شناسایی عوامل موثر بر باورپذیری اخبار جعلی در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی

محورهای موضوعی : در این فصلنامه موضوعات جامعه شناختی در اولویت چاپ هستند و موضوعات نزدیک به جامعه شناسی در اولویتهای بعد قرار می گیرند

سعید درویشی ¹ , ابتسام رضوی دینانی ² , حوریه دهقان شاد ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
2 - استادیار و عضو هیئت علمی گروه ارتباطات اجتماعی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران
3 - استادیار گروه علوم ارتباطات، علوم اجتماعی و ارتباطات و رسانه ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز ، تهران ، ایران

تاریخ دریافت : 1403/06/07 تاریخ پذیرش : 1403/07/06 تاریخ انتشار : 1403/08/05

کلید واژه: اخبار جعلی, اینستاگرام, سواد رسانه¬ای, شبکه¬های اجتماعی,

چکیده مقاله :

این پژوهش به بررسی شناسایی عوامل مؤثر بر باورپذیری اخبار جعلی در میان کاربران شبکه­های اجتماعی می‌پردازد. اخبار جعلی به بیان ساده اخباری است که برای گمراه‌کردن یا فریب‌دادن مخاطب به‌عمد ساخته می‌شود. پژوهش حاضر به روش ترکیبی (کیفی-کمی) و از نوع اکتشافی انجام شده‌است. جامعه هدف در این پژوهش شامل صاحب‌نظران حوزه رسانه و علوم ارتباطات اجتماعی است و از مصاحبه نیمه‌ساخت‌دار با این صاحب‌نظران برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده شده‌است. در بخش کیفی، ۱۳ مصاحبه تا رسیدن به اشباع نظری انجام شد. در بخش کمّی، جامعه آماری شامل کاربران فعالان شبکه‌های اجتماعی، صاحبان و مدیران سایت‌ها و وبلاگ‌ها بود. از پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات از این جامعه استفاده شده‌است. از ۴۲۵ پرسشنامه توزیع شده، ۳۹۳ پرسشنامه جمع‌آوری و تحلیل شده‌است. یافته­های پژوهش نشان داد که در اين پژوهش عوامل زمينه‌اي شناسايي شده كه در باورپذيري اخبار جعلي تأثير دارند شامل زمینه و بافت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی جامعه، عدم اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی و انتشار بیشتر اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی هستند. نتایج پژوهش نشان داد که، راهبردهاي مقابله با اخبار جعلي شامل افزایش سواد رسانه‌ای، شفافیت و اطلاع رسانی درست، حرکت رسانه­ها به سمت حرفه‌ای گرایی، اطلاع رسانی رسانه‌های جریان اصلی، اعمال قوانین برای نظارت بر عملکرد پلتفرم‌ها و دسترسی مخاطبان هدف به سامانه‌های صحت سنجی (Fact- checking) هستند.

چکیده انگلیسی:

This study examines the factors that impact the credibility of fake news among users of social networks. Fake news refers to news intentionally created to mislead or deceive people. The participants in this study included experts in media and social communication sciences, and information was gathered through semi-structured interviews. Thirteen interviews were conducted until no new information was obtained. The study also involved active social media users, website owners, and blog admins. A survey was used to collect data from this group, with 393 out of 425 distributed surveys being analyzed. The research identified contextual factors that influence the believability of fake news, such as cultural, social, political, and economic aspects of society, distrust in mainstream media, and the prevalence of information on social networks. Strategies to combat fake news include enhancing media literacy, transparency, and accuracy, promoting professionalism in the media, educating mainstream media, enforcing laws to monitor platform performance and access, and utilizing fact-checking systems for the target audience. 

 

 

منابع و مأخذ:

- اسکندری¬پور، ابراهیم و علی¬اکبر اکبری¬تبار (۱۳۹۲)، روش مطالعه علمی در باب صفحه¬های مرتبط با شبکه¬های رادیو و تلویزیونی در شبکه‌های اجتماعی مجازی (با رویکرد ترکیبی کمّی و کیفی( پژوهش های ارتباطی، ۲ (۷۶)، ۱۴۱-۱۱۳.
- اشرفی ریزی، حسن؛ حسن زاده، دلارام و کاظم پور، زهرا، (۱۳۹۳)، میزان سواد رسانه¬ای و اطلاعاتی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان براساس شاخص¬های سواد رسانه¬ای و اطلاعاتی یونسکو. مدیریت اطلاعات سلامت، ۱۱، (۴)، ۴۲۴-۴۳۴.
- آذر اسدی کرم، آذر، محیا برکت، محیا، (۱۳۹۶)، نقش شبکه¬های اجتماعی در ارتقای سواد رسانه¬ای، جامعه فرهنگ رسانه، دوره ۶، شماره ۲۲ - شماره پیاپی ۲۲، صفحه ۱۱-۲۸
- آزادی، محمدحسین، (۱۳۹۸)، راهکارهای مقابله با خبر جعلی برای معاونت سیاسی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران. پایان¬نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
- آزادی، محمدحسین؛ محمدحسین ساعی، هادی البرزی دعوتی، (۱۳۹۸)، تفاوت¬های«خبر جعلی» و «شایعه» از منظر اسناد علمی، کارشناسان و نظریه پردازان ژورنالیسم، خبر و علوم ارتباطات". فصلنامه مطالعات میان رشته ای ارتباطات و رسانه. ۲(۱)، ۱۱-۳۹.
- برات زاده، زهره، ناجی، زهرا، (۱۳۹۷)، اثربخشی دوره آموزش سواد رسانه ای بر اعتیاد به پیام رسان های موبایلی، پنجمین همایش ملی روان شناسی مدرسه
- پاتر، دبلیو.جیمز، (۱۳۹۲)، نظریه های سواد رسانه ای، رهیافت شناختی، تهران، سیمای شرق.
- پاک طینت مهدی آبادی، داوود، تقی پور، فائزه، درزبان رستمی، حسن، (۱۳۹۹)، ارائه مدل سواد رسانه ای به منظور افزایش مصونیت کاربران شبکه های اجتماعی، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
- تیموری فریدنی، علی اکبر، (۱۳۹۸)، مقایسه تعریف دروغ از منظر غربی و اسلامی". فصلنامه پژوهشنامه اخلاق، ۱۲ (۴۳)، ۳۰-۱۹.
- جهانگیری، اعظم، ابراهیم پور کومله، سمیرا، (۱۴۰۱)، بررسی نقش واسطه ای سبک های یادگیری در ارتباط بین سواد رسانه‎ای با رضایت تحصیلی دانشجویان، فصلنامه فناوری آموزش و یادگیری، دوره: ۵، شماره: ۱۶
- حسینی پاکدهی، علیرضا، شبیری، حسنیه السادات، (۱۳۹۶)، آموزش سواد رسانه ای در فضای مجازی (مقایسه وب سایت مدیااسمارتس کانادا و وب سایت سواد رسانه ای ایران)، مطالعات رسانه های نوین، دوره ۳، شماره ۹ - شماره پیاپی ۹، صفحه ۳۱-۷۶.
- خانیکی، هادی و یوسف خجیر (۱۳۹۸)، گفت¬وگو در شبکه¬های اجتماعی مجازی (تحلیل سیستماتیک پژوهش¬های مرتبط) فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۵ (۵۴)، ۵۳-۷۷.
- رضایی، روح الله، صفا لیلا، ادیبی، منصوره، (۱۳۹۵)، ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺒﮑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻠﮕﺮام در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ های آموزشی در بین دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، فصلنامه پژوهش های ارتباطی، دوره ۲۳، شماره ۳.
- زارع کهن، نفیسه، (۱۳۹۳)، ارتقای سواد رسانه ای لازمه تحقق جامعه مدنی، رسانه، ۲۵ (۴)، ۱۰۹-۱۱۹.
- زندوان، احمد، زین العابدی، زهره، (۱۳۹۵)، رابطه سواد رایانه¬ای و تجربه شبکه¬های اجتماعی مجازی در دانشجویان دختر دانشگاه یزد. نامه آموزش عالی، ۹(۳۳)، ۶۳-۸۱.
- زنده بودی، خیری و زنده بودی، فاطمه، (۱۳۹۲)، مطالعه نقش سواد رسانه¬ای دانشجویان در میزان تأثیرپذیری آنها از تبلیغات تجاری، مطالعات رسانه‫ای، ۸ (۲۰)، ۱۶۹-۱۸۰.‬‬‬‬
- سادات صفوی، حنانه، فلاح مین باشی، فاطمه، آقاسی، محمد، (۱۳۹۴)، بررسی سواد رسانه ای در تعامل با شبکه های اجتماعی مجازی؛ مطالعه دانشجویان دانشگاه های تهران، بررسی سواد رسانه ای در تعامل با شبکه های اجتماعی مجازی، جامعه شناسی رسانه.
- سالمی، آزاده، خانیکی، هادی، صبوری، حبیب، شاهی، خسرو، هاشمی، شهناز، (۱۴۰۰)، استفادۀ کاربران از رسانه‌های اجتماعی و رابطۀ آن با سواد رسانه‌ای (در حوزۀ سلامت شهر تهران)، فصلنامه علمی مطالعات میان رشته ای ارتباطات و رسانه، دوره ۴، شماره ۱۲ - شماره پیاپی ۱۲، صفحه ۵-۳۶.
- سلماسی، مرحمت، نصیری، بهاره، (۱۳۹۳)، بررسی نقش و جایگاه سطح سواد رسانه‌ای مخاطبین در مقابله با سبک زندگی ارائه‌شده توسط شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان (مطالعة موردی: شبکه‌های ”من‌وتو“ و ”جم تی‌وی“)، فصلنامه علمی رسانه، دوره ۲۵، شماره ۴ - شماره پیاپی ۹۷، صفحه ۹۵-۱۰۸.
- شعبانی، کریم، گرانمایه پور، علی، هاشمی، شهناز، (۱۴۰۱)، عوامل تشخیص اخبار جعلی در رسانه های نوین به خصوص شبکه های اجتماعی، مطالعات رسانه های نوین سال هشتم تابستان ۱۴۰۱شماره ۳۰.
- عباسی قادی، مجتبی و میرعلی سیدخوندی، زینب، (۱۳۹۱)، سواد رسانه¬ای مخاطبان رسانه¬های نوشتاری در شهر تهران. مطالعات فرهنگ-ارتباطات، ۱۳ (۲۰)، ۱۱۷-۱۴۱.
- عزیزی, زهره, & مرادی, محمود. (۱۴۰۱). بررسی نقش سواد رسانه‌ای درتوانایی تشخیص اخبار جعلی کتابداران کتابخانه‌های عمومی. علوم و فنون مدیریت اطلاعات.
- کیهان، امیر، فرقانی، مهدی و افسانه مظفری، (۱۳۹۷)، نقش رسانه¬های اجتماعی موبایلی در شکل¬گیری هویت قومی دانشجویان. فصلنامه انجمن ایرانی مطلاعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۴ (۵۳)، ۲۸۴-۲۴۹.
- مقدس زاده، حسن، صفاهیه، هاجر، (۱۳۹۶)، سواد رسانه¬ای و آگاهی از آسیب¬های شبکه¬های اجتماعی، مطالعات رسانه ای، سال ۱۲.
- مقدس زاده، حسن، و صفاهیه، هاجر. (۱۳۹۶). سواد رسانه ای و آگاهی از آسیب های شبکه های اجتماعی. مطالعات رسانه ای، ۱۲(۳۹)، ۲۵-۳۵.
- منتظر قائم، مهدی، عرفانی حسین پور، رضوانه، (۱۳۹۴)، استفاده نوجوانان از تلفن همراه.نشریه رسانه و فرهنگ، پژوهش های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۵ (۲)، ۸۳-۵۵.
- موسوی بیوکی، زهرا، نقش سواد رسانه ای در پذیرش شایعات شبکه های اجتماعی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی)، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته علوم ارتباطات اجتماعی، گروه علوم ارتباطات اجتماعی واحد دماوند.
- میری، انیس، بنی هاشم، زهرا، (۱۳۹۸)، تأثیر ابعاد سواد رسانه‌ای بر میزان و نوع استفاده از پیام‌رسان‌های فضای مجازی، نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، دوره ۱۱، شماره ۴۲- ۴۳ - شماره پیاپی ۴۲، صفحه ۲۸-۴۲.
- ناطقی، امیرحسین، (۱۳۹۷)، دگردیسی نظریه¬های ارتباطی از رسانه¬های سنتی به رسانه¬های نوین: مطالعه تطبیقی برجسته-سازی تلویزیونی و ترند توییتری در رخدادهای دی¬ماه ۱۳۹۶، پایان¬نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی. تهران: دانشگاه صداوسیما.
- نعمتی فر، نصرت اله، خجسته باقرزاده، حسن، و کاظمی، هاجر. (۱۳۹۷). مطالعه سطح سواد رسانه ای در کاربران رسانه های اجتماعی (مطالعه موردی شبکه اجتماعی تلگرام). مطالعات رسانه های نوین، ۴(۱۶ )، ۱۴۳-۱۷۵.
- Aarsand, P., & Melander, H. (2016). Appropriation Through Guide Participation: Media Literacy In Children׳S Everyday Lives. Discourse, Context & Media, 12: 20-31.
- Ashley, S., Maksl, A., & Craft, S. (2013)," Developing a News Media Literacy Scale". Journalism & Mass Communication Educator, 68(1).
- Djumanova, S. (2022). Media Consumption And Media Literacy Level Of Uzbek Youth. Медиаобразование, (2), 157-168.
- Euajarusphan, A. (2021). Online Social Media Usage Behavior, Attitude, Satisfaction, And Online Social Media Literacy Of Generation X, Generation Y, And Generation Z. PSAKU International Journal Of Interdisciplinary Research, 10(2).
- Festl, R. (2021). Social Media Literacy & Adolescent Social Online Behavior In Germany. Journal Of Children And Media, 15(2), 249-271.
- Flanagin, A. J., & Metzger, M. J. (2007). The role of site features, user attributes, and information verification behaviors on the perceived credibility of web-based information. New Media & Society, 9(2), 319-342.
- Jang, S. M., & Kim, J. K. (2018). Media Literacy Interventions. Computers In Human Behavior, 80: 295-302.
- Jordan, A. Et Al. (2007) “Measuring The Time Teens Spend With Media: Challenges And Opportunities”, Media Psychology, Vol. 9.
- Kaplan, A. M. & Haenlein, M. (2010). “Users Of The World, Unite. The Challenges And Opportunities Of Social Media”. Business Horizons. 53(1), Pp: 59-68.
- Kellner, D., & Share, J. (2005), "Toward Critical Media Literacy: Core concepts, debates, organizations, and policy", Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 26(3).
- Metzger, M. J., Flanagin, A. J., & Medders, R. B. (2010). Social and heuristic approaches to credibility evaluation online. Journal of Communication, 60(3), 413-439.
- Mihailidis, P., & Thevenin, B. (2013), "Media Literacy as a Core Competency for Engaged Citizenship in Participatory Democracy", American Behavioral Scientist, 57(11).
- Obiozor-Ekeze, R. N. (2023). RELATIONSHIP BETWEEN LIBRARY PROFESSIONALS’SOCIAL MEDIA LITERACY AND THEIR USE OF SOCIAL MEDIA FOR SERVICE DELIVERY IN PUBLIC UNIVERSITY IN ANAMBRA STATE. SOUTH EASTERN JOURNAL OF RESEARCH AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT (SEJRSD), 11(1), 20-33.
- Schmuck, D., Fawzi, N., Reinemann, C., & Riesmeyer, C. (2022). Social Media Use And Political Cynicism Among German Youth: The Role Of Information-Orientation, Exposure To Extremist Content, And Online Media Literacy. Journal Of Children And Media, 16(3), 313-331.
- Seder P, Oishi S. (2010). Ethnic/Racial Homogeneity In College Students' Facebook Friendship Networks And Subjective Well-Being. J Res Pers.;43(3):438.
- Silver, A. (2009), "A European Approach to Media Literacy: Moving toward an Inclusive Knowledge Society", Revista Comunicar.
- Strauss, A.L. and Corbin, J. (1990/1998) Basics of Qualitatives Research (2nd edn 1998). London: SAGE.
- Sundar, S. S. (2008). The MAIN model: A heuristic approach to understanding technology effects on credibility. Digital media, youth, and credibility, 73-100.
- Talib, S. (2018). Social Media Pedagogy: Applying An Interdisciplinary Approach To Teach Multimodal Critical Digital Literacy. E-Learning And Digital Media, 15(2), 55-66.
- Tully, M., Vraga, E. K., & Bode, L. (2020). Designing And Testing News Literacy Messages For Social Media. Mass Communication And Society, 23(1), 22-46.
- Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Fake news. It’s complicated. First Draft, 16, 1-20.
- Zhang, L., Iyendo, T. O., Apuke, O. D., & Gever, C. V. (2022). Experimenting The Effect Of Using Visual Multimedia Intervention To Inculcate Social Media Literacy Skills To Tackle Fake News. Journal Of Information Science, 01655515221131797.
-