بررسی و تحلیل شخصیت‌های زن در شاهنامه بر اساس نظریۀ کهن‌الگویی شینودا بولن
محورهای موضوعی : اسطوره
فاطمه فکور
1
,
محبوبه ضیاء خدادادیان
2
,
سید مجید تقوی بهبهانی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
کلید واژه: فردوسی, شاهنامه, زنان, شینودا بولن, کهن‌الگو,
چکیده مقاله :
زنان در شاهنامه با توجه به شخصیت‌شان دارای جنبه‌های مختلف تاریخی، حماسی و اسطوره‌ای هستند و بسته به توانایی‌های خود در موقعیت‌های مختلفی قرار می‌گیرند. هنر شخصیت‌پردازی فردوسی این بستر را فراهم می‌کند تا کنش‌های زنان با کاربست مبانی نظریه‌های شخصیتی نیز بررسی شود. از این‌رو پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، شخصیت‌های زنان شاهنامه را بر اساس آراء کهن‌الگویی بولن بررسی می‌کند. بولن با رویکردی کهن‌الگویی و نظرداشت اسطوره‌های یونانی، ابعاد جدیدی از شخصیت را بازنمایی کرده است. نتیجه پژوهش نشان‌دهندة این است که در کلیت شاهنامه شاهد نفوذ کهن‌الگوهای آفرودیت، آتنا، هرا، هستیا و آرتمیس در لایه‌های درونی و عینیت‌یافتۀ شخصیت زنان هستیم. تهمینه پیچیده‌ترین شخصیت زن در شاهنامه به شمار می‌آید؛ زیرا نمود کهن‌نمونه‌های آفرودیت، هستیا و هرا در او دیده میشود. سیندخت نیز، نماد خردمندی، چاره‌گری و عقل‌گرایی در سرودۀ فردوسی بوده و آتنایی است. همچنین، کنش‌های جریره بیان می‌دارد که او زنی خانواده‌گراست و هستیایی محسوب میشود. اقدامات گردآفرید و حضور دلیرانه‌اش در میدان نبرد و نیز، بی‌رحمی‌های سودابه در حقّ سیاوش، آن‌ها را زنانی به ترتیب با صفات مثبت و منفی ایزدبانوی آرتمیس جلوه داده است. فردوسی در لایه‌های زیرین این شخصیت‌پردازی‌ها، گفتمان مردسالاری را به چالش می‌کشد و الگوپردازی زنانه را آغاز می‌کند.
Women in the Shāhnāmeh of Ferdowsi, depending on their individual character traits, embody diverse historical, epic, and mythological dimensions, and play various roles according to their personal capacities and abilities. Through his art of characterization, Ferdowsi creates a narrative framework that allows for the analysis of female actions through the lens of personality theories. This study, based on library resources and employing a descriptive-analytical approach, investigates the female characters in the Shāhnāmeh through the archetypal framework proposed by Jean Shinoda Bolen. Bolen, drawing upon archetypal psychology and inspired by Greek mythology, analyzes different dimensions of personality using archetypes such as Aphrodite, Athena, Hera, Hestia, and Artemis. The findings of this research indicate that within the narrative structure of the Shāhnāmeh, the manifestations of these archetypes can be identified both in the internal dimensions and outward expressions of female characters. Tahmineh, as the most complex female character in the Shāhnāmeh, reflects a fusion of the archetypes of Aphrodite, Hestia, and Hera. Soodabeh, with her traits of wisdom, prudence, and intelligence, embodies the archetype of Athena. Jarireh's actions reveal her family-centered tendencies, aligning her with the archetype of Hestia. Furthermore, Gordafarid’s courage on the battlefield, in contrast to Soodabeh’s cruel and hostile behavior toward Siāvash, exemplifies the archetype of Artemis in its positive and negative aspects, respectively. It is noteworthy that, beyond these portrayals, Ferdowsi challenges the dominant patriarchal discourse and offers a redefinition of female roles, presenting new models of feminine identity within the epic tradition of Persian literature.
اسنودن، روث، 1392. یونگ؛ مفاهیم کلیدی. ترجمۀ افسانه شیخ¬الاسلام¬زاده، تهران: عطایی.
اکبری، امیر و مسیح¬فر، فاطمه، 1394. بررسی ابعاد و جایگاه زن در شاهنامۀ فردوسی. مطالعات ایرانی، 14(28)، صص. 70 ـ 49. 10.22103/jis.2016.1233.
انصاف¬پور، غلامرضا، 2535. حقوق و مقام زن در شاهنامۀ فردوسی. تهران: ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
برن، لوسیلا، 1375. اسطوره¬های یونانی. ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بولن، جین شینودا، 1386. نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمۀ آذر یوسفی. چاپ چهارم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
ــــــــــــــــ ، 1394. انواع مردان. ترجمۀ فرشید قهرمانی. چ7، تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.
ــــــــــــــــ ، 1396. انواع زنان. ترجمۀ نیلوفر نواری. چ2، تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.
پاک¬نیا، محبوبه، 1385. خوانشی از زن در شاهنامه، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، 4(2)، صص.. 141 ـ 111. 10.22051/jwsps.2006.1273.
پینسنت، جان، 1380. شناخت اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
جانسون، رابرت الکس، 1396. تحلیل کاربردی خواب و رؤیا. ترجمۀ نیلوفر نواری، چ3، تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.
جمشیدی، زهرا، 1397. تأملی بر خویشکاری‌های زن در ایران باستان با نگاهی به شاهنامۀ فردوسی. شفای دل. 1(2)، صص.16ـ1.
20.1001.1.26453894.1397.1.2.1.9.
حمیدیان، سعید، 1387. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
خالقی¬مطلق، جلال، 1394. زنان در شاهنامه. تهران: مروارید.
خدیور، هادی و انصافی¬سرور، راحله، 1389. چهرۀ زن در اسطوره و تاریخ بر اساس محتوای شاهنامه و تاریخ بیهقی. زبان و ادبیات فارسی. 2(4)، صص.37ـ7.
22.1001.1.64486894.1389.3.4.4.9.
داوودنیا، نسرین، سراج¬خرمی، ناصر، و جولازاده اسمعیلی، علی¬اکبر، 1394. رویکردی روان‌شناختی به شخصیت زن در شاهنامۀ فردوسی. زن و فرهنگ. 7(26)، صص.107ـ95.
20.1001.1.76485594.1394.6.4.3.9.
رابرتسون، رابین، 1397. یونگ¬شناسی کاربردی. ترجمۀ ساره سرگلزایی، چ5، تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.
ستاری، رضا و حقیقی، مرضیه، 1395. ژرف¬ساخت اسطوره‌ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با نیرانیان در شاهنامه. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 12(42)، صص.151ـ107.
20.1001.1.20084420.1395.12.42.4.7.
سجادی، حسین، 1380. بررسی عوامل دوگانه: ستایش و نکوهش زنان در شاهنامه. تهران: مؤسسۀ پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شاهرودی، فاطمه، 1398. تحلیل کهن‌الگویی فیلم روبان قرمز (1377) از دیدگاه جین شینودا بولن با محور قرار دادن شخصیت زن فیلم. زن در فرهنگ و هنر، 11(3)، صص.368ـ345. 10.22059/jwica.2020.289562.1344.
صابری، فاطمه¬نسا، 1392. کهن‌الگویان زنان شاهنامه. هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، هرمزگان: دانشگاه هرمزگان، صص.1111ـ1104.
علی‌بیگی سرهالی، وحید و رمضانی، افسانه، 1400. نقد روان‌شناسانۀ زنان شاهنامه بر اساس نظریۀ یونگ (با تکیه بر شخصیت‌های گردآفرید، کتایون و تهمینه). زبان و ادب فارسی، 74(244)، صص.216ـ186. .
doi.org/10.22034/perlit.2022.47495.3146.
فاتحی، اقدس، 1396. علل دگردیسی ریشه¬های اساطیری شخصیت سودابه در داستان سیاوش شاهنامه. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 13(48)، صص.242ـ197.
فردوسی، ابوالقاسم، 1379. شاهنامه، ج1و2و3. به کوشش سعید حمیدیان. چ5، تهران: قطره.
قشقایی، سعید و رضایی، محمدهادی، 1388. تحلیل روان‌کاوانۀ شخصیت گردآفرید. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 5(14)، صص.79ـ59.
20.1001.1.20084420.1388.5.14.4.2.
کلباسی، محمد، 1377. رنج آز، نگاهی دیگر به داستان رستم و سهراب شاهنامه. ایران¬شناسی. 10(1)، صص.91ـ77.
مصاحب، شمس¬الملوک، 1348. زن در شاهنامۀ فردوسی. وحید آبان. 6(71)، صص.949ـ945.
مهذب، زهرا، 1374. داستان‌های زنان شاهنامه. تهران: قبله.
نیساری تبریزی، رقیه، 1383. سیمای زن در شاهنامه و ایلیاد و ادیسه هومر. بهارستان سخن. 2(2)، صص.96ـ83.
هال، کالوین¬اس، نوردبای، ورنون‌جی، 1375. مبانی روان‌شناسی تحلیلی یونگ. ترجمۀ محمدحسین مقبل. تهران: جهاد دانشگاهی.
یزدانفر، ساره و شیری، قهرمان، 1395. نقش اجتماعی، موقعیت و مقام زن در شاهنامۀ فردوسی و هزار و یک شب. پژوهش¬های ادبیات تطبیقی، 4(2)، صص.201ـ177.
20.1001.1.23452366.1395.4.2.3.2 .
