواننده را به بازی نرد می کشاند و چه حریفی قهارّتر از دهر آنجا که عالی او را نراّد دهر می خواند.
چرخ لعبت باز صد نرد عقب از کذب باخت | عارفان از کعبتین راست ششدر داشتن |
نراد دهر گشته عقب بار و مهره دزدید | ایمان خویش باخت ز بسیار باختن |
طبع عالی در موسیقی هم حماسه ساز است .به گمانم وی از تمام دستگاه ها و قوانین و ظوابط موسیقی سر رشته داردکه اگر جز این باشد این اشعار و کلام موسیقیایی از وی بعید است .
ز طبع موسیقی دانی عالی طرز می دانم | که میسازد زصوت معنی خودداستانیرا |
با تمام این احوالات و تبحر مانند همۀ اعصار خزان عمر شاعر فرا می رسد بدون اینکه بهرۀ وافی از بهار حسن خود برده باشد:
رسید فصل خزان و بهار حسن گذشت | صفایی به چهرۀ گلگون بیش ازین نیست |
شاعر آزرده خاطر در زمان شاه عباس دوم به اجابت دعایش می رسد و به موطن خویش باز می گردد تا روحش در مامن خود به ارامش برسد .عالی باهوش می داند با نامگذاری کتاب به عنوان شاه است که دیوانش از گزند حوادث این روزگار در امان است
نمودم عزم وطن می روم خداحافظ | از صدق دل به طواف شه رضا حافظ | |
عالی به سجود شاه ایران آمـد | چو ن مور به در گاه سلـیمان آمد | |
دیوان شاعر به صورت دست نوشتۀ خود عالی و تنها در یک نسخۀ خطی در مجلس شورای اسلامی وجود دارد . با اندکی اغراق می توان گفت سعادتی است که این دیوان حفظ شده است و بیش از همه بر اهل گیلان .تا بتوانند از این طریق با زندگی و سبک شعری شاعر آشنا شوند .سبک شاعر سبک هندی است که سبک قالب عصر شاعر است
۱-۱: پیشینۀ تحقیق :
عالی گیلانی، شاعری گمنام اما برجسته، صاحب دیوانی گسترده و متنوع در قالب‌های گوناگون شعری است. این دیوان که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود، تاکنون در هیچ‌یک از منابع تذکره‌ای یا تاریخ‌نگاری‌های ادبی پیشین ذکر نشده است؛ امری که خود جای تأمل بسیار دارد. نه تنها نامی از این شاعر در آثار گذشته نیامده، بلکه حتی نشانی از دیوان او نیز در منابع کهن یافت نمی‌شود. تنها راهنمای موجود برای تصحیح و تحلیل آثار، دیباچه و ابیاتی است که در همان نسخۀ خطی آمده است.
این پژوهش با هدف پرده‌برداری از زوایای پنهان و آشکار زندگی ادبی عالی گیلانی، تلاش دارد افقی تازه در شناخت شاعران شیعی دورۀ صفوی، به‌ویژه در خطل گیلان، بگشاید. برای این منظور، نسخۀ خطی اثر چندین بار با دقت خوانش شد و اشعار آن به‌طور کامل تایپ و ثبت گردید. در مرحلل نخست، تمام اشارات مرتبط با زندگی شاعر که یا در دیباچۀ دیوان و یا از خلال ابیات قابل استخراج بود، فیش‌برداری و تحلیل شد. بخش مهمی از این اطلاعات در بدنۀ پژوهش ارائه شده است.
پس از گردآوری و تحلیل داده‌های زندگی‌نامه‌ای، به بررسی ادبی دیوان پرداخته شد. نسخه‌شناسی اثر نیز شامل تحلیل فیزیکی نسخه، بررسی رسم‌الخط و شیوۀ نگارش، و تطبیق ویژگیهای آن با سبک رایج در دورۀ زندگی شاعر بوده است. واژگان ناخوانا با استفاده از قراین معنایی و ساختاری اصلاح و تفسیر شده‌اند. در گام نهایی، صنایع بدیعی و آرایه‌های ادبی به‌کاررفته در دیوان تحلیل و نمونه‌هایی از اشعار شاعر به عنوان ضمیمه در پایان رساله آورده شده است.
۱-۲: روش تحقیق
فرآیند یافتن نسخ خطی دیوان عالی گیلانی با بررسی دقیق و نظام‌مند فهرست‌های کتابخانه‌های داخلی و خارجی انجام گرفت. با وجود تلاش‌های فراوان و مراجعات پی‌درپی به مراکز متعدد، تنها یک نسخۀ خطی از این دیوان در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شناسایی شد و همین نسخه، مبنای اصلی پژوهش حاضر قرار گرفت. در حالت آرمانی، تصحیح متون کهن مستلزم شناسایی نسخه‌های اصح و اقدم و تطبیق میان آنها بر اساس اصول علمی تصحیح متون، همچون روش‌های قیاسی، تاریخی، التقاطی و تلفیقی است. اما با توجه به تک‌نسخه بودن اثر، امکان مقابله و تطبیق نسخه‌ای فراهم نبود؛ از این‌رو، تصحیح اثر با بهره‌گیری از روش قرینه‌یابی درونی، و با تکیه بر تحلیل ساختار زبانی، بلاغی و محتوایی اشعار صورت گرفت.
این پژوهش از نوع کیفی، توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد متن‌پژوهی و تصحیح انتقادی است. هدف اصلی آن، تصحیح و تحلیل دیوان عبدالعلی عالی گیلانی بر اساس تنها نسخۀ خطی شناخته‌شده و موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی است. روش تحقیق مبتنی بر خوانش مکرر نسخه، فیش‌برداری دقیق از اشارات زندگی‌نامه‌ای در دیباچه و ابیات، و تحلیل محتوایی اشعار در زمینه‌های مذهبی، بلاغی و سبکی است. در غیاب نسخه‌های متعدد برای مقابله، تصحیح متن با تکیه بر روش قرینه‌یابی درونی، تحلیل ساختار زبانی و بررسی واژگان بر اساس زمینۀ معنایی و بلاغی صورت گرفته است. همچنین، نسخه‌شناسی اثر با توجه به ویژگیهای فیزیکی نسخه، شیوۀ کتابت، رسم‌الخط و زبان اثر انجام شده و تلاش شده است تا تصویری روشن از جایگاه ادبی و مذهبی این شاعر گمنام در فضای شعر شیعی دورۀ صفوی ارائه شود.
۲:اهمیّت و جایگاه شعر عالی :
آنچه شعر عبدالعلی عالی گیلانی و دیوان او را واجد اهمیتی ویژه میسازد، پرداخت هنرمندانه به مضامین شیعی و ارادت صادقانه و بی‌ریای او به خاندان پیامبر (ص) است. عالی را می‌توان از برجسته‌ترین شاعران و مدیحه‌سرایان اهل بیت در میان قرون دهم تا سیزدهم هجری دانست؛ شاعری که کمتر دیوانی در ادب فارسی می‌توان یافت که بدین حجم و گستره به مضامین شیعی، با زبانی بکر و بیانی زیبا، پرداخته باشد. اشعار وی در عین استواری مضمون، از نظمی درخشان برخوردار است و همچون دانه‌های دُر، به‌سان رشته‌ای هماهنگ در کنار هم چیده شده‌اند.
عالی با مهارتی چشمگیر، تمامی قالب‌های شعری ـ از قصیده و غزل گرفته تا رباعی، مثنوی و دوبیتی ـ را در خدمت ستایش و مرثیۀ اهل بیت (ع) قرار داده است. در عین حال، او با هوشمندی، گاه به مضامین عاشقانه، وصف جمال، یا اشاره به زلف و رخ یار می‌پردازد تا از یکنواختی پرهیز کرده و خواننده را در میان باغ متنوعی از مضامین و عواطف به گردش درآورد؛ گاهی ذهن مخاطب را به فضای لطیف غزلهای حافظ و گاه به صلابت قصاید سبک عراقی سوق می‌دهد.
اگرچه گاه از نرد، موسیقی، شراب یا ساز سخن به میان می‌آورد، هدف وی تنها نمایش تبحر یا هنرنمایی لفظی نیست، بلکه از این عناصر به‌عنوان ابزاری برای تلطیف شعر و جلب توجه مخاطب بهره می‌گیرد. او ذهن خواننده را به چالشی هنری می‌کشاند تا روابط درونی مضامین، تصاویر و اشارات را در لابه‌لای ابیاتش کشف کند. بدین‌سان، دیوان عالی نه‌تنها گنجینه‌ای از مناقب‌سرایی شیعی است، بلکه نمونه‌ای درخشان از آمیزش سنت‌های سبک عراقی و هندی با درون‌مایه‌ای مذهبی و احساسی به‌شمار میآید.
۲-۱: سبک هندی در شعر عالی
سبک هندی یکی از مراحل برجستۀ تحول شعر فارسی است که پس از افول سبک عراقی، از سدۀ نهم هجری به بعد پدید آمد و تا دورۀ افشاری و زندیه ادامه یافت. این سبک، بیش از آنکه به جغرافیای هند محدود باشد، نمایانگر نوعی گرایش به پیچیدگی معنایی، تصویرپردازی‌های نو، و ساختارهای زبانی متفاوت در شعر فارسی است. ظهور سبک هندی، با دو عامل مهم اجتماعی و فرهنگی گره خورده است: نخست، کاهش حمایت شاعران مدیحه‌سرا در دربار صفویان ایران و در مقابل، تشویق و حمایت دربار گورکانیان هند از شعر و ادب فارسی؛ و دوم، کاهش درآمد شاعران از طریق شعر مدحی در ایران، که آنان را به مهاجرت به هند واداشت تا در محیطی فرهنگی ـ ادبی پربار اما متفاوت، مجال بروز استعدادهای خود را بیابند. این دوری از مهد سنتی زبان و ادب فارسی و رقابت شاعران برای جلب توجه دربار هند، سبب شد تا شاعرانی چون کلیم کاشانی، صائب تبریزی، طالب آملی و دیگران به خلق مضامین تازه، ترکیب‌های غافل‌گیرکننده، تصویرهای خیال‌انگیز، و شیوه‌ای خاص در بیان و تخییل روی آورند که بعدها به سبک هندی یا طرز تازه شهرت یافت (شمیسا، ۱۳۹۴: ۲۷۴؛ صفا، ۱۳۸۹). این سبک، علاوه بر جنبه‌های زبانی و بیانی، بازتابی از پیچیدگی‌های فکری، تجربه‌های عرفانی، و دگرگونی‌های اجتماعی دورۀ متأخر اسلامی در شبه‌قاره نیز به‌شمار می‌رود. شاعری چون عبدالعلی عالی گیلانی نیز که در بستر فرهنگی و مذهبی ایران صفوی پرورش یافت، اما سال‌ها در هند زیست و شعر سرود، بی‌تردید از فضای سبک هندی تأثیر پذیرفته و آثارش را می‌توان نمونه‌ای درخور از آمیزش باورهای شیعی با تخیل تصویری و ذوق سبک هندی دانست. ویژگیهای ساختاری سبک هندی را می توان چنین برشمرد:
الف :تک مصراع :ساختار سبک هندی همانطور که دکتر شمیسا می گوید بر پایۀ تک بیتی استوار است .نه در غزلـ«قالب شعر در سبک هندی تک بیت است نه غزل ،منتها این ابیات با نخ قافیه و ردیف به هم متصل شده و شکل غزل یافته اند» (شمیسا, 1394: 276) برای این ادعا عالی در مقدمۀ دیوانش می گوید :«هربیت بنده چهار پنج تناسب لفظی و سه چهار استعاره دارد هر بیت معنای معنای جداگانه ایی دارد» (عالی گیلانی,. دیباچه: 8).
سبک هندی پیوندی است بین مصرع معقول و محسوس شعر.به قول شمیسا مصرع اول گرچه می تواند تقلیدی و تکراری بیان شود اما شاعر موظف است در مصرع دوم دست به ابتکار زده و مفاهیم جدید و بکر را وارد چارچوب شعر نماید .
برای پیوند میان این دو رابطه چه صنعتی بهتر از تشبیه که بتواند ایفای نقش کند .اما با تمام شدن تشبیهات سهل الوصول شاعر سبک هندی به مفاهیم سخت و تشبیهات دور از ذهن می رود بدیهی است اشعار رو به سختی و دیر فهمی گرایش پیدا می کند .شاعر سبک هندی مضمون را بر موضوع برتری می نهد .در این سبک شاعر به خیال پردازی افراطی روی می آورد وبرای بهتر شدن اشعار اغراق را به خیال و توهمات پیوند می دهد .
در ساخت بنا و شالودۀ اشعار به سبک هندی این گروهای مردم هستند که دخیلند ایشان تجربیات وفرهنگ خود رادر مصراعی که محسوس است به اشتراک می گذارند . به عنوان مثال این شعر از بیدل دهلوی از تجربیات شخصی شاعر در امور کشاورزی حکایت دارد .
افتادگــــــیآمـــــــوز اگرطالب فیضی | هرگز نخـــــــوردآب زمینیکه بلند است |
شاعر تمام تلاش خود را به کار می گیرد تا تجربیات و تصاویر شخصی خود را از دل مفاهیم و مضامین به صورتی بدیعی و نو خلق کند و شاید به همین دلیل است که با جزیی ترین مسایل روزمرۀ خود ،الهامات و توهمات درونی خویش بهترین مضمون ها را خلق می کند .
ب: ابهام : یکی از ویژگیهای برجستۀ سبک هندی، بهره‌گیری شاعران از پیوند میان محسوس و معقول از طریق ابزارهایی چون تشبیه است؛ اما با فرسودگی اصطلاحات ساده و آشنا، بسیاری از شاعران این سبک به سراغ مفاهیمی پیچیده، دور از ذهن و غیرمنتظره رفتند که این امر به ابهام و دشواری فهم اشعار انجامید. چنانکه شمیسا اشاره می‌کند، «شاعران در ورطۀ تعقید و ابهام و اغراق فرو غلطیدند» (شمیسا، ۱۳۹۴: ۲۸۱) و بیدل دهلوی را می‌توان شاخص‌ترین نمایندۀ این جریان دانست. در سبک هندی، به‌طور کلی می‌توان دو نوع جریان شعری را شناسایی کرد: دستۀ نخست، شاعرانی با مضامین و تشبیهات معتدل که ساختار شعرشان همچنان به سبک قدما نزدیک است و اشعارشان از انسجام معنایی (ارتباط عمودی) برخوردار است؛ این گروه را می‌توان ادامه‌دهندگان سنت حافظ و بابافغانی دانست (همان، ص ۲۸۱). دستۀ دوم، شاعرانی هستند که با تکیه بر خیال‌های پیچیده، استقلال دو مصرع را افزایش داده و وحدت معنایی بیت را گاه از بین برده‌اند؛ بیدل دهلوی و بیدل بخاری از نمایندگان این طیف به شمار می‌روند.
عبدالعلی عالی گیلانی بی‌تردید در گروه نخست جای می‌گیرد؛ چنانکه خود در مقدمۀ دیوانش به صراحت بیان می‌کند که سبک شعری‌اش بر پایۀ طرز معانی بابافغانی و استعاره‌های مولانا عرفی است (عالی گیلانی، قرن ۱۱، دیباچه، ص ۸). انسجام معنایی و وحدت ساختاری میان ابیات عالی چنان چشمگیر است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت؛ اگر مثلاً توحید یا ارادت به اهل بیت مضمون غالب شعری باشد، این درون‌مایه به‌صورت منسجم در طول غزل یا قصیده تداوم می‌یابد. از این‌رو، در کنار صایب تبریزی، عرفی شیرازی و حتی بیدل، می‌توان عالی را نیز از شاعران مؤثر سبک هندی دانست؛ با این تفاوت که وی با بهره‌گیری از زبان لطیف، باورهای مذهبی شیعی را نیز در ساختار سبک هندی جای داده و بدین‌ترتیب نوعی «سبک هندیِ شیعی» را نمایندگی می‌کند.
۳- معرفی نسخۀ خطی :
این پزوهش بر اساس تک نسخۀ موجود در مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است .این نسخه باقیماندۀ دست خط خود عالی به صورت خط نستعلیق بسیار روان و شیوا است .این کتاب توسط تیمسار سر لشکر مجید فیروز [ناصرالدوله ]به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی اهدا شد .شماره تخصصی 344از کتب خطی است .مولف کتاب عبدالعلای گیلانی تخلص عالی می باشد .شماره ثبت 5471 می باشد و در جلد21 فهرست نسخه های خطی مجلس به شرح زیر معرفی گردیده است:تاریخ کتابت قرن 11 رحلی. 17*31 سم . 650 ص. 19سطر. (حایری, 1391,ج21: 92).
(دیباچه): بسم الله الرحمان الرحیم/ مالک ملکی و خدای کریم.. بعد بر دانایان حقوق معنی مخفی نماند که این حقیر فقیر طبع معنی را ... به ذکر توحید کونی و از نعمت حضرت رسالت پناه..
آغاز: (قصاید) تازه می گوید زمین طبع نظم آرای من/ سر زند صد غنجه فکر از لب گویای منبشکفتد چون گلبن نطقم به سان نوبهار/ رنگ وبو یابد نسیم صبح از گلهای من.نوع خط: نستعلیق ،تزئینات نسخه: دارای سه کتیبه و صفحات مجدول به زر و لاجورد و شنگرف.نوع کاغذ : اصفهانی.تزئینات جلد: تیماج زرد ترنج دار دور منگنه.یادداشت مربوط به نسخه:سه برگ اضافی آخر، غزلیاتی با تخلص عالی به چلیپا نوشته شده که در این دیوان نیست [نخست، دو بیت آخر از غزلی است و بعد غزلهای دیگر و همه تا پایان کامل است. و چنین پیداست یک یا چند برگ از اول این بخش چلیپا افتاده است. دو بیت نخست:
ملک ز کوکبه خود سپاه دولت داشت | قضا ز فتح وظفــــــرداده نوب تعملش |
و مطلع غزل بعد:
نگار در پی جام شراب می‌گردد | به نیم‌جرعه زخش آفتاب می‌گردد |
این دیوان (به نوشته دیباچه) دوازده هزار بیت است که مولف آن را از بیست هزار بیت خویش برگزیده و به ترتیب الفبایی در این دیوان گرد آورده است. و این در زمان جلوس شاه عباس دوم صفوی است بر تخت سلطنت و در پایان دیباچه قصیده‌ای نیز به این مناسبت دارد. چنانکه از مقدمه دیوان به دست میآید عالی گیلانی تا سن ۲۲ سالگی شعر نسروده جز گاهی «یکه بیتی که طبع از او راضی می‌شد» در این وقت به هند رفت و «مدت بیست سال در هند به خدمت نوکری و منصب‌داری در ملازمت پادشاه عرش آشیان... نورالدین جهانگیر پادشاه می‌بود و همیشه در صحبت سخنوران و دانان به... فیض می‌برد و طبع راضی گفت و گوی (معنی سرودن شعر) نمی‌شد و مدام به خاطر می‌رسید که... هر گاه به درجه اعلی برسد و به روش شیخ فیضی و بابا فغانی و ملا عرفی خواهد شد... متکلم می‌توان گشت» تا این که قصیده‌ای در مدح مولی علی (ع) سرود و آن حضرت را به خواب دید و در خواب چهار بیت [در مقدمه تنها یک بیت (مطلع غزل) را نقل می‌کند و این است آن بیت: خجل بود ز جمال تو آفتاب هنوز / که می رود همه شب در پی نقاب هنوز] در برابر آن حضرت سرود و چون بیدار شد آن ابیات را تکمیل کرد و غزلی ساخت «و بعد از آن رتبه سخن فقیر مراتب یافت و فکر در پی تازه‌گویی شد و طبیعت از طرز تناسب لفظی بابافغانی خوش‌دل شد و استعاره عرفی را پسندید و هر دو زمین را یکی ساخته به جایی رسانیدم که هر بیت بنده چهار پنج تناسب لفظی و سه چهار استعاره دارد در اینجا به تفصیل، نکات مهم و امتیازات شعر خود را بیان داشته و گوید: «در کلام فقیر در غزل به بیتی بیست تناسب لفظی با چند استعاره موجود است الحال این طرز.. زمین تازه شد» دنبال این سخن را به موسیقی رساند و گوید: «موسیقی‌دانی را... به ترنم نمایی به اوج گردون رسانیده چنان که قصیده‌ای در ردیف عراق » [این قصیده را در پایان مقدمه آورده است:...
به حسن، حور صفاتنـد دلبران عراق | به خنده آب حیاتنــــــد دلبران عراق |
در دوازده مقام و بیست و چهار شعبه و شش آواز و چهار نغمه دیگر که بیرون از این جاست در صفات... شاه عباس گفته.. و تصنیف‌های مکرر در پنج نغمه زمزمه نموده...» این دیوان (همچنان که در دیباچه نیز گوید) شامل قصیده، غزل، ترجیع‌بند و مثنوی و رباعی است و در قصیده کمتر تخلص در بیت آخر دارد و یا ندارد. غزلی در یاد از آستانه سید جلال‌الدین اشرف در گیلان دارد که نسبت او را به گیلان آشکار می‌دارد. اینک چند بیت از آن غزل:
امیر کشور گیلان جلال دین اشرف | که هست سید آنان و سرور و اشـــرف |
این غزل قافیه منظمی ندارد و معلوم نیست که قصور از کاتب است یا از شاعر
توجهی کند ار شاه اشرفم ز کرم | رسم ز همت عالی به مسکن اشرف |
از پاره‌ای از ابیات قصاید به دست میآید که شاعر از هند به ایران بازگشته و این دیوان را به مناسبت جلوس شاه عباس ثانی ترتیب داده است. (درایتی،1391: 570)
۴-ویژگی های زبانی:
۴-۱:زبان و لحن عامیانه :
بارزترین مشخصۀ سبک هندی استفاده از زبان عامیانه است .پیش ازین اشاره شده که از قرن دهم به بعد شعر از دربار ومکاتیب فاصله گرفته و در میان کسبه و بازاریان و عامۀ مردم با هر شغل و حرفه ایی رواج یافت و این مردم عادی بودند که شالودۀ ابیات را از تجارب و زندگی روزمرۀ خویش می ساختند .بدین جهت اشعار و ابیاتی که پیش ازین در میان بزرگان خوانده می شد
در بین اجتماع مردم رواج پیدا کرد . پس دیگر نشانی از زبان فاخر نیست چرا که باید به نحوی باشد تا قابل فهم برای مردمی باشند که زندگی روزمرۀ خود را به ساده ترین شکل دنبال می کردند .دیگر نشانی از زبان فاخر سبک خراسانی و یا عراقی نیست . زبان در یک سراشیبی قرار می گیرد .و گاهی اشعار چنان به سستی و افول نزدیک می شود که از لحاظ ساختارنحوی به اشکال بر می خورد .
اما از طرفی این عامیانگی باعث می شود که تجربیات و عواطف عامۀ مردم در آن شریک باشد و کمال یابد .و درست همین سرودن به زبان عامیانه است که شعر را از حوزه عرفانی به تدریج خارج کرده است .شاعری که تا پیش ازین به دنبال معشوق آسمانی بود ازین پس به معشوق زمینی نیز می اندیشد .ودر عالمی جدای عالم تخیل او را در بر دارد .
عالی از معشوقش به صراحت یاد می کند ازنرگس مستش که قلبش را تسخیر کرده تا کفر زلفش که دین ایمانش را ربوده است .گاه از بی وفایی خوب روی کشمیری می نالد و گاه گلرخان عراق را بی مثال می داند.
به دام طرۀ زلفش فتاده دین و دلم | گرفته دل سر زُناّر کفر هندو را |
اگرچه گروهی معتقدند این عامیانگی سبب رکود و سستی شعر در سبک هندی شده است اما جناب زرین کوب عقیده ایی متفاوت و قابل تامل دارد .«انتقال شعر از حوزۀ نفوذ اهل مدرسه به حوزۀ نفوذ اهل بازار ،بر خلاف آنچه شاید در ابتدای امر به نظر می آید از لحاظ ابداع آفرینش ادبی به هیچ وجه متضمنّ انحطاط و رکود نگردید .سبک تازه با آنکه با سنت های قدما و اهل مدرسه قطع ارتباط کرده بود غالبا حاکی از نوعی تحرک در جهت واقع گرایی و تجدید عهد با زندگی واقعی بوده نوعی واقع گرایی تصعید یافته یا تلطیف شده» (زرین کوب،1383: 141).
۴-۲:خیال بندی و نازک اندیشی:
یکی از مهم ترین ویژگی های سبک هندی خیال بندی و نازک اندیشی است .شاعر سبک هندی تمام تلاش خویش را به کار می گیرد تا از موضوعات بهترین و کامل ترین مضمون ها رابسازد و در این رابطه از تخیل و معانی برجسته استفاده می کند .به گقتۀ شمیسا «فکری جزیی اماّ تازه و نگفتنی » (شمیسا،1394: 289). در این سبک از لحاظ فکری تغییری صورت نگرفته بلکه آنچه بیان می شود مضمونی تازه با همان موضوع اما به روشی جدید و نو ارائه می شود.
پیش ازین در مورد سبک و شاعران آن گفته شد که دوگروه شعرا در این سبک دیده می شد گروه اول را که سهل و آسان شعر می سرودند به گروه معتدل از قول شمیسا معروف شدند .اساس کار این گروه مبتنی بر تمثیل بود .شاعر سبک هندی همه یتلاش خود را به کار می گیرد تا بتواند خیالی خاص را ارائه دهد این نازک خیالی بیش از همه مورد توجه شاعران پارسی گوی هند واقع شد . اما همین نازک خیالی در قرن دوازدهم و بعد از آن به دور خیالی و زیاده روی در آوردن خیالات پیچیده که از ذهن خواننده دور بوده گرایش پیدا می کند .
اشعار لطیف و نغز عالی پر از خیالات زیبا ست که به صورتی راحت و دست یافتنی مخاطب خود را منادا قرار می دهد .در خیالات خویش معشوق را می ستاید و درد دل می کند . در منقبت و مدح مولایش علی تا حوض کوثر پیش می رود .و جام می از کف علی (ع)می خواهد .در میان اشعار عالی خیالات و نازک اندیشی در میان غزلیات بیش از باقی قالب ها به چشم می خورد .
من آن روزیکه افکندمنظرآنروی زیبا را | به خون دل پریشاندیدمازآنزلفچلیپا را |
۴-۳: تلمیح:
عالی از آرایۀ تلمیح در اشعار خود بارها و بارها استفاده کرده است . اگر قرار است در منقبت و رسای حضرت علی صحبت کند معجزات وی را برای سندیت کلام خویش به نظم می کشاند .در واقع شاعر سبک هندی با توجه به تلمیح می خواهد که اشعار و ابیاتش را گسترش دهد .
- تلمیح به معجزات حضرت علی :
آن پردلی که در صف جنگ عدوی دین | فکنده ز خیبر و کشورگشاعلی است |
- تلمیح به معجزه کشتن اژدها توسط حضرت علی در کودکی
در گهواره کشت ز انگشت اژدها | اعجاز ز طفلیتّ شده در نام حیّه در |
- تلمیح به داستان خضر:
گر تشنه لبم نظر به دریا نکنم | رو بر طرف خضر و مسیحا نکنم |
- تلمیح به منصور و بر دار شدنش
تقدیر بود شورش منصور و پای دار | رمز قضا رسید و انا الحق را بهانه ساخت |
۴-۴ :تشبیه :
بیشترین آرایۀ ادبی استفاده شده در دیوان عالی تشبیه است . تشبیهات وی گاه بسیار ساده و سهل و گاه رو به دشواری می نهد .بروی هم عالی از انواع تشبیه گویا تشبیه بلیغ و یا همان اضافۀ تشبیهی را بیشتر برای پیشبرد اهدافش مناسب دانسته .عالی برای ملموس شدن ابیات و کلامش از تشبیهات به گونه ایی استقاده کرده است که مخاطب پسند باشد .
- تشبیه ساده :
[1] . 1.nasim.valizadeh55@gmail.com
[2] : Dr.amoradirasta@cfu.ac.ir
