محرک¬های اقلام زیرخطی در بانک های ایران

محرک­های اقلام زیرخطی در بانک­های ایران

محورهای موضوعی : حسابداری مدیریت

سید امیر صفوی قمی ¹ , مریم خلیلی عراقی ² , حمیدرضا وکیلی فرد ³

1 - دانشجوی دکتری رشته مالی گرایش بانکداری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
2 - دانشیار، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
3 - دانشیار، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/03/05 تاریخ پذیرش : 1403/05/30 تاریخ انتشار : 1404/04/17

کلید واژه: درآمدهای غیر بهره‌ای, فعالیت‌های خارج از ترازنامه, بهره‌وری بانکی, نقدینگی, تورم,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری در ایران است. برای این منظور نمونه‌ای متشکل از 17 بانک پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1392 الی 1401 مورد بررسی قرار گرفت. جهت آزمون رابط بین عوامل دورن بانکی و برون بانکی با فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری از رگرسیون داده‌های ترکیبی استفاده گردید. نتایج حاصله نشان می¬دهد که کاهش نقدینگی و بهره‌وری در بانک‌های ایرانی موجب رشد اقلام زیرخطی در ترازنامه و ارتقا تنوع درآمدی بانک می¬شود. همچنین بر اساس یافته‌های پژوهش هرچند، تغییرات تولید ناخالص داخلی بر تنوع درآمد بانک‌ها تأثیر معناداری ندارد لیکن نتایج گواه آن است که با افزایش تولید ناخالص داخلی در ایران به‌عنوان یک محرک برون بانکی، استفاده از اقلام زیرخطی در بانک‌های ایرانی افزایش‌یافته است. علاوه بر این نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تغییرات تورم تأثیر مثبت و معناداری بر تنوع درآمد دارد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this research is to investigate the factors affecting the off-balance sheet activities of commercial banks in Iran. For this purpose, a sample consisting of 17 banks admitted to the Tehran Stock Exchange during the years 1392 to 1401 was examined. Combined data regression was used to test the relationship between banking and non-banking factors with off-balance sheet activities of commercial banks. The obtained results show that the reduction of liquidity and productivity in Iranian banks causes the growth of sub-line items in the balance sheet and improves the bank's income diversity. Also, based on the findings of the research, although the changes in GDP do not have a significant effect on the diversity of banks' income, the results prove that with the increase in GDP in Iran as an external stimulus, the use of sub-line items in Iranian banks has increased. Is. In addition, the research results show that inflation changes have a positive and significant effect on income diversity.

منابع و مأخذ:

قائمی اصل، مهدی، حسینی ابراهیم آباد، سید علی، حیدری، حسن. "بررسی عوامل مؤثر بر درآمدهای غیرمشاع بانکی در ایران". تابستان 1398؛ فصلنامه اقتصاد مالی، سال سیزدهم، شماره چهل و هفت. ص 113 - 134
خسروی، عاطفه، عرب مازار، عباس. "اقلام خارج از ترازنامه و عملکرد بانک‌های تجاری". پاییز و زمستان 1398؛ دوفصلنامه مطالعات مالی و بانکداری اسلامی، دوره 5، شماره سیزده. ص 109-128
دولو، مریم، قلری، حسن، صفری، آرین. "اقلام خارج از ترازنامه و عملکرد بانک‌های تجاری". تابستان 1396؛ راهبرد مدیریت مالی، سال پنجم، شماره هفدهم.
پیردستان، مسعود. دلیری، سحر. زمانپور، زهرا. 1398. بررسی میزان تأثیرگذاری ایجاد تعهدات و اقلام زیرخط ترازنامه در ریسک بانک‌های تجاری ایران. مجله نخبگان علوم مهندسی. جلد 4 شماره 3.
Phan, Thi Thu Hang, An Ha Thi Pham, Hoang Anh Le, and Thai Bao Ngoc Lam.2023. Tne Impact of Non-Interest Income on the Performance of Commercial Banks in the ASEAN Region. Journal of Risk and Financial Management 16: 18
Karen Horchor, A. (2005). Essentials of financial risk management. John Wiley and Sons Publications, Hoboken, New Jersey, united states of America
Bashar Abu Khalaf, Antoine B. Awad, and Scott Ellis. 2024. The Impact of Non-Interest Income on Commercial Bank Profitability in the Middle East and North Africa (MENA) Region. J. Risk Financial Manag 17(3), 103
Tolangga, F.G. and Ulpah, M. (2021), “Asset quality, non-interest income, and bank profitability: evidence from Indonesia”, Asia-Pacific Research in Social Sciences and Humanities Universitas Indonesia Conference (APRISH 2019), pp. 615-624.
Stanley Lukandu Washika, and Willy Mwangi Muturi. 2023. Non-Interest Income And Financial Performance Of Listed Commercial Banks In Kenya. American Based Research Journal 12: 1–11.
Ann N. Wang’ondu,2017, Factors Influencing Non-Interest Income in Commercial Banks in Kenya, Journal of Business and Economics

متن کامل:



نشریـه علمـی حسابداري مدیریت دوره 18 / شماره 64 /  بهار 1404 صفحه 1 تا 14

 

 

 

محرک­های اقلام زیرخطی در بانک­های ایران

 

سید امیر صفوی قمی¹

مریم خلیلی عراقی*²

حمیدرضا وکیلی فرد³

 

تاريخ دريافت: 05/03/1403      تاريخ پذيرش: 30/05/1403

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری در ایران است. برای این منظور نمونه‌ای متشکل از 17 بانک پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1392 الی 1401 مورد بررسی قرار گرفت. جهت آزمون رابط بین عوامل دورن بانکی و برون بانکی با فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری از رگرسیون داده‌های ترکیبی استفاده گردید. نتایج حاصله نشان می­دهد که کاهش نقدینگی و بهره‌وری در بانک‌های ایرانی موجب رشد اقلام زیرخطی در ترازنامه و ارتقا تنوع درآمدی بانک می­شود. همچنین بر اساس یافته‌های پژوهش هرچند، تغییرات تولید ناخالص داخلی بر تنوع درآمد بانک‌ها تأثیر معناداری ندارد لیکن نتایج گواه آن است که با افزایش تولید ناخالص داخلی در ایران به‌عنوان یک محرک برون بانکی، استفاده از اقلام زیرخطی در بانک‌های ایرانی افزایش‌یافته است. علاوه بر این نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تغییرات تورم تأثیر مثبت و معناداری بر تنوع درآمد دارد.

کلیدواژه: درآمدهای غیر بهره‌ای، فعالیت‌های خارج از ترازنامه، بهره‌وری بانکی، نقدینگی، تورم

 

 

---

[1]  دانشجوی دکتری رشته مالی گرایش بانکداری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران [e-mail]

[2]  دانشیار، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران (نویسنده مسئول)، [e-mail]

[3]  دانشیار عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران [e-mail]

مقدمه

در چند دهه گذشته، کسب‌وکار بانکداری شاهد تحولات اساسی بوده است که ناشی از تکامل محیط رقابتی، پیشرفت‌های تکنولوژیکی، سیاست‌های دولت و تقاضای مشتریان است. این تغییرات به ظهور محصولات و خدمات غیرسنتی جدید در صنعت بانکداری و همچنین تغییر محصولات موجود کمک کرده است. در این زمینه، محصولات و خدمات جدید بانکی طراحی و ارائه شده است. خدمات سنتی بانکی عمدتاً بر روی بهره به‌عنوان منبع اصلی درآمد بانک‌های تجاری تمرکز داشتند. بر خلاف خدمات سنتی بانکی، محصولات جدید صنعت بانکداری بر درآمدهای غیره بهره‌ای یا کارمزدی تمرکز دارند. ظهور و گسترش این خدمات حجم وسیعی از مطالعات تحقیقاتی را برانگیخته است که بر ارتباط بین تولید درآمد غیره بهره‌ای¹ و موفقیت مالی بانک‌ها تمرکز دارد. (فان و همکاران،2023)

در سال‌های اخیر، عواملی نظیر افزایش رقابت در بازارهای مالی، افزایش نوسانات بازارها و از همه مهم‌تر، کاهش حاشیه سود عملیاتی باعث شده تا شکاف بین نرخ تسهیلات و سود سپرده‌های بانکی که از دیرباز منبع اصلی کسب درآمد بانک‌ها بوده، سودآوری مورد انتظار آن را تأمین نکند؛ بنابراین بانک‌های تجاری با تغییر ساختار درآمد خود از طریق فعالیت‌های سنتی به عملیات کارمزدی  و اقلام خارج از ترازنامه روی آورده­اند تا بتوانند در بازارهای در حال تغییر و چالشی امروزی سودآوری خود را حفظ کنند. اقلام خارج ترازنامه فعالیت‌هایی هستند که منجر به ایجاد تعهدات و یا مطالبات بیرون از ترازنامه شده و در صورت وقوع یک اتفاق احتمالی و یا طبق توافق قبلی به یک دارایی و یا بدهی در ترازنامه تبدیل می‌شود. (دولو و همکاران، 1396)

در این میان مطالعه عوامل تأثیرگذار بر فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری در ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به حجم قابل‌توجه مطالبات معوقه در سیستم بانکی ایران و همچنین ریسک ورشکستگی بانک‌ها و نهایتاً نیاز روزافزون بانک‌ها به خلق منابع نوین درآمدی جهت سودآوری، از ضرورت­های اصلی انجام این مطالعه است.

 

مبانی نظری و مروری بر پیشینه پژوهش

مبانی نظری

هرزمان میزان یک‌قلم تعهد و یا دارایی در لحظه ایجاد قطعی نبوده و احتمال تبدیل به دارایی و بدهی شدن در شرایط خاصی برای آن‌ها وجود داشته باشد و همچنین بدهی‌ها و دارایی‌هایی که در هیچ زمانی بخشی از دارایی و بدهی مؤثر بانک به‌حساب نیاید، به آن‌ها اقلام خارج از ترازنامه یا حساب‌های زیرخطی اطلاق می‌شود. قدیمی‌ترین منابع کسب درآمد در صنعت بانکداری از محل سود وام‌های اعطایی و کارمزد ناشی از عملیات بانکی است بدین صورت که درآمد عملیاتی بانک‌ها برابر مابه‌التفاوت نرخ سود دریافتی از وام‌گیرندگان و نرخ سود پرداختی به سپرده‌گذاران است. از سوی دیگر خدمات کارمزد محور بانک‌ها می‌تواند شامل اقلامی نظیر مراودات ارزی، گشایش و تمدید اعتبار اسنادی داخلی و خارجی، نقل‌وانتقال وجوه مشتریان، صدور انواع تضامین و وثایق، صدور برات و حواله، بانکداری الکترونیکی، ارائه خدمات مشاوره اقتصادی و سرمایه‌گذاری، خدمات  کارشناسی، و نگهداری حساب‌های جاری باشد. (کارن، 2005).

گسترش رقابت در صنعت بانکداری و تحول در مقررات گزارشگری (ارائه صورت‌های مالی) بانک‌ها را ملزم به کاهش بهره وام‌ها نموده است. در همین راستا، بانک‌ها به طور قابل‌ملاحظه‌ای به خدمات غیر بهره‌ای روی آورده‌اند. گذشته از آن، الزامات قانونی در خصوص نسبت کفایت سرمای در زمینه سایز دارایی‌ها، بانک‌ها را بران داشته است که در تلاش برای توسعه مراودات درآمدزا بدون دارایی‌های ریسکی و نهایتاً اجتناب از نیاز به سرمایه مازاد، به خدمات کارمزدی توجه ویژه نمایند (پژوهشکده پولی و بانکی،1386)

در حال حاضر سازوکار کسب درآمدزایی در سیستم بانکی را می‌توان در یک قالب کلی طبقه‌بندی کرد:  1- درآمدهای مشاع              2- درآمدهای غیرمشاع

درآمدهای مشاع به آن بخش از درآمد بانک اطلاق می‌شود که به سبب مشارکت با مشتریان به دست می‌آید. پذیرش سپرده‌های بلندمدت از سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاری وجوه حاصله در فرصت‌های مختلف و همچنین اعطای تسهیلات بلندمدت به وام‌گیرندگان موجب ایجاد درآمدی برای بانک می‌گردد که این درآمد ناشی از تفاضل نرخ بهره سپرده‌ها و وام‌های پرداختی و همچنین بازده حاصل از سرمایه‌گذاری‌هاست.

درآمدهای غیرمشاع گروهی دیگر از درآمدهای بانک هستند که به سبب وصول کارمزد ناشی از خدمات ارائه‌شده و ارائه مشاوره‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری حاصل می‌گردد. برخی از اهم این خدمات عبارت‌اند از: 1- گشایش اعتبارات اسنادی 2- ارائه انواع ضمانت‌نامه‌ها 3-ارائه بانکداری الکترونیک در بسترهای متفاوت 4-ارائه خدمات ارزی جهت صادرات و واردات  5-خدمات نگهداری از اسناد و اوراق بهادار مشتریان 6- ارائه خدمات در حوزه صدور انواع چک.

درآمدهای مشاع ناشی از تفاضل نرخ بهره سپرده‌ها و وام‌های اعطایی و همچنین بازده ناشی از سرمایه‌گذاری‌ها است و لذا با معوق شدن وام‌هایی که بانک‌ها درآمد خود را به طور ویژه در سال‌های قبل بر سود حاصل‌شده از آن‌ها متمرکز نموده‌اند نه‌تنها درآمدی نصیب بانک نمی‌شود؛ بلکه بانک‌ها درگیر معضل جدی معوقات می‌شوند که این موضوع  خود سبب بالارفتن هزینه‌های بانک می‌گردد. ولی برخلاف آن، درآمدهای غیرمشاع با ایجاد یک جریان نقد ورودی مستمر و بدون معوقه تأثیر بسزایی در سودآوری بانک‌ها و کاهش ریسک نقدینگی می‌گذارد.

پژوهش‌های خارجی و داخلی

خلف و آواد و الیس در سال 2024 در مطالعات خود پیرامون عوامل مؤثر بر فعالیت‌های خارج از ترازنامه دریافتند عوامل مختلفی هستند که درآمدهای بانکی را ساختار می‌دهند، برخی از این عوامل عبارت‌اند از رقابت، سیاست نظارتی، ویژگی‌های خاص بانک و عوامل محیط اقتصادی. همچنین تغییرات نظارتی، مانند بانکداری جهانی و نوآوری‌های فناوری، نقش مهمی در تشویق بانک‌ها به تنوع بخشیدن به محصولات سنتی خود با خدمات مبتنی بر کارمزد بازی کرده‌اند

استنلی و همکاران (2023) در مطالعات خود پیرامون بانک‌های تجاری کنیا دریافتند کارمزدها و کمیسیون‌ها، جریان‌های درآمدی معاملات، درآمد حاصل از ارز خارجی و سایر اشکال متنوع درآمد غیره بهره‌ای، همگی تأثیر مثبت عمده‌ای بر سودآوری مالی داشتند. آنها به این نتیجه رسیدند که رابطه مثبتی بین بهره‌وری بانک و درآمد غیره بهره‌ای در بانک‌های تجاری کنیا وجود دارد و جریان‌های درآمدی متنوع خطر یک نتیجه ناگهانی و زیان غیرمنتظره را کاهش می‌دهند.

وانگ اوندو در سال 2017 تحقیقاتی بر روی 43 بانک تجاری در کنیا در خلال سال‌های 2012 الی 2016 انجام داد. او در این تحقیقاتش دریافت عوامل مختلفی وجود دارد که بر درآمد بدون بهره تأثیر می‌گذارد. این عوامل شامل مقررات‌زدایی، توسعه فناوری، اندازه بانک و بهره‌وری بانک‌ها هستند. وی نتیجه‌گیری می‌کند که مقررات‌زدایی دولت و اندازه بانک، رابطه معنادار و مثبتی با درآمدهای غیر بهره دارد. همچنین بهره‌وری بانک به طور معنی داری با درآمدهای بدون بهره رابطه معکوس دارد.

در تحقیقات تنانت و ساترلند که در سال 2014 صورت پذیرفت، مشخص شده است که ویژگی‌های خاص بانک و عوامل محیطی مانند اندازه، اعتبار، نقدینگی، بهره‌وری، توسعه مالی، تمرکز بازار و نوسانات تورم بر درآمدهای غیره بهره‌ای تأثیر می‌گذارند. در این تحقیقات رابطه متعددی نظیر درآمد غیره بهره‌ای و حاشیه سود خالص و همچنین کیفیت پرتفوی وام بانک نیز مورد بررسی قرار گرفت.

قائمی اصل و همکاران (1398) در پژوهشی با عنوان بررسی عوامل مؤثر بر درآمدهای غیرمشاع بانکی در ایران به مطالعه داده‌های 26 بانک تجاری در ایران پرداختند. آنها دریافتند متغیرهای نقدینگی، سطح سرمایه‌گذاری مستقیم، تعداد شعب و تعداد شعب سوئیفتی بر روی درآمدهای غیرمشاع بانک‌ها بی تأثیر و در مقابل متغیرهای بازده دارایی‌ها، تولید ناخالص داخلی، بانکداری الکترونیک و نیروی انسانی دارای تأثیر مثبت و متغیر تورم دارای تأثیر منفی و معنی داری بر درآمدهای غیرمشاع بانکی هستند.

پیردستان و همکاران (1398) در پژوهش خود به مطالعه رابطه میان عملکرد بانک‌های تجاری ایران و فعالیت‌های خارج از ترازنامه پرداخته است. وی در این مطالعات اطلاعات مالی 18 بانک را طی سال‌های 1386 الی 1396 مورد بررسی قرارداده است و اشاره نموده است که فعالیت‌های خارج از ترازنامه از تنوع زیادی برخوردارند و تنها برخی از آنها در ایران کاربرد دارد که ضمانت‌نامه‌ها، اعتبارات اسنادی، خطوط اعتباری، وجوه اداره شده، و تعهدات بابت تضمین اوراق مشارکت صادره از جمله آنهاست. وی دریافت نوع مالکیت بر رابطه بین فعالیت‌های خارج از ترازنامه و عملکرد بانک‌ها و ریسک بانک‌ها تأثیر معناداری دارد.

خسروی و عرب مازار در سال 1398 رابطه میان کیفیت دارایی‌ها، درآمد غیرمشاع و سوددهی بانک‌ها را در خلال سال‌های 1390 الی 1397 برای 17 بانک پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران موردمطالعه قرار دادند. آنها با بررسی اثر نوع مالکیت در حرکت به سمت درآمدهای غیرمشاع در بانک‌های با مالکیت خصوصی و دولتی و بررسی صورت‌های مالی بانک‌های تجاری دریافتند که درآمدهای غیرمشاع هر سال نسبت به سال قبل آنها افزایش‌یافته است و بانک‌ها در به‌دست‌آوردن این نوع درآمد تلاش زیادی انجام داده‌اند.از جمله این درآمدهای غیرمشاع می‌توان به خدمات اعتبار اسنادی، خدمات ضمانت‌نامه بانکی، خدمات بانکداری الکترونیک، خدمات ارزی، کارمزد نگهداری اسناد و اوراق بهادار مشتریان صدور انواع چک‌ها و غیره اشاره داشت.

در پژوهش دولو و همکاران (1396) نمونه‌ای متشکل از 10 بانک پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سالهای 1388 تا 1394 مورد بررسی قرار گرفت. در نتایج این مطالعه عنوان شده است که افزایش به‌کارگیری ضمانت‌نامه‌ها و وجوه اداره شده، سودآوری بانک را افزایش می‌دهد لیکن افزایش اعتبارات اسنادی کاهش سودآوری را در پی خواهد داشت همچنین به‌کارگیری وجوه اداره شده، از طریق افزایش نسبت سپرده‌ها به دارایی‌ها منجر به افزایش اهرم مالی می‌شود و از این طریق بانک را در معرض ریسک اعتباری قرار می‌دهد.

روش و فرضیات پژوهش

تحقیق حاضر از حیث هدف، کاربردی و با رویکرد اکتشافی انجام شده است. مشخصاً در این تحقیق از روش AHP  به‌منظور انتخاب شاخص و از داده‌های سری زمانی  به‌منظور تحلیل روابط استفاده شده است. براین‌اساس گام­های اجرای پژوهش به‌صورت زیر است:

1-       بررسی ادبیات پژوهش و شناسایی متغیرهای اولیه در الگو

2-       تدوین پرسش‌نامه مقایسات زوجی از متغیرهای اولیه شناسایی شده

3-       ارائه پرسش‌نامه به خبرگان و تحلیل آن به روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)  و انتخاب شاخص‌های پژوهش

4-       گردآوری داده‌های مربوط به تمامی شاخص‌های خروجی­ای که بر اساس روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) انتخاب شده­اند.

5-       برآورد الگوها توسط رگرسیون داده­های ترکیبی در خصوص فعالیت‌های خارج از ترازنامه (متغیر وابسته) و عوامل تأثیرگذار بر اقلام زیر خطی (متغیر مستقل) توسط نرم‌افزار Eviews

6-       جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها

جامعه آماری برای پاسخ‌دهی به سؤالات پرسش‌نامه فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، خبرگان دانشگاهی و بانکی هستند. حجم نمونه توسط نمونه‌گیری غیراحتمالی به‌دست‌آمده است. بدین ترتیب، تعداد 20 نفر جهت پاسخگویی به سؤالات پرسش‌نامه فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) انتخاب شدند.  با جمع‌آوری اطلاعات از ترازنامه بانک‌ها طی 10 سال 1392 الی 1401 و اندازه‌گیری متغیرهای اصلی تحقیق به کمک نرم‌افزار، وجود ارتباط میان متغیرها بررسی می‌شود. 

به‌کارگیری روش AHP  شامل ماتریس­های زوجی، ماتریس­های به هنجار شده و وزن نسبی (اهمیت نسبی) است. موارد زیر به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر فعالیت­های خارج از ترازنامه در پرسش‌نامه AHP در نظر گرفته شده‌اند:

"نقدینگی" ، "عدم بهره­وری" ،  "تغییرات نرخ تورم"، "تغییرات تولید ناخالص داخلی"، "شهرت بانک"، "تعداد شعب بانک"،  "شوک­های اقتصادی"و "تغییرات قوانین بانکداری" 

 

---

[1]  non-interest income

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- وزن نسبی محرک­های فعالیت­های خارج از ترازنامه

 

شاخص ها	وزن نسبی	اولویت شاخص ها	نرخ ناسازگاری
نقدینگی	0.364	1	0.089
عدم بره وری	0.222	2
تغییرات نرخ تورم	0.159	3
تغییرات تولید ناخالص داخلی	0.116	4
شهرت بانک	0.047	5
تعداد شعب بانک	0.035	6
شوک های اقتصادی	0.040	7
تغییرات قوانین بانکداری	0.026	8

 

جدول1، وزن نسبی (اهمیت نسبی) هر یک از شاخص­ها را نشان می­دهد. همان‌طور که مشاهده می­شود شاخص "نقدینگی" با وزن نسبی 354/0 بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است و شاخص­های "عدم بهره­وری" با وزن نسبی 222/0، " تغییرات نرخ تورم" با وزن نسبی 159/0 و " تغییرات تولید ناخالص داخلی" با وزن نسبی 116/0 در اولویت‌های بعدی قرار گرفته‌اند. شاخص­های شهرت بانک، تعداد شعب بانک، شوک­های اقتصادی و تغییرات قوانین بانکداری به ترتیب با وزن­های نسبی 047/0، 035/0، 040/0 و 026/0 کمترین اولویت را به خود اختصاص داده­اند. همچنین نرخ ناسازگاری برابر با 089/0 است و از 1/0 کمتر است؛ بنابراین در مقایسات زوجی سازگاری وجود دارد.

همچنین موارد زیر به‌عنوان شاخص‌های  فعالیت­های خارج از ترازنامه در پرسش‌نامه AHP در نظر گرفته شده‌اند:

" لگاریتم اقلام زیر خطی "، " تنوع درآمدی بانک "،" حجم تعهدات الزام‌آور بانک "، " درآمدهای بانکداری الکترونیک " و " حجم درآمدهای کارمزدی "

 

جدول 2- وزن نسبی فعالیت­های خارج از ترازنامه

شاخص ها	وزن نسبی	اولویت شاخص ها	نرخ ناسازگاری
لگاریتم اقلام زیر خطی	0.406	1	0.047
تنوع درآمدی بانک	0.216	2
حجم تعهدات الزام آور بانک	0.186	3
درآمدهای بانکداری الکترونیک	0.131	4
حجم درآمدهای کارمزدی	0.062	5

 

 

 

جدول 2، وزن نسبی هر یک از شاخص­های فعالیت­های خارج از ترازنامه را نشان می­دهد. همان‌طور که مشاهده می­شود شاخص "لگاریتم اقلام زیر خطی" با وزن نسبی 406/0 و شاخص "تنوع درآمدی بانک" با وزن نسبی216/0 بیشترین وزن را دارا هستند. همچنین نرخ ناسازگاری برابر با 047/0 است و از 1/0 کمتر است؛ بنابراین در مقایسات زوجی سازگاری وجود دارد.

بر اساس روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، شاخص­های نقدینگی و بهره­وری به‌عنوان محرک­های درون بانکی و تورم و نرخ تولید ناخالص داخلی به‌عنوان محرک‌های برون بانکی در نظر گرفته شده‌اند. همچنین از لگاریتم اقلام زیر خطی و تنوع درآمدی بانک به‌عنوان شاخص‌های فعالیت‌های خارج از ترازنامه استفاده شده است.

نهایتاً پنج شاخص اندازه بانک، توان اعطای تسهیلات، مدیریت تأمین منابع مالی، میزان مخاطره‌آمیز بودن تسهیلات و ترکیب پرتفوی دارایی‌های بانک به‌عنوان متغیرهای کنترلی در نظر گرفته شد.  براین‌اساس فرضیه‌های تحقیق به‌صورت زیر قابل‌بررسی است:

 

I.       +

II.       +

III.       +

IV.       +

V.       +

VI.       +

VII.       +

VIII.       +

 

پرتفوی دارایی	تسهیلات مخاطره آمیز	مدیریت تامین مالی	توان اعطای تسهیلات	اندازه بانک	تغییرات تولید ناخالص داخلی	تغییرات تورم	عدم بهره وری	نقدینگی	تنوع درآمدی بانک	اقلام زیر خط	متغیر
CBAP	RF	MFR	AGF	Size	GDP∆	Inflation∆	LOP	LIQ	DBI	BG	نماد

 

 

برآورد مدل و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

جدول 3 آمار توصیفی متغیرهای پژوهش را برای 17 بانک پذیرفته شده در بورس اوراق‌بهادار تهران طی سال‌های 1392 تا 1401 (170 سال-بانک) گزارش می‌کند. 

میانگین تنوع درآمدی بانک 312/0 که نشان می‌دهد درآمدهای غیر بهره‌ای بیش از 30 درصد درآمد بانک‌ها را تشکیل داده است. نقدینگی میانگین (053/0) است. که نشان می‌دهد بانک 5 درصد از از دارایی‌های خود را به طورر میانگین به‌صورت وجه نقد نگه می‌دارد بیشترین تغییرات تورم مربوط به سال 97 بوده که تقریباً تورم 200 درصد افزایش‌یافته همچنین بیشترین تغییرات تولید ناخالص ملی در سال 93 بوده است.

نرمال بودن توزیع خطاهای مدل با میانگین صفر: ازآنجایی‌که مدل دارای عرض از مبدأ است، فرض صفر بودن میانگین خطاها پذیرفته می‌شود. همچنین با توجه به اینکه تعداد مشاهده‌ها زیاد است (بیش از 30 مورد) طبق قضیه حد مرکزی و قانون اعداد بزرگ می‌توان نرمال بودن توزیع خطاهای مدل را پذیرفت.

عدم وجود خودهمبستگی مرتبه اول: جدول 4 نتایج حاصل از آزمون دوربین-واتسون از آنجا که بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد نشان می‌دهد، بین باقیمانده مدل‌های پژوهش مشکل خود همبستگی سریالی وجود ندارد.

 

 

جدول 3. آمار توصیفی برای متغیرهای کمی پژوهش

انحراف معیار	کمترین	بیشترین	میانه	میانگین	نماد	متغییر
3.087		19.999	15.304	14.590	BG	اقلام زیر خط
1.534	5.624	0.925	0.237	0.312	DBI	تنوع درآمدی بانک
0.048	0.002	0.311	0.040	0.053	LIQ	نقدینگی
1.810	0.224-	0.606	0.027	0.026	LOP	عدم بهره وری
0.728	0.0550-	2.252	0.086	0.187	Inflation∆	تغییرات تورم
1.656	0.714-	5.211	0.046-	0.381	GDP∆	تغییرات تولید ناخالص داخلی
3.674	9.847	23.337	20.066	19.984	Size	اندازه بانک
0.159	0.002	0.687	0.105	0.132	AGF	توان اعطای تسهیلات
0.0379	2.557-	0.266	0.052	0.022-	MFR	مدیریت مالی
0.116	0.009	0.614	0.026	0.060	RF	تسهیلات مخاطره آمیز
0.059	0.009	0.372	0.061	0.076	CBAP	مدیریت دارایی

 

جدول 4. نتایج آزمون خود همبستگی

ناهمسانی واریانس		خودهمبستگی		مدل ها
ناهمسانی	آماره بروش – پاگان	خود همبستگی	آماره دوربین واتسون
دارد	5163.66	ندارد	1.547	1
دارد	395.19	ندارد	1.615	2
دارد	5141.33	ندارد	1.754	3
دارد	389.14	ندارد	1.689	4
دارد	4123.66	ندارد	1.688	5
دارد	536.19	ندارد	1.656	6
دارد	7143.33	ندارد	1.731	7
دارد	398.14	ندارد	1.709	8

 

* در سطح خطای 1% معنادار است

آزمون ناهمسانی واریانس: در این پژوهش جهت بررسی مشکل ناهمسانی واریانس پسماندها از آزمون بروش- پاگان استفاده شده‌است که نتایج خروجی آزمون در جدول 2 منعکس شده است.

نتایج حاصل از آزمون بروش-پاگان در سطح معناداری 05/0 حاکی از آن است که پسماندهای مدل پژوهش دارای سطح معناداری بیشتر از 05/0 است؛ پس مشکل ناهمسانی واریانس وجود دارد و برای رفع آن از ضریب تصحیح وایت استفاده شده‌است.

عدم وجود هم‌خطی بین متغیرهای مستقل: برای بررسی هم‌خطی بین متغیرهای مستقل از عامل تورم واریانس¹ استفاده شد. هر چه پراکندگی کم باشد اطلاعات مربوط به متغیر کم بوده و مشکلاتی در استفاده از رگرسیون ایجاد می‌شود. عامل تورم هر چقدر افزایش یابد باعث می‌شود واریانس ضرایب رگرسیون افزایش‌یافته و رگرسیون را برای پیش‌بینی نامناسب می‌سازد. تجربیات عملی حاکی از این است که اگر عامل تورم واریانس (VIF) بزرگ‌تر از عدد 5 باشد، مبین وجود یک اخطار احتمالی است و در صورتی که بزرگ‌تر از 10 باشد، یک اخطار جدی را یادآور می‌شود و حکایت از آن دارد که ضرایب رگرسیون مربوطه به‌علت هم‌خطی چندگانه به‌صورت ضعیفی برآورد شده‌اند. وقتی پراکندگی نزدیک به صفر است، همبستگی چند خطی بالایی وجود دارد و انحراف استاندارد رگرسیون متورم خواهد شد. نتایج بررسی عامل تورم واریانس مدل‌های پژوهش در جدول 5 ارائه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود عامل تورم واریانس کلیه متغیرها کمتر از 5 است و نشان می‌دهد مشکل همبستگی خطی چندگانه وجود ندارد. لذا این فرض کلاسیک رگرسیون (عدم وجود هم خطی میان متغیرهای مستقل پژوهش) برقرار است.

 

---

[1]  .Variance Inflation Factor

جدول 5. نتایج آزمون هم‌خطی متغیرهای پژوهش

متغییر	نماد	مدل 1و 5	مدل 2و 6	مدل 3و7	مدل 4 و 8	همخطی
		آماره VIF	آماره VIF	آماره VIF	آماره VIF
اقلام زیر خط	BG	1.017	1.513	1.213	1.231	ندارد
تنوع درآمدی بانک	DBI	1.231	1.071	1.314	1.213	ندارد
نقدینگی	LIQ	1.234	-	-	-	ندارد
عدم بهره وری	LOP	-	1.119	-	-	ندارد
تغییرات تورم	Inflation∆	-	-	1.213	-	ندارد
تغییرات تولید ناخالص داخلی	GDP∆	-	-	-	1.224	ندارد
اندازه بانک	Size	1.203	1.203	1.123	1.156	ندارد
توان اعطای تسهیلات	AGF	1.202	1.202	1.314	1.234	ندارد
مدیریت مالی	MFR	1.234	1.234	1.341	1.212	ندارد
تسهیلات مخاطره آمیز	RF	1.345	1.345	1.231	1.312	ندارد
مدیریت دارایی	CBAP	1.526	1.654	1.221	1.232	ندارد

 

 

آزمون‌های انتخاب نوع مدل

برای انتخاب الگوی رگرسیون و جلوگیری از رگرسیون کاذب، باید نوع داده‌های سری زمانی، مقطعی یا ترکیبی تعیین شود. ازآنجایی‌که داده‌های این تحقیق از نوع ترکیبی (پانل) است، باید مشخص شود که از نوع تابلویی است یا تلفیقی؟ به‌عبارت‌دیگر، پس از بررسی فروض کلاسیک رگرسیون، در ادامه باید نوع الگوی برآورد را در نرم‌افزار Eviews10 مشخص کرد و آزمون‌های لازم را جهت انتخاب الگوی برآورد انجام داد.

ابتدا با استفاده از آزمون F لیمر به انتخاب مدل داده‌های تلفیقی در برابر مدل داده‌های ترکیبی پرداخته شد، چون مقدار احتمال آماره F لیمر کمتر از سطح معناداری 5% است، پس استفاده از روش داده‌های تلفیقی منتفی است و اگر سطح معناداری از 5% بیشتر باشد، استفاده از روش داده‌های تلفیقی مناسب است. همان‌طور که در جدول 6 آمده است برای همه مدل‌های آزمون مقدار آن کمتر از 5% است پس الگوی داده‌های تابلویی مناسب خواهد بود. براساس جدول 6، با توجه به نتایج آزمون هاسمن برای مدل اول تاچهارم مدل پژوهش از الگوی اثرات ثابت پیروی می‌کند. با توجه به نتایج آزمون هاسمن برای مدل پنجم تا هشتم مدل پژوهش از الگوی اثرات تصادفی پیروی می‌کند.

 

 

 

جدول 6. نتایج آزمون‌های چاو و هاسمن

روش تایید شده	سطح معناداری	آماره	آزمون	مدل رگرسیون
داده های تابلویی	0.000	3.332	آزمون چاو	مدل 1
اثرات ثابت	0.000	35.791	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.000	3.252	آزمون چاو	مدل 2
اثرات ثابت	0.0017	31.492	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.049	1.192	آزمون چاو	مدل 3
اثرات ثابت	0.000	35.301	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.000	1.422	آزمون چاو	مدل 4
اثرات ثابت	0.000	35.126	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.001	2.641	آزمون چاو	مدل 5
اثرات ثابت	0.657	4.142	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.000	3.633	آزمون چاو	مدل 6
اثرات ثابت	0.0146	8.177	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.049	1.192	آزمون چاو	مدل 7
اثرات ثابت	0.014	29.409	آزمون هاسمن
داده های تابلویی	0.000	1.422	آزمون چاو	مدل 8
اثرات ثابت	0.032	15.326	آزمون هاسمن

 

جدول شماره 7. نتایج آزمون فرضی‌ها (1تا4) پژوهش

چهارم		سوم		دوم		اول		فرضیه ها
t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	نماد	متغیرهای تحقیق
2.950-	4.511-	0.377-	0.014-	4.965-	6.151-	7.317	0.089	C	ضریب ثابت
-	-	-	-	-	-	2.202-	1.089-	LIQ	نقدینگی
-	-	-	-	1.672-	3.581-	-	-	LOP	عدم بهره وری
-	-	0.123-	0.123-	-	-	-	-	GDP∆	تغییرات تولید ناخالص داخلی
0.162	0.002	-	-	-	-	-	-	Inflation∆	تغییرات تورم
83.352	0.992	80.182	0.990	85.541	0.991	82.182	0.992	Size	اندازه بانک
18.462	1.745	18.522	1.743	18.472	1.723	18.402	1.723	AGF	توان اعطای تسهیلات
0.703	0.015	0.392	0.015	0.025	0.011	0.274	0.011	MFR	مدیریت مالی
0.073	0.08	0.077	0.009	0.080-	0.009-	0.080-	0.009-	RF	تسهیلات مخاطره آمیز
0.958-	0.229-	0.972-	0.231-	0.106-	0.252-	1.064-	0.252-	CBAP	مدیریت دارایی
0.976		0.992		0.993		0.993		R2	ضریب تعیین
0.962		0.988		0.991		0.0991		Adj R2	ضریب تعیین تعدیل شده
15.508		1007.250		989.429		102.981		F	آماره F
2.175		1.755		1.615		1.547		DW	دوربین واتسون

 

 

جدول شماره 8. نتایج آزمون فرضی‌ها (5تا8) پژوهش

چهارم		سوم		دوم		اول		فرضیه ها
t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	t آماره	ضریب	نماد	متغیرهای تحقیق
2.950-	4.511-	0.377-	0.014-	4.965-	6.151-	7.317	0.089	C	ضریب ثابت
-	-	-	-	-	-	2.322-	19.969-	LIQ	نقدینگی
-	-	-	-	2.808-	25.061-	-	-	LOP	عدم بهره وری
-	-	0.056	0.012-	-	-	-	-	GDP∆	تغییرات تولید ناخالص داخلی
2.061	0.004	-	-	-	-	-	-	Inflation∆	تغییرات تورم
0.693	0.253	0.0500	0.187		0.158		0.096	Size	اندازه بانک
0.913	2.776	1.008	3.088	0.8990.445	2.677		2.931	AGF	توان اعطای تسهیلات
4.645-	5.576-	5.444-	5.552-	3.012-	4.018-	4.206-	5.942-	MFR	مدیریت مالی
0.665-	2.911-	0.676-	2.923-	0.623-		0.676-	2.932-	RF	تسهیلات مخاطره آمیز
0.526	0.000	0.056-	0.012-	2.067	0.0042.913-	0.167-	0.004-	CBAP	مدیریت دارایی
0.149		0.109				0.143		R2	ضریب تعیین
0.123		0.081		0.1280.143		0.112		Adj R2	ضریب تعیین تعدیل شده
5.763		4.013		6.763		3.912		F	آماره F
2.175		1.755		1.651		1.687		DW	دوربین واتسون

 

 

فرضیه اول) نقدینگی بر اقلام زیر خطی تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 8 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (1) در جدول 8 برابر با 547/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای مدل برابر 991/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 1/99 درصد از تغییرات اقلام زیر خطی را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه اول پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر نقدینگی، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 000/0 و آماره آن بیشتر از 96/1  است (یعنی برابر 202/2-) است، و ارتباط آن با اقلام زیر خطی، منفی و معنادار است. بر همین اساس نقدینگی بر اقلام زیر خطی تأثیر منفی و معناداری دارد و فرضیه اول پژوهش تأیید شد.

فرضیه دوم) عدم  بهره‌وری بر اقلام زیر خطی تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 7 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (2) در جدول 7 برابر با 615/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای مدل برابر 982/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 2/98 درصد از تغییرات اقلام زیر خطی را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه اول پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر عدم بهره‌وری، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 000/0 و آماره آن بیشتر از 96/1  است (یعنی برابر 581/3-) است، و ارتباط آن با اقلام زیرخطی منفی و معنادار است. بر همین اساس عدم بهره‌وری بر اقلام زیر خطی تأثیر منفی و معناداری دارد و فرضیه دوم پژوهش تأیید شد.

فرضیه سوم) تغییرات تولید ناخالص داخلی بر اقلام زیر خطی تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 7 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (3) در جدول 7 برابر با 775/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای مدل برابر 991/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 8/98 درصد از تغییرات اقلام زیر خطی را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه اول پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر نقدینگی، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 000/0 و آماره آن بیشتر از 96/1  است (یعنی برابر 123/0-) است، و ارتباط آن با اقلام زیر خطی، منفی و معنادار است. بر همین اساس تغییرات تولید ناخالص داخلی بر اقلام زیر خطی تأثیر منفی و معناداری دارد و فرضیه سوم پژوهش تأیید شد.

فرضیه چهارم) تغییرات تورم بر اقلام زیر خطی تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 7 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (4) در جدول 2 برابر با 175/2 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای مدل برابر 962/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 2/96 درصد از تغییرات اقلام زیر خطی را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه اول پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری تغییرات تورم، بیشتر از 05/0 یعنی برابر با 871/0 و آماره آن کمتر از 96/1  است (یعنی برابر 162/0) است، و ارتباط آن با تغییرات تورم، وجود ندارد. بر همین اساس تغییرات تورم بر اقلام زیر خطی تأثیر معناداری ندارد و فرضیه چهارم پژوهش رد شد.

فرضیه پنجم) نقدینگی بر تنوع درآمدی بانک تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 7 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (5) در جدول 7 برابر با 687/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده برای مدل برابر 112/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 2/11 درصد از تغییرات تنوع درآمدی بانک را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه پنجم پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر نقدینگی، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 000/0 و آماره آن بیشتر از 96/1 ± است (یعنی برابر 323/2-) است، و ارتباط آن با تنوع درآمدی بانک، منفی و معنادار است. بر همین اساس نقدینگی بر تنوع درآمدی بانک تأثیر منفی و معناداری دارد و فرضیه پنجم پژوهش تأیید شد.

فرضیه ششم) عدم بهره‌وری بر تنوع درآمدی بانک تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 7 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (6) در جدول 7 برابر با 687/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده برای مدل برابر 128/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 8/12 درصد از تغییرات تنوع درآمدی بانک را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه ششم پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر عدم بهره‌وری، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 000/0 و آماره آن بیشتر از 96/1 ± است (یعنی برابر 808/2-) است، و ارتباط آن با تنوع درآمدی بانک، منفی و معنادار است. بر همین اساس عدم بهره‌وری بر تنوع درآمدی بانک تأثیر منفی و معناداری دارد و فرضیه پنجم پژوهش تأیید شد.

فرضیه هفتم) تغییرات تولید ناخالص داخلی بر تنوع درآمدی بانک تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 8 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (7) در جدول 8 برابر با 775/1 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده برای مدل برابر 082/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 02/8 درصد از تغییرات تنوع درآمدی را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه هفتم پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری تغییرات تورم، بیشتر از 05/0 یعنی برابر با 955/0 و آماره آن کمتر از 96/1 ± است (یعنی برابر 056/0-) است، و ارتباط آن با تغییرات تولید ناخالص داخلی، وجود ندارد. بر همین اساس تغییرات تولید ناخالص داخلی بر تنوع درآمدی تأثیر معناداری ندارد و فرضیه هفتم پژوهش رد شد.

فرضیه هشتم) تغییرات تورم بر تنوع درآمدی بانک تأثیر معناداری دارد.

هنگامی که معناداری مدل تحقیق بررسی می‌شود، با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 8 احتمال آماره F در سطح معناداری از 05/0 کمتر است که با اطمینان 95% معنادار بودن مدل پژوهش تأیید می‌شود. مقدار آماره دوربین-واتسون برای مدل (8) در جدول 8 برابر با 175/2 است که این مقدار بین مقادیر بحرانی 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین بین باقیمانده‌های مدل‌های پژوهش خودهمبستگی وجود ندارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده برای مدل برابر 123/0 است پس متغیرهای مستقل و کنترلی مدل تقریباً 3/12 درصد از تغییرات تنوع درآمدی بانک را تبیین می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیه هشتم پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری متغیر تغییرات تورم، کمتر از 05/0 یعنی برابر با 048/0 و آماره آن بیشتر از 96/1 ± است (یعنی برابر 061/2) است، و ارتباط آن با تنوع درآمدی بانک، مثبت و معنادار است. بر همین اساس تغییرات تورم بر تنوع درآمدی بانک تأثیر مثبت و معناداری دارد و فرضیه هشتم پژوهش تأیید شد.

نتیجه‌گیری و بحث

در سال­های اخیر به‌کارگیری اقلام خارج ترازنامه در صنعت بانکداری رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته است دراین‌بین صنعت بانکداری ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همگام با تحولات جهانی، بهره‌مندی بیش‌ازپیش از درآمدهای غیرمشاع در دستور کار بانکداران ایرانی قرار گرفته است. استفاده از این اقلام اگرچه می‌تواند منجر به افزایش حاشیه سود بانک‌های تجاری شود لیکن رشد بی‌رویه اقلام زیر خطی در ساختار مالی بانک‌ها می‌تواند موجب بروز ریسک‌های کنترل نشده‌ای در صنعت بانکداری شود.

با استفاده از مدل AHP شاخص‌های "نقدینگی" و "عدم بهره­وری" به‌عنوان عوامل درون بانکی و شاخص‌های تغییرات "نرخ تورم" و "تغییرات نرخ تولید ناخالص داخلی" به‌عنوان عوامل برون بانکی و "لگاریتم اقلام زیرخطی" و "تنوع درآمدی بانک" به‌عنوان شاخص‌های فعالیت خارج از ترازنامه انتخاب شد.

نتایج حاصل از پژوهش پیرامون عوامل مؤثر بر فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانک‌های تجاری در ایران نشان می­دهد کاهش نقدینگی و بهره‌وری در بانک‌های ایرانی موجب رشد اقلام زیرخطی در ترازنامه و ارتقا تنوع درآمدی بانک می­شود. این نتیجه مؤید یافته‌های استنلی و همکاران (2023) و وانگ اوندو (2017) و آکتان و همکاران (۲۰۱۳) است. همچنین بر اساس یافته‌های پژوهش هرچند تغییرات تولید ناخالص داخلی بر تنوع درآمد بانک‌ها تأثیر معناداری ندارد لیکن نتایج گواه آن است که با افزایش تولید ناخالص داخلی در ایران به‌عنوان یک محرک برون بانکی، استفاده از اقلام زیرخطی در بانک‌های ایرانی افزایش‌یافته است. علاوه بر این نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تغییرات تورم تأثیر مثبت و معناداری بر تنوع درآمد دارد بدین ترتیب بانک‌ها باید در زمان تورم  به‌کارگیری این اقلام محتاطانه‌تر رفتار کنند هرچند بر اساس یافته‌ها رشد تورم مشخصاً موجب ایجاد انگیزه در استفاده از اقلام زیر خطی در بانک‌ها نمی‌شود.

نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش با برخی از نتایج به‌دست‌آمده در تحقیق‌های پیشین مطابقت دارد و در عین حال نتایج برخی از پژوهش‌های گذشته را به چالش می­کشد. این امر می­تواند ناشی از مواردی نظیر متدولوژی و یا شاخص­های استفاده شده در پژوهش، بازه تاریخی در نظر گرفته شده، جامعه آماری، شرایط اقتصادی و سیاسی دوره پژوهش و برخی عوامل دیگر باشد. فعالیت‌های خارج از ترازنامه از جمله مباحث مهم در بانکداری امروزی است که نیازمند بررسی از ابعاد مختلف است که این پژوهش به بررسی یکی از ابعاد آن پرداخته است.

 

 

فهرست منابع

قائمی اصل، مهدی، حسینی ابراهیم آباد، سید علی، حیدری، حسن. "بررسی عوامل مؤثر بر درآمدهای غیرمشاع بانکی در ایران". تابستان 1398؛ فصلنامه اقتصاد مالی، سال سیزدهم، شماره چهل و هفت. ص 113 - 134

خسروی، عاطفه، عرب مازار، عباس. "اقلام خارج از ترازنامه و عملکرد بانک‌های تجاری". پاییز و زمستان 1398؛ دوفصلنامه مطالعات مالی و بانکداری اسلامی، دوره 5، شماره سیزده. ص 109-128

دولو، مریم، قلری، حسن، صفری، آرین. "اقلام خارج از ترازنامه و عملکرد بانک‌های تجاری". تابستان 1396؛ راهبرد مدیریت مالی، سال پنجم، شماره هفدهم.

پیردستان، مسعود. دلیری، سحر. زمانپور، زهرا. 1398. بررسی میزان تأثیرگذاری ایجاد تعهدات و اقلام زیرخط ترازنامه در ریسک بانک‌های تجاری ایران. مجله نخبگان علوم مهندسی. جلد 4 شماره 3.

Phan, Thi Thu Hang, An Ha Thi Pham, Hoang Anh Le, and Thai Bao Ngoc Lam.2023. Tne Impact of Non-Interest Income on the Performance of Commercial Banks in the ASEAN Region. Journal of Risk and Financial Management 16: 18

Karen Horchor, A. (2005). Essentials of financial risk management. John Wiley and Sons Publications, Hoboken, New Jersey, united states of America.

Bashar Abu Khalaf, Antoine B. Awad, and Scott Ellis. 2024. The Impact of Non-Interest Income on Commercial Bank Profitability in the Middle East and North Africa (MENA) Region. J. Risk Financial Manag 17(3), 103

Tolangga, F.G. and Ulpah, M. (2021), “Asset quality, non-interest income, and bank profitability: evidence from Indonesia”, Asia-Pacific Research in Social Sciences and Humanities Universitas Indonesia Conference (APRISH 2019), pp. 615-624.

Stanley Lukandu Washika, and Willy Mwangi Muturi. 2023. Non-Interest Income And Financial Performance Of Listed Commercial Banks In Kenya.

American Based Research Journal 12: 1–11.

Ann N. Wang’ondu,2017, Factors Influencing Non-Interest Income in Commercial Banks in Kenya, Journal of Business and Economics

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Drivers of sub-line items in Iranian banks

 

Seyed Amir Safavi Ghomi¹

Dr. Maryam Khalili Iraqi*²

Dr. Hamidreza Vakili Fard³

 

Abstract

The purpose of this research is to investigate the factors affecting the off-balance sheet activities of commercial banks in Iran. For this purpose, a sample consisting of 17 banks admitted to the Tehran Stock Exchange during the years 1392 to 1401 was examined. Combined data regression was used to test the relationship between banking and non-banking factors with off-balance sheet activities of commercial banks. The obtained results show that the reduction of liquidity and productivity in Iranian banks causes the growth of sub-line items in the balance sheet and improves the bank's income diversity. Also, based on the findings of the research, although the changes in GDP do not have a significant effect on the diversity of banks' income, the results prove that with the increase in GDP in Iran as an external stimulus, the use of sub-line items in Iranian banks has increased. Is. In addition, the research results show that inflation changes have a positive and significant effect on income diversity.

 

Keywords: Non-interest income, off-balance sheet activities, bank productivity, liquidity, inflation

 

 

 

---

[1]  Ph.D. student in finance majoring in banking, Islamic Azad University, Science and Research Unit, Tehran, iran. [e-mail]

[2]  Associate Professor, member of the scientific faculty of Islamic Azad University, Science and Research Unit, Tehran, iran. (corresponding author), [e-mail]

[3]  Associate Professor, member of the academic staff of Islamic Azad University, Science and Research Unit, Tehran, iran. [e-mail]

 

---