سیر تحول اسطورۀ فّر، در ادبیات کهن و نوشته‌های دینی ایران باستان و بازتاب آن در نمادها و نشان‌های، نقش‌برجسته شاهنشاهان ساسانی تاق‌بستان

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ

فرهاد رحمانی تالاندشتی ¹ , میرزا محمد حسنی ² , مرتضی حصاری ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران ( نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه باستان‌سنجی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری،تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/02/03 تاریخ پذیرش : 1403/04/08 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: اسطوره, تاق‌بستان, فّر, نقش برجسته, ساسانیان, ,

چکیده مقاله :

یکی از ویژگی‌های مهم ایران در آغاز فرمانروایی ساسانیان اتحاد نزدیک میان دین و دولت برای حفظ یگانگی کشور بود تحکیم پایه‌های قدرت توسط دین و توسعه دین با کمک نیروی سیاسی و نظامی از ارکان تفکر بنیان‌گذاران ساسانی می‌باشد. در آن روزگار دین و رهبری مذهبی در بسیاری از جریانهای سیاسی و فرهنگی و حتی هنری دخالت عمده داشتند. هنرمندان ساسانی با الهام از دانش موبدان زرتشتی و کتاب اوستا که همواره دین و اسطوره در آن ترکیب یافته است در طراحی و نقش‌پردازی کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌های ساسانی سمبل‌های اسطوره‌ای را با تصاویر تاریخی درهم آمیختند و نهایت دقت را در نظرداشتند که ترکیب دین و اسطوره در شکل نماد و نشان در نقش‌برجسته‌ها تجلی یابد.این رابطه تنگاتنگ چه از لحاظ هنری و ظاهری و چه از دیدگاه فرهنگی و معنوی تعلق بزرگی به اسطوره‌های کهن ایرانی دارد. سوالی که در این پژوهش مطرح است این است که؛ ایزد مهر، ایزد وای و ایزد بهرام بخشایندگان فّر ایزدی چگونه در نمادها و نشان‌های تاق‌بستان در بخشیدن فّر به شاهنشاه ساسانی تجسم یافته‌اند؟ نمادهایی مانند هلال ماه، دو فرشته در اهتزاز، روبان‌های مواج در باد،طرح‌ها و سمبل‌های نقش بسته بر لباس شاهنشاه و دو گیاه حجاری شده در پای تاق بزرگ تاق‌بستان چگونه با ایزد مهر و دیانت میترا و بخشش فّر ایزدی در ارتباطند؟

چکیده انگلیسی:

Abstract One of the important characteristics of Iran at the beginning of the Sassanid dynasty was the alliance between religion and the state to maintain the unity of Iran. Consolidating power bases by religion and developing religion with the help of political and military forces were the pillars of Sasanian founders' thinking. At that time, religion and religious leadership had a major involvement in many political, cultural, and even artistic currents. Inspired by the knowledge of Zoroastrian priests and the Avesta book, Sasanian artists mixed mythological symbols with historical images in the design and engraving of Sasanian inscriptions and reliefs. They took the utmost care to ensure that the combination of religion and myth was manifested in the form of symbols and emblems in the reliefs. This close relationship has a lot to do with ancient Iranian myths, both from the artistic and physical point of view and from the cultural and spiritual point of view. The question raised in this research is how the gods of Mithra, Vayu, and Bahram were embodied in the symbols and emblems of Taq-e Bostan in the donation of Farr to the Sassanid emperor? How are symbols such as the crescent moon, two angels, wavy ribbons, patterns and symbols on the emperor's clothes, and two plants carved at the foot of the large Taq of Taq-e Bostan, related to Mithra, Mithraism, and the donation of Farr? God's Farr, which shined with the creation of the first plant of Mashi and Mashianeh from the seed of Kiyomarth, was entrusted to Jamshid, who shines like the moon, and when Jamshid lied, Mithra took away the holy Farr from him. Finally, Mithra chose Sassanid emperors. The sacred Farr was deposited in the presence of the Sassanid emperors and manifested. In this research, based on the analytical and descriptive approach, the carved Sasanian symbols and emblems of Taq-e Bostan are studied in the form of Mithraism and the myth of the donation of Farr. The result shows that the Sasanian art in Taq-e Bostan and the relief of Ardeshir II Sasanian are all rooted in the belief in Mithraism and the Farr was donated by Mithra to the Sassanid emperor.

منابع و مأخذ:

ابن اثیر، علی بن محمد (1370). الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، جلد1و2، چاپ اول. تهران: اساطیر.
استرابو (1382).عنوان اصلی کتاب این است: جغرافیای استرابو (سرزمین های زیر فرمان هخامنشیان)، ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران: انتشارات فانوس.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، چاپ دوم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اوپانیشاد (1368) ترجمه محمد دارا شکوه، به اهتمام تاراچند و سید محمد‌رضا جلالی‌نائینی. تهران: علمی.
اوستا، جلد اول و دوم، ترجمه و گزارش جلیل دوستخواه (1371/1380). تهران: مروارید.
باوند، کیوس (1379). تاریخ تطبیقی باستانی ایران تا خاتمه شاهنشاهی داریوش سوم. تهران: گوتنبرگ.
بهار، مهرداد (1381). ادیان آسیایی. تهران: چشمه.
بهار، مهرداد (1362). پژوهشی در اساطیر ایران،جلد1تهران: توس.
بویس، مری (1375). تاریخ کیش زرتشت، جلد اول و دوم، ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران: توس.
بیرونی، ابوریحان (1386). آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت،چاپ پنجم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
پرادا، ایدت (1391). هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.
پوپ،الکساندر (1338). شاهکارهای هنر ایران، ترجمه و اقتباس و نگارش، پرویز ناتل‌خانلری، تهران: علمی و فرهنگی.
پورداود، ابراهیم (1377). گزارش یشت‌ها، جلد1 ، تهران: اساطیر.
پورداود، ابراهیم (1378/1384). گزارش گاتها کهن‌ترین بخش اوستا. تهران: اساطیر .
پورداود، ابراهیم (1394). گزارش یشتها، جلد2،چاپ1. تهران: نگاه.
پیرنیا، حسن (1377). عصر اساطیری تاریخ ایران. تهران: هیرمند.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368) غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم، ترجمه محمد فضایلی، جلد اول، تهران: نقره.
جوادی، شهره، آورزمانی، فریدون (1388) سنگ‌نگاره‌های ساسانی. تهران: بنیاد نیشابور.
چایلد، گوردون (1386). آریایی‌ها، ترجمه محمدتقی فرامرزی. تهران: نگاه .
حسینی قزوینی، شرف الدین فضل‌اله (1383). المعجم فی آثار ملوک العجم، تصحیح احمد فتوحی‌نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی .
فرنبغ دادگی (1380). بندهش، ترجمه مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
دریایی، تورج (1384). ایران ساسانی در: (تاریخ و فرهنگ ساسانی)، ترجمه مهرداد قدرت‌دیزجی، چاپ دوم. تهران: ققنوس.
دریایی، تورج (1384). سرشت تاریخ نگاری زردشتی در دوره ساسانی، در: (تاریخ و فرهنگ ساسانی)،ترجمه مهرداد قدرت‌دیزجی، چاپ دوم. تهران: ققنوس.
دریایی، تورج (1392). ساسانیان، ترجمه شهرناز اعتمادی. تهران: توس.
دینوری، ابوحنیفه (1371). اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی‌دامغانی، چاپ4. تهران: نشر نی.
رجبی،پرویز(1383). هزاره‌های گم شده، ج5. تهران: توس.
رضی، هاشم (1376). گزارش وندیداد،جلد4. تهران: انتشارات فکر روز.
رضی، هاشم (1381). تاریخ آیین راز آمیز میترایی در شرق و غرب از آغاز تا امروز، چاپ دوم. تهران: بهجت.
ریاضی، محمدرضا (1382). طرحها و نقوش لباسها و بافته‌های ساسانی. تهران، گنجینه هنر.
ریگ ودا (1372). ترجمه محمدرضا جلالی‌نائینی. تهران: انتشارات نقره.
زادسپرم (1366). گزیده‌های زادسپرم، ترجمه: محمد تقی راشدمحصل. تهران: انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زنر، آر. سی (1375) طلوع و غروب زرتشتی¬گری، ترجمه، تیمور قادری، تهران: فکر روز.
ژیران، فیلیکس، لویی ژوزف دلاپورت (1389). اساطیر آشور و بابل، ترجمه ابولقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
سایکس، سرپرسی (1370). تاریخ ایران، ترجمهسید محمد تقی فخرداعی گیلانیجلداول، چاپ سوم. تهران: دنیای کتاب
سرفراز، علی اکبر، فیروزمندی، بهمن (1381). باستانشناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی. تهران: عفاف.
سرفراز، علی اکبر، فریدون آورزمانی (1379). سکه‌های ایران. تهران: سمت.
شارپ، ولف نارمن (1382). فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی. تهران: انتشارات پازینه
شوالیه، ژان (1376). فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
شورتهایم، المار (1387). گسترش یک آیین ایرانی در اروپا، ترجمه نادر قلی درخشانی. تهران: انتشارات ثالث
جلالی نائینی، سید محمدرضا (1361). الملل و النحل، مصطفی خالقدادهاشمی. تهران: انتشارات اقبال.
صفا، ذبیح االله (1379). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیر کبیر.
عربان،سعید (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی-پارتی). تهران: معاونت پژوهشگاه زبان و گویش.
فرای، ریچارد نلسون (1377). میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، چاپ پنجم. تهران: علمی فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1389). شاهنامۀ فردوسی. تهران: بهزاد.
فرنبغ دادگی (1380). بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار ، تهران، چاپ دوم. تهران: توس.
فریه،ر.دبلیو(1374). هنرهای ایران،ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فرزان روز.
قلی زاده، خسرو (1388). فرهنگ اساطیری ایرانی ، چاپ سوم. تهران: کتاب پارسه.
کومن، فرانتس (1383). آیین پر رمز راز میترایی، ترجمه هاشم رضی. تهران: بهجت.
گزنفون (1383). کوروش‌نامه، ترجمه رضا مشایخی. تهران: علمی و فرهنگی.
گویری، سوزان (1385). آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. تهران: ققنوس.
گیرشمن، رمان (1368). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، چاپ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی .
مرکلباخ، راینهولد،(1387). میترا و آیین و تاریخ، ترجمه، توفیق گلی‌زاده. تهران: نشر اختران.
مسعودی، علی ابن حسین مسعودی (1370). مروج الذهب و معادن الجوهر،ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد اول، چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
مسکویه رازی، ابوعلی (1369). تجارب الامم، ترجمه ابولقاسم امامی. تهران: سروش
مک‌کال، هنریتا (1373) اسطوره‌های بین‌النهرینی، ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
مهاجرانی، عطاءاالله ( 1369). گزندباد. تهران: اطلاعات.
مهین¬فر، سیاره (1383). اسطوره حماسه ضحاک و فریدون. تهران: شهر قصه.
موری، پی.آر.اس (1380). ایران باستان، ترجمه شهرام جلیلیان. تهران: فروهر.
موسوی حاجی، سید رسول (1387). تاملی دیگر در اثبات هویت واقعی و محتوای تاریخی نقش برجسته‌های تاق بزرگ تاق-بستان، نشریه هنرهای زیبا،ش35.
مینوی خرد (1354). ترجمه و گزارش احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نیبور،کارستن (1354). سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی. تهران: توکا.
هردوت (1383). تاریخ هردوت،جلد1، ترجمه هادی هدایتی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
واحد دوست، مهوش (1387). نهادینه‌هاي اساطیري در شاهنامه فردوسی، تهران، سروش.
واحددوست، مهوش (1381). رویکرد علمی به اسطوره‌شناسی. تهران: سروش.
وارنر، رکس (1386). دانشنامه اساطیر جهان، ترجمه ابولقاسم اسماعیل‌پور، چاپ اول. تهران: اسطوره.
وندیداد (1376). جلد اول و دوم، ترجمه هاشم رضی. تهران: فکر روز .
الیاده، میرچا (1387). اسطوره، رویا، راز، ترجمه رویا منجم. تهران: فکر روز.
Babelon, E. (1897). Catalogue des Camées Antiques et modernes, (dela bibliotheque nationale) album des planches, par, ernest Leroux éditeur, paris.
Lerner, J. A. (1975). A Note on Sasanian Harpies. Journal of Persian studies. (British instititute of Persian Studies) Iran.
Lerner, J. A. (1976). Sasanian seals in the department of medieval and later antiquities of the British museum. Journal of Near Eastern Studies, The University of Chicago Press.
Fukai, s. (1991). Photogrammetric doubut, the bulatin of the ancient orient museum vol FUKAI
McDonough, S. (2011). Were the Sasanians Barbarians? Roman Writers on the Empire of the Persians, In: R.W. Mathisen, D. Shanzer (Eds.), Romans, Barbarians, and the Transformation of the Roman World: Cultural Interaction and the Creation of Identity in Late Antiquity, London: Ashgate Publishing.
Harris, J. (2004). 5000years of Textiles. lodon:British Museum