ارزیابی قسمتی از عرصه های بافت قدیم و معرفی مناسب ترین محدوده سازگار با کاربری های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)

محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی شهری

رضا ابرارخرم ¹ (دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا وبرنامه ریزی شهری، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
دکتر علیرضا استعلاجی ² (استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
دکتر تهمینه دانیالی ³ (استادیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1403/02/14 تاریخ پذیرش : 1403/04/06 تاریخ انتشار : 1403/05/21

کلید واژه: بافت, بافت قدیمی. منطقه مرکزی. بافت فرهنگی و تاریخی, همدان,

چکیده مقاله :

یکی از موضوعات اساسی در علم جغرافیا، تعیین حدودی از عملکردی شهر در ابعاد فضایی و مکانی در مدیریت حوزه ها و مناطق مختلف شهر به هدف مدیریت مناسب در ابعاد منطقه ای و ناحیه ای است. در تعیین حدود محدوده قانونی شهر و دیگر مناطق و نواحی همواره از عوامل مختلف طبیعی،اجتماعی،فرهنگی و خدمات شهری در یک گستره جغرافیایی فعالیت ها استفاده شده است و از همین جهت غالبا شهرهای بزرگ به مناطق مختلف با مدیریتی مجزا تحت نظارت شهرداری مرکزی تقسیم و بر اساس آن فعالیت ها و خدمات در آن به شهروندان ارائه می گردد در نظام مدیریت شهری ایران بافت تاریخی بر اساس در خواست بررسی سازمان میراث فرهنگی از شورایعالی شهرسازی و معماری و بررسی این شورای ، آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از سال 1300ه.ش شکل گرفته است اما این موضوع با توجه به نگرش صرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور به حفاظت و صیانت از ابنیه واجد شرایط و پهنه ای کردن محدودیت های قانونی این سازمان در گسترش و توسعه شهر که با مدیریت شهری در تعارض بسیار جدی است و تغییرات اساسی در این محدوده که بسیاری از ابنیه های تاریخی و فرهنگی را از بین برده است نمی تواند ملاک تعیین محدوده مرکزی شهر قرار گیرد. در فرایند توسعه آتی شهر این موضوع مهم در عمل در کشور با مشکلات عدیده ای روبرو شده است و لذا محقق یک گروه تجمیع مبتنی بر روش دلفی متشکل از 45 نفر از افراد کارشناس و متخصص در حوزه جغرافیایی،فعالان فرهنگی و متخصصان برنامه ریزی شهری را تشکیل داده است و بر اساس نتایج نشست با این گروه یک شاخص دهگانه در تعیین حدود منطقه مرکزی ارائه نموده است و شش گزینه پیشنهادی منتج از این گروه را به عنوان الگوهایی مناسبی برای تعیین محدوده مرکزی شهر پیشنهاد می نماید. در تهایت محقق در نگاهی سلسله مراتبی با مقایسه دو به دویی با الهام از روش AHP هر یک از الگوهای معرفی شده برای منطقه مرکزی شهر در بافت قدیم را با سازگاری کاربری با عملکردی کاربری های فرهنگی و تاریخی شهر مقایسه کرده است و نهایت الگوی برتردر سازگاری با نحوه عملکرد کاربری های تاریخی و فرهنگی را معرفی می نماید.

چکیده انگلیسی:

A fundamental topic in the science of geography is defining the functional boundaries of a city in spatial and locational dimensions to ensure proper management at regional and district levels. Determining the legal boundaries of a city and its various areas and districts involves considering various natural, social, cultural, and urban service factors within a geographical scope of activities. Consequently, large cities are often divided into different areas under separate managements supervised by the central municipality, providing activities and services to citizens based on this structure. In the urban management system of Iran, the historical fabric is determined based on requests from the Cultural Heritage Organization to the Supreme Council of Urban Planning and Architecture, which examines the areas that formed before the year 1300 SH (1921 AD). However, this approach, focusing solely on the preservation and protection of eligible buildings and imposing legal restrictions on urban expansion, often conflicts with urban management and has led to the destruction of many historical and cultural buildings. Thus, it cannot be the sole criterion for defining the central area of the city. In the process of future urban development, this issue has encountered numerous practical problems in the country. Therefore, the researcher formed a Delphi-based aggregation group consisting of 45 experts and specialists in geography, cultural activities, and urban planning. Based on the results of meetings with this group, a ten-point index was developed to define the central area, and six proposed options from this group were suggested as suitable models for determining the city's central area. Finally, the researcher employed a hierarchical approach inspired by the AHP (Analytic Hierarchy Process) method to compare each proposed model for the central area in the old urban fabric, considering their compatibility with the functionality of cultural and historical uses. The most compatible model with the performance of historical and cultural uses was identified.

منابع و مأخذ:

۱) امیری حکمت، حسینیان آهنگری سیده زهرا(1395). بهسازی بافت فرسوده با رویکرد حفظ هویت شهری، دومین کنفرانس شهرسازی، مدیریت و توسعه شهری، 8صفحه
۲) آسایش حسین(1393). اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای، انتشارات دانشگاه پیام نور، صفحات189
۳) باقری، کریم، و درسخوان رسول(1400). تحلیل مولفه های تاثیرگذار در معاصرسازی بافت تاریخی-فرهنگی با تاکید بر حفظ هویت(مطالعه موردی کلانشهر تبریز). فصل نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 11(42)، 515-530.
۴) برزگر محمدرضا.(1382).شهرسازی و ساخت اصلی شهر، صفحات 184
۵) بذرگر، محمدرضا، جمالی، ابذاهیم، و کریمی صالح، محمدجعفر(۱۳۸۳). مركز شـهر و چگـونگي تعيـين محـدوده آن. جستارهاي شهرسازي، شماره12، 68-72.
۶) پاپلی‌یزدی، محمدحسین، ورجبی‌سناجردی، حسین(۱۳۸۲). نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران، انتشارات سمت، 388 صفحه.
۷) حبیبی، منوچهر، مرصوصی، نفیسه، و علی‌اکبری، اسماعیل(۱۴۰۲). شناسایی و الویت بندی راهبرد های مناسب جهت ساماندهی بافت فرسوده بخش مرکزی شهر قزوین با رویکرد باز آفرینی شهری. فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 66، 75-59.
۸) تلخابی، حمیدرضا، سلیمانی، محمد، سعیدنیا، احمد، و زنگنه، احمد( 1397). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 19(52)، 21-36.
۹) موسوی، میرسعید، ماجدی، حمید، و حبیب، فرح(1395). ویژگی‌های کالبدی-فضایی بافت قدیم شهر در ایران، مجله هویت شهر، 10(28)، 19-28.
۱۰) خالقیان، سیما، و قندهاری‌، شیما(۱۴۰۱). معیارهاي تعیین‌ مرز محلات تاریخی‌ اصفهان (نمونه‌ مطالعاتی‌: منطقه‌ ٩ شهر اصفهان). فصلنامه‌ پژوهش‌ های‌ مکانی‌ فضایی‌، 7(25)، 69-85.
۱۱) رحمانی، محمد(۱۳۹۴). کلان شهر همدان، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی همدان. 498 صفحه.
۱۲) سیاحی، زهرا، رهنما، محمدرحیم، واجزاء شکوهی، محمد(1396). رویکرد استراتژی توسعه شهری در احیای بافت فرسوده، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه‌ای، 4(28)، 297-310.
۱۳) ابراهیم زاده، عیسی، رهنما، محمدرحیم، ونگهبان‌مروی، محمد(1398). تحلیلی بر ضرورت شکل گیری و نقش شهر جدید گلبهار در تمرکز زدایی از مادر شهر مشهد، مجله صفه، 14(38)، 5-22
۱۴) سلطانزاده حسین(1392). فضاهای شهری در بافتهای تاریخی ایران، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، 216 صفحه.
۱۵) سلطانزاده حسین، اسلامی، نازنین، والبرزی، فریبا(1400). تحلیل اندیشه های مدرنیسم بر روند شکل گیری و تغییر خیابان های شهری ایران و ازبکستان. نشریه مطالعات شهر ایران اسلامی، 10(39)، 55-68.
۱۶) طاهرخانی، حبیب الله، ومتوسلی، محمدمهدی(1385). مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران. نشریه مدیریت شهری، شماره18، 96-107.
۱۷) عظیم زاده ایرانی، اشرف، پوراحمد، احمد، مدیری، مهدی، وحاتمی‌نژاد، حسین(1396). تحلیلی بر پارادوکس الزامات پدافند غیرعامل با اصول توسعه پایدار شهری در بهسازی بافت های تاریخی شهری(مورد مطالعه:بافت تاریخی منطقه 12 تهران)، فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، 26(102)، 35-52.
18) فرج‌کرده، خدر(1387). جایگاه مرکز شهر در نظریه‌های ساخت شهر و برنامه‌ریزی شهری. نشریه شهرداریها. 9(89)، 29-34 .
۱۹) فلامکی، محمد منصور(1394). سیری در تجارب مرمت شهری«از ونیز تا شیراز». انتشارات فضا. چاپ دوم، 382 صفحه.
۲۰) فلامکی، محمدمنصور، قلندری‌بهنا، آهو(1395). پژوهش در باززنده سازی محله محله تاریخی شهر کرمان با تاکید بر ارزش های بافت کهن براساس شناخت و تحلیل بافت با شاخص های توسعه پایدار. دومین کنفرانس بین المللی تحقیقات در عمران، معماری و شهرسازی و محیط زیست پایدار.
۲۱) قربانی، رسول، وجام کسری، محمد(1398).جنبش پیاده گستری، رویکردی نو در احیا مراکز شهری، نشریه مطالعات و پژوهش های شهری منطقه ای، 2(6)، 55-72.
۲۲) كاظميان، غلامرضا، فرجكرده، خدر، و پرهيزكار، اکبر(1388). عوامل و متغيرهاي مؤثر بر تبيين بخش مركزي شهرهاي مياني (مورد مطالعه: شهر بوكان). فصلنامه مدرس علوم انساني، 13(3)، 197-227.
۲۳) مافی، عزت الله، وقلی زاده سرابی، شهرزاد(1394). رتبه بندی مناطق شهری مشهد براساس شاخص تلفیقی رشد هوشمند شهری. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره2، 29-44.
۲۴) محمدی، جمال، وایزدی، ملیحه(۱۳۹۹). رتبه بندی مناطق شهر اصفهان از لحاظ شاخص های فرهنگی بر اساس تصمیم گیری چند شاخصه. فصلنامه رفاه اجتماعی، 12(44)، 175-198.
۲۵) ملکی، سعید، علیشائی، عظیم، وفرهمند، قاسم(1400). ارزیابی و سطح‌بندی مناطق شهری از لحاظ توسعه‌یافتگی فرهنگی با تلفیق عملگر فازی GIS و Spss (نمونه موردی: مناطق چهارگانه شهر ارومیه)، نشریه آمایش محیط، شماره 53، 1-24.
۲۶) موسوي، سید داود، نظریان، اصغر، زیاری، یوسفعلی، و مهدوی، مسعود(۱۳۹۳). سنجش میزان پایداري محله هاي شهري با استفاده ازتکنیک پهنه بندي موریس(نمونه ي موردي شهر ملایر). فصل نامه آمایش محیط، شماره، ۲۵، 84-109.
۲۷) نیکپور، عامر، مرادی، الهه، ویاراحمدی، منصوره(1399). مدل سازی ساختاری تفسیری عوامل موثر بر شکوفایی شهری(مطالعه موردی: نورآباد ممسنی). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، 12(43)، 26-7.

28) Ahmadi., F.(2006). Iranian experiences of urban revitalization in historic. UNESCO international Seminar, Retrieved November 2010 from
29) Luda., P. (2005). Integrating assessment into sustainable urban regeneration, Key Action for City of Tomorrow & Cultural Heritage, European Union.
30) Swensen.,G. (2012). Integration of historic fabric in new urban development—A Norwegian casestudy, Landscape and Urban Planning, Contents lists available at SciVerse ScienceDirect,1960-2046
31) Vehbi., B.O. & Hoskara., S.Ö. ( 2009). A Model for Measuring the Sustainability Level of HistoricUrban Quarters. European Planning Studies.

متن کامل:



نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره2، شماره5، پاییز1403، صفحات: 43-66 شاپا: 1473-2981   تاريخ دريافت: 14/02/1403 تاريخ پذيرش نهايي: 06/04/1403

 

 

ارزیابی قسمتی از عرصه های بافت قدیم و معرفی مناسب ترین محدوده 

سازگار با کاربری های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)

رضا ابرارخرم

دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا وبرنامه ریزی شهری، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

علی‌رضا استعلاجی¹

استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تهمینه دانیالی

استادیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، واحد یادگارامام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

 

چکیده

یکی از موضوعات اساسی در علم جغرافیا، تعیین حدودی از عملکردی شهر در ابعاد فضایی و مکانی در مدیریت حوزه ها و مناطق مختلف شهر به هدف مدیریت مناسب در ابعاد منطقه ای و ناحیه ای است. در تعیین حدود محدوده قانونی شهر و دیگر مناطق و نواحی همواره از عوامل مختلف طبیعی،اجتماعی،فرهنگی و خدمات شهری در یک گستره جغرافیایی فعالیت ها استفاده شده است و از همین جهت غالبا شهرهای بزرگ به مناطق مختلف با مدیریتی مجزا تحت نظارت شهرداری مرکزی تقسیم و بر اساس آن فعالیت ها و خدمات در آن به شهروندان ارائه می گردد در نظام مدیریت شهری ایران بافت تاریخی بر اساس در خواست بررسی سازمان میراث فرهنگی از شورایعالی شهرسازی و معماری و بررسی این شورای ، آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از سال 1300ه.ش شکل گرفته است اما این موضوع با توجه به نگرش صرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور به حفاظت و صیانت از ابنیه واجد شرایط و پهنه ای کردن محدودیت های قانونی این سازمان در گسترش و توسعه شهر که با مدیریت شهری در تعارض بسیار جدی است و تغییرات اساسی در این محدوده که بسیاری از ابنیه های تاریخی و فرهنگی را از بین برده است نمی تواند ملاک تعیین محدوده مرکزی شهر قرار گیرد. در فرایند توسعه آتی شهر این موضوع مهم در عمل در کشور با مشکلات عدیده ای روبرو شده است و لذا محقق یک گروه تجمیع مبتنی بر روش دلفی متشکل از 45 نفر از افراد کارشناس و متخصص در حوزه جغرافیایی،فعالان فرهنگی و متخصصان برنامه ریزی شهری را تشکیل داده است و بر اساس نتایج نشست با این گروه یک شاخص دهگانه در تعیین حدود منطقه مرکزی ارائه نموده است و شش گزینه پیشنهادی منتج از این گروه را به عنوان الگوهایی مناسبی برای تعیین محدوده مرکزی شهر پیشنهاد می نماید. در تهایت محقق در نگاهی سلسله مراتبی با مقایسه دو به دویی با الهام از روش AHP  هر یک از الگوهای معرفی شده برای منطقه مرکزی شهر در بافت قدیم را با سازگاری کاربری با عملکردی کاربری های فرهنگی و تاریخی شهر مقایسه کرده است و نهایت الگوی برتردر سازگاری با نحوه عملکرد کاربری های تاریخی و فرهنگی را معرفی می نماید.

واژگان کلیدی:بافت،بافت قدیمی.منطقه مرکزی.بافت فرهنگی و تاریخی،همدان

مقدمه

توسعه شهری مستلزم داشتن ساختاري اندام واره است. يعني هرجزء دقيقاً بايد كار خودرا درهماهنگي و تناسب بااجزاء ديگر انجام دهد؛ اگر غير ازاين باشد، معلوليت آن جزء يا همه ساختار مشخص مي‌شود و آن معلوليت ممكن است به‌مرگ آن خط‌مشي توسعه به‌طور كلي و حتي زوال يك ايدئولوژي، قوم، ملت و كشور منجر گردد (پاپلي‌يزدي و رجبي سناجردي، 1382: 2-1).در واقع مرکز شهر در طرح هاي شهرسازي و نظريه هاي ساخت شهر جايگاه مهمي دارد و در بيشتر موارد شهرسازان ساختار کلي یک طرح شهري را در ارتباط بين مرکز و ساير بخش هاي شهر جستجو کرده اند. مرکز شهر چه در شکل گيري و رشد ارگان یک شهر و چه در رشد برنامه ريزي شده و از پيش تعيين شده شهر نقش بارزي را در ساختار فضايي شهر و شکل دهي به فرم شهر ايفا کرده است. در ساخت ارکان یک شهر، شکل گيري شهر از یک هسته و مرکز اوليه شروع مي شود و در طول زمان در جهاتي که امکان گسترش آن را فراهم مي آورند، رشد مي کند. هسته و مرکز اوليه شهر بنا به مقتضيات زمان مهم ترين کارکردها و فعاليت هاي شهري را در خودجاي مي دهد و در صورت داشتن شرايط مناسب به مرکز اصلي شهر و کانون فعاليت آن تبديل مي شود. (فرج کرده، 1398)هسته و مركز تاريخي هر شهر، كانون اوليه، قلب تپنده و موتور توسعه شهر است كه بخش اصلي هويت و شخصيت آن را تشكيل مي دهد. حيات و مرگ شهرها را با توجه به ويژگي هاي مركز آن مي توان تشخيص داد. بنابراين احياي اين مراكز، به گونه اي كه بتواند  علائم حياتي را به آن بازگرداند، امري ضروري و اجتناب ناپذير است.مراكز تاريخي شهر، در بدن شهر حكم قلبي را دارد كه شادابي آن باعث نشاط شهر و افسردگي آن، انحطاط شهر را رقم مي زند مركز تاريخي شهر همان هسته اوليه شهر است كه شناسنامه پيدايش و رشد و دگرگوني شهر را تا به امروز رقم زده و نشان دهنده روال و شيوه زندگي ساكنان اوليه شهر مي باشد در این تحقیق محقق قصد داشته است با توجه به تمرکز و اهمیت مولفه های فرهنگی و تاریخی در شهر همدان به عنوان یک شهر قدیمی در ایران منطقه مرکزی و محدوده آنرا برای مدیریت شهر معین نماید. درجغرافیای اجتماعی‌شهرها توپوگرافی اجتماعی مبنای سنجش جدایی گزینی اقشار مختلف ساکن شهرها از یکدیگر می‌باشد که ممکن است به دلایل قومی، نژادی، دینی و مذهبی و یا به علل دیگر جدای از یکدیگر باشند (رهنما و همکاران، 1398: 26).نحوه شکل گيري و مکان يابي عناصر و بخشهاي مختلف شهر و رابطه آنها با يکديگر که تحت تاثير عوامل طبيعي، اقتصادي، اجتماعي، اداري، نظامي و همچنين خصوصيات و نيازهاي فضايي و رابطه آنها با ساير فعاليت ها قرار داشته است را ساخت شهر مي گويند(سلطانزاده، 1392: 165). ساخت گرایان بر این باور بودند که همراه با عملکرد ، باید ساخت فضاها را نیز در نظر گرفت. از دیدگاه آنان اصل ارتباط یکی از اصول مهمی است که به فضاها ساخت می بخشد. با ساخت دادن به فضاهای شهر، می توان به شکل دهی فعالیت های ارتباطی و جریان هایی که در درون فضاها روی می دهد، اقدام کرد. پس می توان چنین نتیجه گرفت که ساخت گرایی در تمام مقیاس های شهری ، موقعیت و سازمان فضایی، ساخت و سازها ، ارتباط و دیگر اجزای شکل شهر را مدنظر قرار می دهد(برزگر ،1382 : 98). مركز تاريخي شهر، مكاني براي بروز و حضور حيات مدني كه در عرصه هاي مختلف تاريخ شكل گرفته مي باشد و همين ويژگي موجب نقش مركزيت آن شده است. حيات و مرگ شهرها را با توجه به ويژگي هاي مركز آن مي توان تشخيص داد. بنابراين حفظ و احياي اين مراكز، به گونه اي كه بتواند  علائم حياتي را به آن بازگرداند، امري ضروري و اجتناب ناپذير است(امیری، حسینیان آهنگری،1395: 5). در نظام مدیریت شهری ایران بافت تاریخی، آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از سال 1300ه.ش شکل گرفته است، لیکن به دلیل فرسودگی کالبدی و نداشتن استاندارد های ایمنی، استحکامات، خدمات و زیر ساخت های شهری با وجود برخورداری از ارزش های هویتی، منزلت مکانی و سکونتی پایینی دارند. مجموعه ای به هم پیوسته و از اجزا و عناصر شهری شامل واحدهای مسکونی اعم از فرسوده مرمتی و تخریبی، آثار با ارزش تاریخی، بازارها، تاسیسات، شبکه معابر، شیوه معماری و کالبد ویژه ای است که محصول رشد تدریجی و ارگانیک شهر در ادوار تاریخی مبتنی بر تکنولوژی حمل و نقل ما قبل صنعتی بوده و دارای ساخت فضایی متمایزی از لحاظ کارکرد و سیما نسبت به بخش های جدید شهری است محلات‌ تاریخی‌ درگذشته‌ داراي حدود مشخصی‌ بوده‌ اما این‌ حدود با موانع‌ کالبدي و حصارهاي امروزي مشخص‌ نمی‌‌شده‌ است‌؛ بلکه‌ عوامل‌ مختلف‌ طبیعی‌ و یا گذرها، کوي‌ها نشانه‌‌هاي محلی‌ آن‌را نشان‌ می‌‌داده‌ است(خالقیان و همکار‌ان، ۶۹:۱۴۰۱). براين اساس بـا توجـه بـه ماهيت پيچيده بخش مركزي در شهرهاي مختلف، داشـتن نگرشـي واحـد بـراي همـه شـهرها نمي تواند مؤثر واقع شو د. بعلاوه علي رغم اهميـت بيـشتر بعـضي از عوامـل در تبيـين بخـش مركزي، براي بررسي اين بخـش از شـهر بايـد مجموعـه عوامـل را در نظـر گرفـت و ضـمن بررسي نقش هر كدام از آنها بايد با تلفيق نقش مجموعه عوامل، به تبيين بخش مركزي اقـدام کرد(کاظمیان و همکاران،۲۲۴:۱۳۸8). بنابراین‌ توجه‌ به‌ ساختارهاي حرکت‌ و دسترسی‌ اندام وار، فضاهاي شهري سرزنده‌ با عملکردهاي متنوع‌ به‌ عنوان‌ بخشی‌ از ساختارهاي شکل‌ دهنده‌ به‌ بافت‌ هاي تاریخیمورد تاکبد است ‌((Vehbi & Hoskara, 2009. یکی از مهمترین موضوعات در شهرهای تاریخی در ایران تعیین دقیق و مناسب منطقه مرکزی شهر برای مدیریت شهرداری ها در حفظ و صیانت از هویت تاریخی و فرهنگی شهر در کنار کسب در آمد از ان به عنوان هسته اصلی شکل دهنده شهر می باشد. اکنون تعیین مرزهای بخش مركزي مدیریت شهری را دچار  تعارض کرده و احیاء آن در باور بسیاری از اندیشمندان حوزه برنامه ریزی شهری و انطباق آن با بافت تاریخی یک ضرورت الزام آور شده است در حال حاضر به ويژه در ايران تعيين محدوده بخش مركزي با ابهام و بـه صـورت غيرعلمي صورت مي گيرد(بذرگرو همکاران،1383 :۹۴). لذا در این پژوهش محقق سعی دارد در شهر همدان که از آن به عنوان یک شهر تاریخی و فرهنگی در کشور از آن یاد می شود و آن را پایتخت تاریخ و تمدن ایران نام می برند با تغییرات فراوانی که در تحولات رشد شهرنشینی در شهر و حوزه کالبدی آن صورت گرفته است، با مولفه فرهنگی و تاریخی شهر را چگونه می توان مناطقی را به عنوان محدوده منطقه مرکزی شهر تعیین کرد و از میان این گزینه ها، مناسب‌ترین حدود از منطقه مرکزی شهر در بافت قدیم در چه محدوده ای تعیین خواهدشد. لذا به پاسخ سوال های ذیل در این پژوهش ‌پاسخ پرداخته خواهد شد.

·       شاخص های مناسب در تعيين محدوده منطقه مركزی از ديدگاه كارشناسان و متخصصان كدام است؟

·       الگوهای مناسب محدوده منطقه مركزی با توجه به شاخص های استخراج شده در بافت قديم شهر كدامند؟

·       نتيجه مقايسه دو به دويي هر يك از عوامل موثر در تعيين محدوده منطقه مركزی با توجه به عملكرد و توزيع كاربری های فرهنگي و تاريخي در بافت قديم شهر چگونه ارزيابي مي گردد؟

·       الگوی مناسب و برتر از ميان الگوهای معرفي شده با توجه به عملكرد كاربریهای فرهنگي و تاريخي كدام است و چه ويژگي منطقه دارد؟

 

 

 

پیشینه تحقیق

باقری وهمکاران(۱۴۰۰) در مقاله‌ای تحت عنوان تحلیل‌ مؤلفه‌هاي تأثیرگذار در معاصرسازي بافت‌ تاریخی‌وفرهنگی‌ کلانشهر تبریز با تأکید بر حفظ‌ هویت به این نتیجه می رسند بهبود وضعیت‌ دسترسی‌ در بافت‌، مهمترین‌ نقطه‌ قوت معاصرسازي بافت‌ تاریخی‌، از بین‌ رفتن‌ بافت‌ هاي تاریخی‌ مهمترین‌ ضعف‌، تامین‌ زیرساخت‌ هاي خدماتی‌ جهت‌ زیست‌ پذیري بافت‌ مهمترین‌ فرصت‌ و نهایتا تأثیرات ناشی‌ از طولانی‌ شدن پروسه‌ ساخت‌ مهمترین‌ تهدید به‌ شمار می‌ آید.

ملکی(۱۴۰۰) در مقاله‌ای با عنوان ارزیابی‌ و سطح‌بندي مناطق‌ شهري از لحاظ توسعه‌یافتگی‌ فرهنگی‌ با تلفیق‌ عملگر  فازي برای‌ رسیدن به‌ توسعه‌ متعادل در مناطق‌ شهری‌ ارومیه‌، به بررسی‌ چگونگی‌ یا نحوه برخورداری‌ مناطق‌ چهارگانه‌ شهر ارومیه‌ از لحاظ شاخص‌ فرهنگی‌، به‌منظور دستیابی‌ به‌ میزان نابرابری‌های‌ ناحیه‌ای‌ می‌باشددر این بررسی مناطق‌ ١و٢ به‌ ترتیب‌ با میانگین‌ (٤٦/٢١ و ٧٤/٢٢). به‌عنوان مناطق‌ محروم از لحاظ توسعه‌ فرهنگی‌ شناخته‌ می‌شوند.

رهنما وهمکاران(۱۳۹۶)درمقاله‌ای رویکرد استراتژی توسعه شهری در احیای بافت فرسوده، پنج مولفه متمایز اقتصادی، علمی ، اجتماعی، مدیریتی وحقوقی در تحقق بخشیدن به سرنوشت بافتها ومراکز شهری مورد مداخله موثر و مهم می باشند و برمبنای ارتباطات و پیوندهای معینی خلاصه می گردند. هرگاه برنامه ها و اقدمات نو و جدیدی بخواهند بر این سرنوشت دخالت کنند بایستی تمامی ضوابط ومعیارهای پیوستگی و ارتباط میان این مولفه ها را در نظر داشته باشند در غیر این صورت شاهد نابودی ارزش‌ها و ویرانی بافتها خواهیم بود.

عظیم‌زاده ایرانی وهمکاران(١٣٩٦)در مقاله‌ای با عنوان تحلیلی بر پارادوکس الزامات پدافند غیرعامل با اصول توسعه پایدار شهری در بهسازی بافت های تاریخی شهری(مورد مطالعه:بافت تاریخی منطقه 12 تهران)” بهسازي را به‌ عنوان‌ یکی‌ از روش‌هاي مداخله‌ در بافت‌ تاریخی‌ شهرها می‌داند.

موسوي وهمکاران‌(۱۳۹۳)در مقاله‌ای با عنوان سنجش میزان پایداري محله هاي شهري با استفاده از تکنیک پهنه بندي موریس نمونه موردی شهر ملایر، به ارزیابی و تعیین سطوح پایداري محله هاي 23 گانه شهر ملایر به لحاظ برخورداري از شاخص هاي توسعه ،که پیش زمینه اي براي پایداري کل شهر است پرداخته است.

گريت سوينس(2012) درمقاله‌اي تحت عنـوان يكپـارچكي بافـت هـا ي تـاريخي و توسعه يك شهر جديد، انجام دادند. نتایج در این تحقیق نشان مي‌دهد كه درهنگام مداخله در بخش هاي قديمي شهر بايستي ميراث فرهنگي و بخش‌هاي تاريخي منطقه حفظ شوند. اين عوامل به عنوان پتانسيلي براي توسعه مناطق شـهري بايستي در نظر گرفت(Grete Swensen,2012: 380).

کاظمیان وهمکاران(۱۳۸۸)در مقاله‌ای با عنوان عوامل و متغيرهاي مؤثر بر تبيين بخش مركزي شهرهاي مياني (مورد مطالعه: شهر بوكان) بـاتحليـل‌فـضاي شهري بوكان به عنوان يكي از شهرهاي مياني ايران،نقش هر كـدام از عوامـل اجتماعی، اقتصادی، اداری، ترافیکی و... بخش مركزي آن را بررسي کرده است‌ و در این بین تنوع كاركردي و فعاليتي را مهمتـرين وجـه تمـايز بخـش مركـزي شـهر بوكـان از سـاير قسمت هاي آن قلمداد نموده است.

 

 

 

مبانی نظری

شکل شهر تبلور فضایی و شکلی حیات مدنی ، اجتماعی شهر و فعالیت های جوامع شهری در مکان و زمان بوده که در ترکیبی از ذهنیت و عینیت ماهیتی ترکیبی و فرا دوبعدی یافته است و حاصل تعامل نیروهای بسیاری است. کوچک ترین اجزای این ترکیب در چهارچوب عناصر ساخته دست آدمی ساختمان ها ، توده و احجام، فضاهای شهری ، فضاهای باز ، شبکه راه ها ، میادین و تاسیسات شهری در کلیتی در هم تنیده است که محیط طبیعی با عناصر عمده ای چون بستر طبیعی ، زمین و ناهمواری های آن ، جریان های آب و پوشش گیاهی در چگونگی ترکیب عناصر در شکل شهر نقش و تاثیر قاطع دارند( نیک پور و همکاران،1399: 14). بافت قدیم شهر ترکیبی از کالبد، فعالیت، سنت و علم و هنر در بخشی از فضای شهری است که در بردارنده گروه های انسانی با پایگاه های مختلف اجتماعی-اقتصادی، نقش های درهم و برهم یعنی قدمت زمانی و سیمای سنتی است. لذا نيازمند شناخت، تلقي دقيق و آگاهي از تصوير ذهني شهروندان و كارشناسان امور شهرى از مولفه هاى دخيل در حيات وسرزنده بودن اين گونه بافتها مي‌باشد(حبیبی وهمکاران،۶۱:۱۴۰۲). این شرایط تهدید بزرگی برای این بخش از شهر است کی می تواند جاذبه های فرهنگی و تاریخی شهر رادچار چالش های بزرگی بوجود می آورد و جذابیت محیط را از بین خواهد برد(2005،LUDA Project (. امروزه عوامل نیرومندی نظیر ارزش اقتصادی زمین بویژه در مناطق مرکزی شهر و در مواردی متروکه شدن بناها و نیازهای توسعه یافته شهری، بازسازی و استفاده از بافت‌های قدیمی شهررا طلب می‌کند بافت­های سنتی، اکثرا به صورت محیط­های نامناسب و گاه ناهنجار در مرکز شهرها خودنمایی می­کنند.دگردیسی پنجاه ساله،محیط­های زیبا و خانه­های پررونق را به ویرانه­هایی تبدیل نموده است بافت­هایی که همه دارای الگوهای شهری مناسب برای فرهنگ و اقلیم منطقه بوده­اند اکنون یک محیط نامطلوب شهری محسوب می­گردند.هرچند که رگ حیاتی در اکثر این مناطق جریان دارد ولی هر روز خانه­های بیشتری متروکه و مخروبه می شوند و یا به عملکردهای نامناسب اختصاص می­یابند(قربانی و جام کسری،1398: 63). 

 

مركز و بافت تاريخي شهر

عبارت بافت تاریخی امروزه به وفور مورد استفاده قرار می گیرد و در ذهن  هر شنونده ای تداعی کننده ی تصویری خاص است هرچند این تصاویر متعدد نهایت در نگاهی عامیانه در نسبت به شهری همچون یزد متشکل از تعدادی بناهای خشتی با طاق و قوس و بادگیر و نماهای کاه گلی  بوده و اشتراکاتی از این قبیل را می پذیرند اما اگر بخواهیم تعریفی از بافت تاریخی شهرها را ارائه نمائیم باید این واژه را واژه ای نسبتا نو و متعلق به ادبیات معماری و شهر سازی معاصر بدانیم که اجمالاً به بافت های ما قبل دوران معاصر اطلاق میگردد. مركز تاريخي شهر، مكاني براي بروز و حضور حيات مدني كه در عرصه هاي مختلف تاريخ شكل گرفته مي باشد و همين ويژگي موجب نقش مركزيت آن شده است(حبیبی وهمکاران، 1395:صفحه25). بافت تاریخی، آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از سال 1300ه.ش شکل گرفته لیکن به دلیل فرسودگی کالبدی و نداشتن استاندارد های ایمنی، استحکامات، خدمات و زیر ساخت های شهری با وجود برخورداری از ارزش های هویتی، منزلت مکانی و سکونتی پایینی دارند. عناصر تعیین کننده شالوده شهر و محلات قدیم را می توان در مسجد جامع محله مسکونی و بازار مشاهده نمود(فلامکی و اهو قلندری،1395: 168-160). همچنین بر اساس بافت های تاریخی ایران، در تعیین ویژگی کلی آن ها می توان موادی همچون امنیت، محرومیت، توجه به اقلیم،مصالح ساختمانی بومی، ساختار ارکانیک معابر، کالبد فرهنگی و ساکنان فرهنگ گرا، درون گرایی بودن، ارزش میراث فرهنگی، مقیاس و هویت اشاره کرد (Ahmadi,2006:15;hakim:10).

 

مولفه های فرهنگی درشهر

مولفه های فرهنگی در این تحقیق همان عملکرد کاربری های فرهنگی در فضاهای متنوع شهری است که دارای عملکرد اجتماعی در فضاهای مراودات محلی و رویدادها صورت می گیرد که در محل تعاملات مردم،رویدادها را از گذشته تا حال به تصویر می کشد،اینگونه مولفه ها بیش از هر چیز دیگر دارای جنبه های هویتی و ارزشی از گذشته های دور است که می تواند در بافت قدیم و هسته مرکزی شهر متجلی گردد و روند تغییرات با تحولات در شکل و فرم شهر که همراه با رشد و توسعه کالبدی است این مولفه ها را در ذات خود مستتر می نماید که بخشی ارزش میراث فرهنگی و بخش دیگر تغییرات وجوه فرهنگی خواهد بودتوجه به تنوع فعاليت هاي فرهنگي و نياز جوامع به برخورداري از فضاهاي فرهنگي جهت ارتقاءسطح دانش و فرهنگ، توسعه مراودات اجتماعي، گذران اوقات فراغت و هويت بخش اجتماعي در مقياس هاي مختلف سلسله مراتب شهري از اهميت فوق العاده خاصي برخورداراست،به طوري كه مراكز فرهنگي وجوه عاطفي، معنوي وزيبايي شناسانة روح شهر را متجلي مي سازد، هويت ديني و ملي شهروندان را ارتقامي دهند و باعث شكوفايي استعدادها و خلاقيت هاي ايشان مي شوند (محمدی و همکاران، ۱۳۹9 : ۱۷۸-۱۷۶)

 

بافت های تاریخی به عنوان منابع فرهنگی

بافت های تاریخی شهر ها تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و از بستر های مناسب برای دستیابی به شاخص های مختص خود در فرایند گفت و گو و تعامل بین تمدن ها و فرهنگ هاست . این بافت سند عینی و ماندگاری هستند که به صورت امانتی ارزشمند از هنر و فرهنگ گذشتگان برای استفاده آیندگان از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند . بافت های تاریخی با رشد و گسترش شهر ها در معرض نابودی قرارگرفته اند و نوگرایی افراطی در معماری و شهرسازی باعث انهدام و تخریب محله های قدیمی شهر شده است. جایگزینی ساختمان های جدید به جای ساختمان ها و بنا های تاریخی شکاف بین هویت جمعی حاضر و ارزش های تاریخی را عمیق تر کرده است. مدیریت بافت های تاریخی مقوله ای جدا از میراث فرهنگی نیست ، از این رو در بافت های تاریخی به عناصر مادی با وجه مادی فرهنگ یعنی آثار مادی و عینی فرهنگ توجه می شود . از این رو عناصر میراث فرهنگی از جمله بافت های تاریخی ارزشمند به عنوان منابع فرهنگی هر جامعه تلقی می‌گردند. بنابراین مدیریت حفظ و احیای بافت های تاریخی شهر ها ، مدیریت بخشی از منابع فرهنگی با هدف تعمیق روابط معنوی و ذهنی و نیز هویت بخشی به زندگی شهری است. شاغلین و ساکنین در محله ها و بافت های تاریخی نقش ویژه ای در مدیریت حفظ و احیا دارا هستند، از این رو بافت های تاریخی را نمی توان بدون توجه به ساکنین آن اداره نمود.یک بافت از حیث ماهیتی که در چار چوب فرهنگی آن جامعه قرار دارد دارای ارزش خواهد شد، از این لحاظ باید به مردم و ساکنین کمک نمود تا درک فرهنگی جدید و عمیقی از گذشتشان به دست آورند،تا بتوان با افزایش مشارکت شهروندان در حفظ میراث فرهنگی موفق بود . لذا موضوع حفظ و احیا آثار و بافت های تاریخی در شهر ها باید به گونه ای مطرح شود که خود به عنوان یک ارزش اجتماعی در نزد همگان و عموم پذیرفته شود(طاهر خوانی و متوسلی، 1385: 101).

 

 مفهوم مرکز شهر و ناحیه مرکزی شهر

مرکز شهر اصطلاحی است که معمولا به مرکز تجاری یا جغرافیایی یا ناحیه هسته ای یک شهر برمیگردد.مراکز شهر به طور سنتی با خرید و یا خرده فروشی همراه است. آنها همچنین مرکز ارتباطات با مراکز عمده حمل و نقل عمومی مانند ایستگاه های قطار یا اتوبوس می باشد. ساختمانهای عمومی از جمله سالن ها، موزه ها و کتابخانه ها اغلب در مراکز شهر یافت می شود.به ناحیه مرکزی شهر، ناحیه کسب و کار مرکزی گفته می شود. ناحیه مرکزی معمولاً قلب شهر را تشکیل می دهد. نخستین هسته اغلب شهرها و بازار اصلی شهر بتدریج تبدیل به مرکز تجاری و کسب و کار مرکزی می گردد. در این ناحیه، است که فعالیت های تجاری و اجتماعی تمرکز می یابند و خطوط حمل و نقل از هر جانب شهر به آنجا منتهی می شوند. در مرکز شهر، بازارها، فروشگاه ها، دفترهای کار، باشگاه ها، بانک ها، هتل ها، تماشاخانه ها، موزه ها و دفترهای اصلی قرار می گیرند و تأسیسات عمده فروش، این ناحیه را احاطه می کنند(تلخابی و همکاران، 1397: 54).

 

 مفهوم منطقه بندی

تقسیم یک شهر را به مناطق ویژه و با مرزهای معین برای نقش‏پذیری هر یک از این مناطق «منطقه بندی شهری» گویند. منطقه بندی استفاده منطقی و نظام‌پذیر از زمین‌های شهری در آینده‏ی بلندمدت است و در آن موقع میزان ارتفاع‌یابی، شکل، میزان بهره‏گیری و ساخت‏های داخلی هر یک از مناطق موردنظر است(حسین آسایش، ۱393: 99).

 

جایگاه قانونی و شهرسازی مناطق، نواحی و محلات شهری

در قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري، شهر به‌عنوان محلي مطرح مي‌‌شود كه داراي حدود قانوني است و ساكنان آن به اموري همچون كسب و پيشه و تجارت و صنعت، كشاورزي و فعاليت‏هاي اداري اشتغال دارند و از مجموعه محله‌ها و مناطق تشكيل مي‌گردد( همان)بر اساس تبصره (2) ماده (4) قانون مذکور "مجموعه ساختمان‏های مسکونی و خدماتی که ازلحاظ بافت اجتماعی؛ ساکنانش خود را اهل آن محل می‏دانند و دارای محدوده معین است محله نامیده شده است". همچنین بر اساس تبصره (3) ماده‌قانونی موصوف منطقه در شهرهای بزرگ از به هم پیوستن چند محله تشکیل می‏شود.پس از تصويب محدوده شهر به‌وسیله مراجع قانونی، اولين اقدام شهرداري بايد تهيه سازمان اداري شهرداري باشد كه بتواند وظايف قانوني شهرداري را در محدوده مذكور با در اختيار گرفتن نيروي انساني موردنياز، انجام دهد.مطابق ماده 54 قانون شهرداري، سازمان اداري شهرداري به نسبت بودجه و درآمد و حجم كار شهرداري تعيين مي‌گردد. انجام اين امر خصوصاً در ارائه خدمات از سوي شهرداري، در قالب محدوده‌ي محله‌‌ها و مناطق شهري صورت مي‌گيرد. بنابراين يكي از موارد ضروري در امر سازمان‌دهی، مشخص شدن تعداد محله‌ها و مناطق شهري برحسب ميزان جمعيت و بلوک‌های جمعيتي واقع در داخل محدوده‌ي شهرهاست. اين عمل از طريق انتقال خط محدوده قانوني شهرها بر روي نقشه‌های آماري مركز آمار ايران، كه در آن تعداد حوزه‌هاي جمعيتي و بلوک‌های ساختماني واقع در داخل محدوده قانوني مشخص است، برحسب ضوابط و معيارهاي مندرج در دستورالعمل مربوطه تعيين مي‌گردد.در زمان حاضر اكثر شهرهاي بزرگ كشور (داراي بيش از 220 هزار نفر جمعيت) مشمول طرح منطقه بندي شهری شده‌اند و ارائه خدمات شهرداری‌ها به آن‌ها در قالب محدوده محله‌ها، نواحی و مناطق شهري صورت مي‌گيرد. ضمناً با توجه به افزايش جمعیت شهرها درصورتی‌که این افزایش به میزان جمعیت یک منطقه باشد؛ تجديد محله بندي و منطقه‌بندي شهرها صورت مي‌پذيرد. عده‌اي از كارشناسان امور شهری معتقدند كه مي‌توان با تقسيم شهر به واحدهاي کوچک‌تر، اين واحدها را به‌خوبی اداره كرد و براي هر منطقه، متناسب با ویژگی‏های جغرافیایی، فرهنگي و اقتصادی، برنامه‌ريزي ويژه تدارك ديد.بنابراين مجموعه اين مطالب نمايانگر آن است كه مسئولان و برنامه‌ريزان شهرها كه در فكر تغييرات بنيادي در شرايط فيزيكي شهرها و فرهنگ منطقه‏ها هستند، لازم است از ارزش‌ها و نيازهاي فرهنگي و اجتماعي مردم مناطق آگاهي كافي داشته باشند و در طرح‏هاي توسعه شهري، بافت و موقعيت خاص محله‌ها را به‌عنوان بستر توسعه مدنظر قرار دهند.به‌طورکلی مي‌بايست با رعايت شرايط علمي و فني از خصيصه‌هاي محلي تبعيت كنند، به نحوي مردم منطقه‏ها منافع و مزاياي طرح را ازلحاظ نوسازي و تجديد حيات محله‌ها با حفظ رعايت فرهنگ حاكم به‌خوبی احساس كنند.

 

سابقه اتخاذ ساز و کارهای مدیریتی خاص برای اداره ی بافت تاریخی شهرها

بافت تاریخی شهرها دارای ویژگی‌ها و مشخصه‌هایی است که آن را از بافت‌ها و پهنه‌های‌ پیرامونی و بلافصل و نیز سایر قسمت‌های شهر متمایز می‌کند و برخورد ویژه مدیریتی به این مناطق را نسبت به‌ سایر مناطق شهر ضروری می‌سازد.به علاوه،مطابق‌ تأکیدات قانون برنامهء سوم توسعه(ماده 166)و قانون‌ برنامه چهارم توسعه(ماده 115)دولت ملزم به در پیش‌ گرفتن سازوکارهای مدیریتی خاص برای اداره بافت‌ تاریخی شهرها و اعطای وظایف و مسئولیت‌های بیشتر به نهادهای محلی گردیده است. مدیریت بافت‌های تاریخی نیازمند توجه همزمان به‌ چهار عنصر تشکیلات،منابع(انسانی،مالی،قانونی و اطلاعاتی)طرح و برنامه و آموزش و مشارکت‌ شهروندان است. به‌طور خلاصه مدیریت بافت‌های تاریخی شهری ایران با چالش‌هایی چون خلاء تقسیم وظایف و عدم‌هماهنگی در ساختار و ادارهء بافت‌های تاریخی،خلاء طرح‌ها و برنامه‌ ریزی راهبردی حفظ و احیای بافت،ضعف تشکیلات‌ ساختارهای سازمانی و نیروی انسانی کارآمد و عدم‌توجه‌ و احساس تعلق شهروندان به بافت و اجرای برنامه‌های‌ بازسازی شهری بدون توجه به بافت‌ها و بناها و یادمان‌ های باارزش تاریخی مواجه است. ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی در بافت بروز مشکلات مذکور و عدم‌هماهنگی در نظام مدیریت بافت در حوزه‌های سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، و اجرا، باعث‌ گردید که دولت به منظور ساماندهی وضعیت بافت‌های تاریخی،در برنامهء سوم توسعه(مادهء 661)و برنامهء چهارم(ماده‌ 511)،ملزم به اتخاذ سازوکارهای مدیریتی خاص برای ادارهء بافت تاریخی شهرها و دادن وظایف و مسئولیت‌های‌ بیشتر به نهادهای محلی گردد. به نظر می‌رسد این ماده و آیین‌نامه اجرایی آن فرصت مغتنمی را فراروی شهرداری‌های قرار می‌دهد تا به ایجاد تشکیلات مدیریتی مستقل و دارای وظایف مشخص بپردازند و نسبت به حفظ و احیا و بهره‌برداری از بافت قدیم و تاریخی شهر حساسیت و توجه‌ بیشتری را مبذول دارند. در عین حال شورای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی بافت‌های تاریخی باید در سطح ملی با حضور رئیس سازمان گردشگری و میراث فرهنگی،وزیر مسکن و شهرسازی و وزیر کشور(به نمایندگی شهرداری‌های کشور)تشکیل گردد و نسبت به‌ سیاستگذاری کلان حفظ و احیای،بافت‌های تاریخی شهرها و همچنین تأمین منابع مالی لازم و پیشنهاد قوانین و مقررات‌ در این حوزه اقدام کند( مافی و قلی زاده سرابی،1394 :29).

    

 

 

    موانع و مشکلات مداخلات شهری در بافت های مرکزی شهرها

بخشهای زیادی از مراکز شهرها و اندام های قدیمی‌تر آنها که در گذشته مکان های مناسب و فعالی برای زندگی شهروندان و ساکنان خود بوده اند، رو به فرسودگی دارند و انسجام فضایی و تداوم ساختاری بافت از بین رفته و تداوم آن در قسمت های توسعه یافته جدید نیز بی رنگ شده است و در نتیجه پیوند فضایی، کارکردی و سیمایی میان بافت قدیم با بخشهای توسعه یافته شهر، دیگر وجود ندارد. امر مداخله و ایجاد تغییرات در بافتهای آسیب دیده و فرسوده که دیگر نمی توانند کارکرد و بازدهی مورد نظر را داشته باشند، همواره با چالشها و مشکلاتی روبه رو است(رهنما و همکاران،1398: 33).

 

 روش شناسی تحقیق

تحقیق از نوع کاربردی است یک مطالعه میدانی و مشاهده ای است که در آن محقق با روش مشاهده مستقیم از محدوده مورد مطالعه و مشاهده غیر مستقیم از نقشه و عکس های هوایی به بررسی شرایط مکانی و فضایی و توزیع جاذبه ها و بافت های متعدد موجود در محدوده و گزینه های متعدد می پردازد نکته مهم این است که محقق یک پرسشنامه محقق ساخته برای جمع آوری اطلاعات خواهد داشت که از طریق آن یک مصاحبه استاندارد و بسته از افراد و جامعه مورد نظر بر اساس استانداردها معین شده برای تحقیق از حجم نمونه داشته باشد. تحقیق از نوع کابردی که با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به بررسی و ارزیابی مطالب و مقاصد در نظر گرفته شده که در تحقیق گفته شده خواهیم رسید با توجه به فلسفه و ذات اینگونه پژوهش‌ها رویه انجام تحقیق چند مرحله‌ای وگاه می‌بایست گام به گام بامطالعه رویه های اسنادی با بررسی اسناد، مصاحبه، مشاهده و مستند سازی صورت گیرد در این پژوهش از سه تکنیک گردآوری اطلاعات شامل مطالعه اسناد و مدارک ، مشاهده و مستند سازی استفاده شده است.در واقع هر چند تحقیق از نوع کیفی به شمار می‌رود، اما ناگزیر برای اندازه گیری میزان تاثیرو انتخاب اولویت ها به استدلال منطقی و مطالعه موردی برخی اطلاعات نیز پرداخته است در همین راستا با روش یاد شده، ویژگی ها ،معیارها و اولویت ها را شناسایی و با مقایسه دو به دویی در عملیات مدل  AHP گزینه ها و برتری هر یک را با استفاده از نظرات نخبگان واکاوی خواهیم کرد.

 

روش تجزیه و تحلیل

روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره

تصمیم گیری چند معیاره پیش بینی، ارزیابی و مقایسه نتایج راه حل های موجود و انتخاب قطعی یک راه حل در بین پیشنهادات متعدد برای تصمیم گیری نامیده می شود. تصمیم گیری از تصمیم های جزئی در رسیدن به هدف مطلوب،در تصمیم گیری نامیده میشود که می تواند در امور کوچک تا تصمیم های بسیار بزرگ و پراهمیت، نقش گسترده ای در زندگی انسان داشته باشد،بنحویکه در تمامی اقدامات وفعالیت‌هایی که افراد انجام میدهند،نمایان می شود. تصمیم‌گیری چندمعیاره یکی از تکنیک‌های تحقیق درعملیات (OR) می‌باشد وبه دو بخش تصمیم گیری چند شاخصه (MADM) و تصمیم‌گیری چند هدفه (MODM) تقسیم می‌شود.اغلب مسائلي كه در محيط عمل با آنها روبرو مي گرديم مسائل چند شاخصه مي باشند. در این روش به طور کلی موارد ذیل قابل انجام است.

-رتبه بندی چندین آلترناتیو با داشتن چندین شاخص

-انتخاب بهترین آلترناتیو از میان آلترناتیوهای موجود بر اساس معیارها و مشخصه‌های داده شده

در این نوع مسائل با یک سری گزینه‌های گسسته رو به رو می‌باشیم و در صدد انتخاب گزینه‌های برتر می باشیم

 

انواع تکنیک‌های تصمیم گیری چند شاخصه

- مدل سلسله مراتبی AHP

انجام مقايسات زوجي و محاسبه وزن ( وزن دهي)

-روش دلفی

روش دلفی بر اساس رویکرد پژوهش جدولی یعنی: نظر یا تز (ایجاد عقیده یا نظر)، پادنظر یا آنتی تز (نظر و عقیده  مخالف) و نهایتاً ساخت سنتز (توافق و اجماع جدید) شکل گرفته‌است که در پی فرایند ساخت نظریه تازه‌ای ایجاد می‌شود. 

 

معرفی محدوده مورد مطالعه

شهر همدان در مرکز استان و عرض جغرافیایی 34درجه و48دقیقه طول جغرافیایی و48درجه و32دقیقه عرض جغرافیایی از نصف النهار گرینویچ قرارگرفته است. استقرار شهر روی یک دشت پایکوهی ، ویژگی مورفولوژیکی خاصی را به این شهر بخشیده است . بعبارت دیگر جهات توسعه و شبکه های شهر عموماً به تبعیت از شیب و با انطباق هر چه بیشتر با محیط صورت پذیرفته است . به‌طور عمومی شیب شهر همدان از جنوب به شمال و به تبعیت از شیب دامنه های الوند است . این شهر در پی تشکیل اولین نهادهای اداری-سیاسی در کشور، و به سبب ضرورت وجود سکونت‌گاهی جهت استقرار نهادهای مذکور و کارگزاران آن، توسط دیاکو بنیانگذار شاهنشاهی ماد ساخته شد. از طرفی دیگر با آنکه مشهور است اکباتان یا هگمتانه در محل همدان کنونی بوده‌است اما برخی معتقدند که همدان کنونی، اکباتانی که هرودوت گفته‌است، نیست بلکه شهر همدان همان اَمَدانه یا آمادی است که نام آن در کتیبه تیگلت‌پیلسر یکم آمده‌است و تاریخ احداث آن به بیش از (۱۱۰۰ سال پیش از میلاد) برمی‌گردد.(سلطان زاده و همکاران، 1400: 63) 

 

روند تحولات جمعيتي شهر همدان طی سال‌های 1335 تا 1395

شهر همدان طبق سرشماری سال 95 دارای 554406 نفر جمعیت و مساحت محدوده شهری آن 5624 هکتار می‌باشد و دارای چهار منطقه شهرداری می‌باشد. بر اساس آمارهای موجود، جمعیت شهر همدان در دوره 1395-1335 با نرخ رشدی حدود 06/3 درصد در سال از 99909 نفر در سال 35 به 554406 نفر در سال 95 رسیده است. جمعیت سایر دوره‌ها به ترتیب شامل 124167 نفر در سال 45، 165785 نفر در سال 55 و 227449 نفر در سال۶۵ ،۲۷۶۲۷۴ نفر در سال 75، ۴۰۱۲۸۱ نفر و در سال ۸۵، ۴۷۳۱۴۹ نفرگزارش‌شده است.

 

بافت شهر همدان

بافت شهر همدان حلقوي است كه اين بافت از زمان طرح جامع اول (1307) شكل گرفته است. اين بافت حلقوي متشكل از دواير متحدالمرکزاست كه توسط شش خيابان اصلي منتهي به ميدان مركزي و دواير كمربندي به يكديگر متصل شده و بافت را به قطاع‌هایی از دايره تقسيم نموده‌اند. در اين تقسيم بندي ميدان مركزي شهر در مجاورت مركز تجاري شهر يعني بازار واقع شده است. در پي طرح جامع اول شهر كه بدون در نظر گرفتن تقسيمات و روابط داخلي بافت و محلات شكل گرفت، وجود شش خيابان اصلي باعث شده تا در پيوستگي كالبدي بعضي از محلات گسستگي ايجاد گردد. ولي بافت قديمي شهر همچنان به حيات خويش ادامه داده است.بافت سنتي شهر همدان برآيندي است از به‌کارگیری عملي اعتقادات، وجود نقش توقفگاهي شهر وخصوصيات اقليمي همدان. اين بافت سنتي در بخش مركزي شهر و در مجاورت تپه‌هاي تاريخي هگمتانه واقع شده است(رحمانی، 1394: 115).  

 

 

شکل1- بافت شهر همدان

مآخذ: سازمان فن آورزی اسلاعات شهرداری همدان

 

هسته شهر همدان يا ميدان مركزي آن كه شش خيابان اصلي بدان منتهي مي‌گردد و در پي اولين طرح جامع شكل گرفت، اطراف آن‌راساختمان‌های به سبك باروك با 12 گنبد فلزي و شبيه ميدان حسن آباد تهران در بر گرفته‌اند. بافت شهر در بخش جنوبي به طرف كوه الوند نوسازتر بوده و داراي ساختمان‌هایی مسكوني جديد مي‌باشد. شهر همدان در بخش غربي همان‌طور كه هميشه باغات آن سرسبز و منطقه خوش آب و هوا و ييلاقي بوده، هنوز هم منطقه‌اي سرسبز محسوب مي‌شود. شهر همدان متشكل از حدود سي محله بزرگ و كوچك بوده است، اين محلات شكل دايره‌اي داشته و يا بطور خطي سازمان يافته‌اند و هر محله ويژگي خودكفايي با روابط داخلي خود را داشته است. محلات شهر از يكديگر جدا و محصور بوده‌اند و هر يك به صورت مستقل عمل مي‌نموده‌اند. شهر همدان در قديم نزديك به سي كوي (محله) داشته كه بعضي از آنها بزرگ و برخي كوچك بوده اند اين محلات به دو صورت طراحي و ساخته شده بود. به حالت « گرد» و حالت «مطول» يا دراز بغير از اين حالت كمتر كوي به صورت درهمي از اين دو حالت ديده است. محلات و كوي هاي بزرگ و كوچكي كه هنوز هم در همدان وجود دارد عبارتند از: جولان، ورمزيار، بختياري ها، سرگذر، جاكله، آقاجاني بيك، امامزاده يحيي، كبابيان، درود آباد، پير گرگي، دوگوران، سريخچال، پل پهلوانها، قاشق تراشها، چشمه قصابان، سه پستان، كليمي ها، ارامنه، سبد بافها، شالبافان، بنه بازار، باباطاهرو غيره.

 

الگوی مرکزی شهر در همدان

میدان مركزي شهرهمدان كانونی است که عموم فعاليت‌ها و خدمات مورد نياز شهروندان، مانند بازار، مؤسسات اقتصادي (بانک‌ها)، مراكز خريد، سينما، مراكز اداري و درماني، دفاتر خصوصي، مراكز مذهبي، و اجتماعي و ایستگاه‌های مبدأ و مقصد حمل و نقل عمومي در آنجا متمركز شده و مردم براي رفع احتياجات خود سواره و پياده به آن مراجعه مي‌نمايند. اگر چه این مرکزیت باعث ایجاد خوانایی و هویت در شهر شده است اما تقریباً کلیه ساکنین محلات مرکزی، فقدان دسترسی مناسب و هرج و مرج بالا را به عنوان مشکل اصلی محلات خود مطرح کرده اند. پس باید سعی شود در کنار بهسازی مرکزکنونی شهر مراکز دیگر را نیز تقویت کرد. بنابراین میدان مرکزی که از کالبد منسجم و قوی برخوردار است، توسط کلیۀ افراد حتی مسافران قابل شناسایی می باشد و به همین دلیل تنها مبدا و مقصد از میان این عناصر بازار همدان دارای ویژگی های خاصی است که به اختصار به آن خواهیم پرداخت و همین طور محلات باقی مانده از آن دوران که بررسی شدند(همان).

 

تحلیل یافته‌ها

نحوه انتخاب گزینه های منطقه مرکزی شهر همدان

از آنجاییکه در چند سال گذشته شهر همدان از تعیین دقیق منطقه مرکزی شهر بدلیل معیارهای متفاوت و دیدگاههای متعارض دستگاههای اجرایی و اختلافات بین شهرداری و سازمان میراث فرهنگی بازمانده است مرحله‌ مهم‌ در ایجاد شاخص‌ها، شناسایی‌ متغیرهایی‌ است‌ که‌ متناسب‌، قوي و بیانگر آن‌ عامل‌ باشند. چون‌ نقاط‌ قوت‌ و ضعف‌ شاخص‌ها بر مبناي کیفیت‌ متغیرهاي انتخاب‌ شده‌ تعیین‌ می‌شود، شاخص‌هاي مورد نظر با استناد به‌ نظر خبرگان‌ و متخصصان‌ استخراج‌ شده‌ است برای تعیین محدوده منطقه مرکزی شهر جامعه‌ آماري پژوهش‌ حاضر ۴۵ نفر از متخصصان‌ و کارشناسان‌ مدیریت شهری‌، جغرافیا و برنامه ریزی شهری‌،شهرسازی‌،میراث‌ فرهنگی و فعالان حوزه فرهنگی‌ و مذهبی هستند، در این‌ تحقیق‌ جهت‌ برآورد میزان‌ روایی‌ پرسش‌ نامه‌ از نظر خبرگان‌ مسلط‌ به‌ موضوع‌ پژوهش‌ استفاده‌ شده‌ است.محقق تمامی نتایج ‌جلسات مورد نظر در بخش‌های متفرق را حذف و منطبق بر روش دلفی، اشتراکات و اجماع گروه تجمیع در روش دلفی را در قالب معیارهای احصاء کرده است و درنهایت اقدام به آزمون پایایی با مراجعه مجدد به گروه مذکور ده معیار را برای تعیین محدوده مرکزی شهر معرفی نموده است که عبارت‌اند از:

 

جدول1- معیارهای تعیین محدوده شهرداری منطقه مرکزی

 

مآخذ: گروه تجمیع از روش دلفی

 

بر اساس مولفه ها در جدول1، شش گزینه که نقشه(۱) در ادامه آورده شده است جهت تعیین محدوده منطقه مرکزی شهر همدان پیشنهاد و معرفی می گردد که ابتدا به این موضوع و بررسی این مهم خواهیم پرداخت که در گروه تجمیع در دلفی کدامیک از مولفه ها از اهمیت بیشتری برخوردار است و سپس بر اساس تمرکز و جاذبه های مذهبی که در آن رد پای هر سه ادیان مهم دنیا شامل اسلام(مسجدجامع،امامزاده ها) مسیحیت(کلیسای گریگوری،کلیسای حضرت مریم،گلیسای رفایل) یهودیت (بقعه استرو مرخای)مشخص است محدوده منطقه مرکزی را از بین شش گزینه انتخاب و معرفی نماییم.

 

  

شکل2- مجموع محدوده های پیشنهادی منطقه مرکزی همدان

مآخذ: نگارندگان،1402

 

برای درک بهتر این موضوع موقعیت مراکز فرهنگی و تاریخی شهر در بافت قدیمی شهر به نمایش گذاشته شده است

 

 

نقشه1- موقعیت مکان‌های تاریخی ـ فرهنگی در محدوده‌های پیشنهادی منطقه مرکزی همدان

مآخذ: نگارندگان،1403: اقتباس از اطلاعات اداره میراث فرهنگی استان همدان

 

شناخت ویژگی های جمعیتی و مساحت محدوده های پیشنهادی منطقه مرکزی 

محدوده پیشنهادی شماره یک در منطقه مرکزی شهر همدان

گزینه شماره یک شامل شش محله از محلات وضع موجود شهر همدان می شود که به لحاظ مساحتی 42/2 درصد از مساحت محدوده شهر همدان و از نظر. جمعیت نیز براساس آخرین دوره سرشماری(۱۳۹۵) دارای 16405، نفر با 99/2 درصد از جمعیت شهر همدان را دربرگرفته است.

 

محدوده پیشنهادی شماره دو در منطقه مرکزی شهر همدان

گزینه پیشنهادی شماره دو به لحاظ مساحت سه درصد از مساحت شهر همدان و از نظر جمعیت نیز 56/3 درصد جمعیت شهر را شامل می شود . مرز این گزینه پیشنهادی کاملا منطبق بر محلات موجود شهر می باشد و شش محله را در برگرفته است سهم مناطق یک و دو ، دو محله و مناطق سه و چهار هر کدام یک محله می باشد

 

محدوده پیشنهادی شماره سه در منطقه مرکزی شهر همدان

گزینه پیشنهادی شماره سه از نظر شکلی نسبت به دو گزینه های قبلی نامتقارن تر و براساس آخرین دوره سرشماری (۱۳۹۵) شامل 23094 نفر جمعیت می شود. از نظر درگیر کردن محلات موجود شهرداری نیز نه محله آن راکه شامل شش محله به طور کامل و بخش هایی از محلات 302، 203 و 103 را در گیرکرده است . این محدوده 68/3 درصد شهر همدان را دربرمی گیرد.

 

محدوده پیشنهادی شماره چهار در منطقه مرکزی شهر همدان

گزینه شماره چهار هم از نظر مساحت و هم از نظر جمعیت نسبت به گزینه های قبلی نسب مساحت و جمعیت بیشتری از شهر همدان را در برمی گیرد. این گزینه تقریبا منطبق بر محدوده شهر همدان در سال 1335 می شود و یازده محله از محلات شهرداری را درگیر کرده است.

 

محدوده پیشنهادی شماره پنج در منطقه مرکزی شهر همدان

گزینه شماره پنج،(گزینه پیشنهادی کمیته معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر همدان ) دربردارنده 21/8 درصد از مساحت محدوده شهر همدان که معادل 66/659 هکتار می باشد. این گزینه براساس آخرین دوره سرشماری(۱۳۹۵)با 67605 نفر بیشترین تعداد جمعیت را در بین آلترناتیوهای شش گانه دارد. از نظر درگیرگردن محلات موجود شهر همدان نیز هجده محله را شامل می‌شود.

 

سازگاری کاربری ها با عناصر تاریخی و فرهنگی در تعیین محدوده منطقه مرکزی شهر

از دیدگاه برنامه ریزی، زمین مانند موزاییکی است که بايد كنترل شود تا از سازگاري و توازن محيط ساخته شده ، اطمینان حاصل شود.كاربري هايي كه در حوزه يکديگر قرار مي گيرند بايد از نظر سنخيت و هم خواني فعاليت با يکديگر منطبق بوده و مزاحم و مانع انجام فعاليت ديگر نگردد. كاربري هاي هم جوار از نظر سازگاري ممکن است حالت هاي زير را با هم داشته باشند.

۱.کاملا سازگار 2.سازگار 3 .بی تفاوت 4.ناسازگار 5.کاملا ناسازگار

برای تعیین میزان سازگاری و ناسازگاري بین کاربری ها در معیار سازگاری کاربری ها با عناصر تاریخی و فرهنگی ، محقق مشخصات و نيازهاي مختلفی که هريک از کاربری های تاریخی و فرهنگی براي انجام دادن فعاليت عادي خود دارند را شناسایی و سپس با مقايسه اين مشخصات موارد سازگار و ناسازگار را مشخص كرده است. جدول شماره(2). زمينه هاي قابل بررسي در اين مورد عبارتند از: اندازه و ابعاد زمين، شيب زمين، شبکه ارتباطي، تأسيسات و تجهيزات، كاربري هاي وابسته، كيفيت هوا، كيفيت صدا، ميزان نور، بو، ديد و منظره. 

 

جدول2- درجه سازگاری کاربری های مختلف با کاربری های تاریخی و فرهنگی

کاربری ها	صنعتی	فضای سبز	اقامتی	تاسیسات شهری	اداری	فرهنگی -مذهبی	آموزشی	تجاری	مسکونی
درجه سازگاری کاربری ها	5	1	1	5	4	1	3	5	2
	کاملا ناسازگار	کاملا سازگار	کاملا سازگار	کاملا ناسازگار	ناسازگار	کاملا سازگار	بی تفاوت	کاملا ناسازگار	سازگار

مآخذ: محاسبات نگارندگان،1402

 

در گام بعدی با مشخص شدن وضعیت سازگاری و عدم سازگاری کاربری ها با عناصر تاریخی و فرهنگی ، میزان سازگاری کاربری های موجود در محدوده گزینه های پیشنهادی مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج آن بطور مبسوط و به تفکیک براساس تعداد و مساحت استخراج گردید . جداول ذیل وضعیت سازگاری کاربری ها را در هر یک از گزینه های پیشنهادی با عناصر تاریخی و فرهنگی نمایش می دهد.

 

            جدول3-وضعیت سازگاری کاربری های گزینه های پیشنهادی با کاربری های با عملکرد تاریخی

گزینه یک	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	96	286297	90/21
	سازگار	3044	655716	17/50
	بی تفاوت	41	51336	93/3
	ناسازگار	46	27734	12/2
	کاملاً ناسازگار	1898	285958	88/21
	مجموع	5125	1307041	00/100
گزینه دو	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	106	431448	73/26
	سازگار	3553	749792	44/46
	بی تفاوت	45	73691	56/4
	ناسازگار	62	43110	67/2
	کاملاً ناسازگار	2003	316334	59/19
	مجموع	5769	1614376	00/100
گزینه سه	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	143	502659	93/19
	سازگار	5858	1305131	75/51
	بی تفاوت	74	186249	38/7
	ناسازگار	78	85724	40/3
	کاملاً ناسازگار	2415	442333	54/17
	مجموع	8568	2522096	00/100
گزینه چهار	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	201	604295	52/17
	سازگار	9049	1965580	99/56
	بی تفاوت	91	229217	65/6
	ناسازگار	117	148504	31/4
	کاملاً ناسازگار	2618	501670	54/14
	مجموع	12076	3449266	00/100
گزینه پنج	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	218	746845	46/16
	سازگار	11855	2651127	43/58
	بی تفاوت	118	398552	78/8
	ناسازگار	145	264456	83/5
	کاملاً ناسازگار	2678	476062	49/10
	مجموع	15014	4537041	00/100
گزینه شش	وضعیت سازگاری کاربری ها	تعداد	مساحت (متر مربع)	درصد
	کاملاً سازگار	182	570161	41/20
	سازگار	6629	1482172	06/53
	بی تفاوت	81	208664	47/7
	ناسازگار	90	111892	01/4
	کاملاً ناسازگار	2397	420289	05/15
	مجموع	9379	2793178	00/100

مآخذ:محاسبات نگارندگان،1402

 

 

 

 

 

جدول4-وضعیت امتیاز گزینه های پیشنهادی در معیار سازگاری کاربری ها با عناصر تاریخی و فرهنگی 

گزینه های پیشنهادی	میزان سازگاری (درصد)	امتیاز
		کیفی	کمی
گزینه یک	07/72	نامناسب	3
گزینه دو	17/73	نسبتاً مناسب	5
گزینه سه	68/71	نامناسب	3
گزینه چهار	50/74	مناسب	7
گزینه پنج	89/74	کاملاً مناسب	9
گزینه شش	48/73	نسبتاً مناسب	5

مآخذ:محاسبات نگارندگان،1402

 

در مرحله نهایی جهت اختصاص دادن امتیاز به گزینه های پیشنهادی میزان سازگاری آلترناتیوهای شش گانه محاسبه و براساس آن وزن دهی ها صورت گرفته که گزینه پنج در این معیار بیشترین امتیاز را کسب کرده است.

همانطور که در بالا نیز اشاره شد گزینه شماره پنج 21/8 درصد از مساحت محدوده شهر همدان که معادل 66/659 هکتار می باشد. را به خود اختصاص می دهد این گزینه با 67605 نفر بیشترین تعداد جمعیت را در بین آلترناتیوهای شش گانه دارد. از نظر درگیرگردن محلات موجود شهر همدان نیز هجده محله را شامل خواهد شد.

 

جدول5- مشخصات مناطق پنج‌گانه پیشنهادی شهر همدان براساس گزینه پنج

 

مآخذ: سازمان آمار و فن آوری اطلاعات شهرداری همدان و محاسبات محقق

 

در جدول5، مشخصات مناطق پنج گانه بر اساس گزینه منتخب آورده شده است و شکل و موقعیت استقرار آن در بین دیگر مناطق شهر همدان در حالت انتخاب گزینه پنج به نمایش گذارده شده است.

 

 

نقشه2-محدوده پیشنهادی شماره پنج

مآخذ: نگارندگان،1402

 

نقشه3-مناطق پنج گانه شهر همدان براساس گزینه پیشنهادی شماره پنج

مآخذ: نگارندگان،1402

 

نتیجه گیری

بررسی صورت گرفته به خوبی نشان می دهد نگرش سازمان های مرتبط به منطقه بندی شهر در حدود منطقه مرکزی با یکدیگر متفاوت بوده است شهرداری و مدیریت اجرایی شهر بیشتر از هر چیز دیگر به درآمدزایی در حدود این منطقه می نگرد و سازمان میراث فرهنگی به صیانت از بناهای تاریخی و فرهنگی وایجاد یک پهنه حفاظتی در حدود و گستره ای معین و دقیق توجه دارد که در مواردی در تعارض با توسعه شهر و تغییرات مفید و موثر در بافت قدیم قرار می گیرد و از سوی دیگر در این بینش، فعالان حوزه میراث فرهنگی نیز به این موضوع با نگاهی علمی و گاهی متعصبانه تاکید می کنند، اما آنچه در این بخش مورد توجه قرار می گیرد نگاه فرهنگی و انجام رویدادهای مذهبی در برنامه فرهنگی و ایدئولوژیک توسط فعالان حوزه فرهنگی و اعتقادی شهر مانند حوزه علمیه و روحانیون مساجد در محلات قدیمی است که در یک طرف دیگر ایستاده و در مواردی با توسعه نیز زوایای مکتبی و مذهبی دارند.محقق با نگرش با همه این دیدگاه ها تمام الگوهارا در سازگاری با عملگرد و نحوه توزیع کاربری فرهنگی مقایسه و بهترین گزینه را معرفی نمود و دراین بین نتیجه نشان داد الگوی معرفی شده توانسته است تمام نگرش فرهنگی و اعتقادات مذهبی را در داخل خود حفظ کند و در احیاء بافت واجد ارزش نگرش بسیار موثری را ارائه نماید البته که در این فرایند تدوین یک برنامه مدون در انجام اجرایی فعالیت ها در این منطقه یک ضرورت است که باید در یک برنامه ای منسجم و دقیق در آینده صورت گیرد. نکته جالب این موضوع مهم است که در بین عوامل بررسی شده در بعد سازگاری کاربری های تاریخی و فرهنگی در تعیین حدوده منطقه مرکزی شهر به ترتیب موارد ذیل دارای اهمیت فراوانی هستندکه عبارتند از:

-حفظ انسجام و یکپارچگی محلات موجود (شهرداری)

-حفظ انسجام و یکپارچگی اجتماعی محلات عرفی

-فضاهای عمومی و مکان های مستعد برگزاری رویدارهای فرهنگی و جشنواره ها

-قابلیت قرارگاه رفتاری در ارتقاء تعاملات اجتماعی

 

پیشنهادها

-احیاءمراکز محله با محوریت مولفه های فرهنگی و تاریخی 

- افزایش احساس تعلق اجتماعی و فرهنگی با برگزاری مناسبت ها با رویکرد فرهنگی و تاریخی

-بهره گیری از پیشینه تاریخی فرهنگی به هدف تولید میراث ناملموس در تدوین سناریوی رویدادهای تاریخی

-برگزاری جشنواره هایی با نگرش فرهنگی و تاریخی در منطقه مرکزی

-استفاده ازارزش های فرهنگی و تاریخی شهر مرتبط با وقایع و رخداد های تاریخی آن درمراکز آموزشی محدوده هسته مرکزی شهر

-سیاست گذاری واجرای برنامه های مناسب در اعیاد و مناسبت ها با تاکید فرهنگی و تاریخی

-حفظ حریم آثار و ابنیه تاریخی در حوزه مداخله و بلافصل

-افزایش تعاملات سازمان های فرهنگی،تاریخی

-پیوند دادن تسلسلی دوره های تاریخی در تعیین مسیر گردشگری فرهنگی و تاریخی

-طراحی المان های شهری با نگرش رویدادهای تاریخی و فرهنگی در بستر تاریخ شکل گیری شهر

-ایجاد و تاسیس موزه های فرهنگی و تاریخی در جوار و یا داخل محوطه های فرهنگی و تاریخی منطقه مرکزی شهر

-افزایش نقش احیا فعالیت های تجاری و بازرگانی شهر در منطقه مرکزی از جمله بازار قدیمی و راسته بازار ها

-برجسته کردن نقش امامزاده ها در برنامه فرهنگی در مناسبت های مختلف

-توجه به نقش هسته مرکزی محلات قدیمی شهر و ایجاد ارتباط با دیگر عناصر فرهنگی و تاریخی در منطقه مرکزی شهر.

-توجه به مسجد جامع شهر به عنوان کانون اصلی توسعه فرهنگی و مذهبی شهر

-با توجه به وجود کلیسا ها و بقاع متبرکه اقلیت های مذهبی پیوند دادن فرهنگ و تاریخ این گروه از مردم با تاریخ و فرهنگ شهر در دوهرهای مرتبط

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع ومآخذ:

 ۱) امیری حکمت، حسینیان آهنگری سیده زهرا(1395). بهسازی بافت فرسوده با رویکرد حفظ هویت شهری، دومین کنفرانس شهرسازی، مدیریت و توسعه شهری، 8صفحه

۲) آسایش حسین(1393). اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای، انتشارات دانشگاه پیام نور، صفحات189

۳) باقری، کریم، و درسخوان رسول(1400). تحلیل مولفه های تاثیرگذار در معاصرسازی بافت تاریخی-فرهنگی با تاکید بر حفظ هویت(مطالعه موردی کلانشهر تبریز). فصل نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 11(42)، 515-530.

۴) برزگر محمدرضا.(1382).شهرسازی و ساخت اصلی شهر، صفحات 184

۵) بذرگر، محمدرضا، جمالی، ابذاهیم، و کریمی صالح، محمدجعفر(۱۳۸۳). مركز شـهر و چگـونگي تعيـين محـدوده آن. جستارهاي شهرسازي، شماره12، 68-72.

۶) پاپلی‌یزدی، محمدحسین، ورجبی‌سناجردی، حسین(۱۳۸۲). نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران، انتشارات سمت، 388 صفحه.

۷) حبیبی، منوچهر، مرصوصی، نفیسه، و علی‌اکبری، اسماعیل(۱۴۰۲). شناسایی و الویت بندی راهبرد های مناسب جهت ساماندهی بافت فرسوده بخش مرکزی شهر قزوین با رویکرد باز آفرینی شهری. فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 66، 75-59.

۸) تلخابی، حمیدرضا، سلیمانی، محمد، سعیدنیا، احمد، و زنگنه، احمد( 1397). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 19(52)، 21-36.

۹) موسوی، میرسعید، ماجدی، حمید، و حبیب، فرح(1395). ویژگی‌های کالبدی-فضایی بافت قدیم شهر در ایران، مجله هویت شهر، 10(28)، 19-28.

۱۰) خالقیان، سیما، و قندهاری‌، شیما(۱۴۰۱). معیارهاي تعیین‌ مرز محلات تاریخی‌ اصفهان (نمونه‌ مطالعاتی‌: منطقه‌ ٩ شهر اصفهان). فصلنامه‌ پژوهش‌ های‌ مکانی‌ فضایی‌، 7(25)، 69-85.

۱۱) رحمانی، محمد(۱۳۹۴). کلان شهر همدان، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی همدان. 498 صفحه.

۱۲) سیاحی، زهرا، رهنما، محمدرحیم، واجزاء شکوهی، محمد(1396). رویکرد استراتژی توسعه شهری در احیای بافت فرسوده، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه‌ای، 4(28)، 297-310.

۱۳) ابراهیم زاده، عیسی، رهنما، محمدرحیم، ونگهبان‌مروی، محمد(1398). تحلیلی بر ضرورت شکل گیری و نقش شهر جدید گلبهار در تمرکز زدایی از مادر شهر مشهد، مجله صفه، 14(38)، 5-22

۱۴) سلطانزاده حسین(1392). فضاهای شهری در بافتهای تاریخی ایران، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، 216 صفحه.

۱۵) سلطانزاده حسین، اسلامی، نازنین، والبرزی، فریبا(1400). تحلیل اندیشه های مدرنیسم بر روند شکل گیری و تغییر خیابان های شهری ایران و ازبکستان. نشریه مطالعات شهر ایران اسلامی، 10(39)، 55-68.

۱۶) طاهرخانی، حبیب الله، ومتوسلی، محمدمهدی(1385). مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران. نشریه مدیریت شهری، شماره18، 96-107.

۱۷) عظیم زاده ایرانی، اشرف، پوراحمد، احمد، مدیری، مهدی، وحاتمی‌نژاد، حسین(1396). تحلیلی بر پارادوکس الزامات پدافند غیرعامل با اصول توسعه پایدار شهری در بهسازی بافت های تاریخی شهری(مورد مطالعه:بافت تاریخی منطقه 12 تهران)، فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، 26(102)، 35-52.

18) فرج‌کرده، خدر(1387). جایگاه مرکز شهر در نظریه‌های ساخت شهر و برنامه‌ریزی شهری. نشریه شهرداریها. 9(89)، 29-34 .

۱۹) فلامکی، محمد منصور(1394). سیری در تجارب مرمت شهری«از ونیز تا شیراز». انتشارات فضا. چاپ دوم، 382 صفحه.

۲۰) فلامکی، محمدمنصور، قلندری‌بهنا، آهو(1395). پژوهش در باززنده سازی محله محله تاریخی شهر کرمان با تاکید بر ارزش های بافت کهن براساس شناخت و تحلیل بافت با شاخص های توسعه پایدار. دومین کنفرانس بین المللی تحقیقات در عمران، معماری و شهرسازی و محیط زیست پایدار.

۲۱) قربانی، رسول، وجام کسری، محمد(1398).جنبش پیاده گستری، رویکردی نو در احیا مراکز شهری، نشریه مطالعات و پژوهش های شهری منطقه ای، 2(6)، 55-72.

۲۲) كاظميان، غلامرضا، فرجكرده، خدر، و پرهيزكار، اکبر(1388). عوامل و متغيرهاي مؤثر بر تبيين بخش مركزي شهرهاي مياني (مورد مطالعه: شهر بوكان). فصلنامه مدرس علوم انساني، 13(3)، 197-227.

۲۳) مافی، عزت الله، وقلی زاده سرابی، شهرزاد(1394). رتبه بندی مناطق شهری مشهد براساس شاخص تلفیقی رشد هوشمند شهری. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره2، 29-44.

۲۴) محمدی، جمال، وایزدی، ملیحه(۱۳۹۹). رتبه بندی مناطق شهر اصفهان از لحاظ شاخص های فرهنگی بر اساس تصمیم گیری چند شاخصه. فصلنامه رفاه اجتماعی، 12(44)، 175-198.

۲۵) ملکی، سعید، علیشائی، عظیم، وفرهمند، قاسم(1400). ارزیابی و سطح‌بندی مناطق شهری از لحاظ توسعه‌یافتگی فرهنگی با تلفیق عملگر فازی GIS و Spss (نمونه موردی: مناطق چهارگانه شهر ارومیه)، نشریه آمایش محیط، شماره 53، 1-24.

۲۶) موسوي، سید داود، نظریان، اصغر، زیاری، یوسفعلی، و مهدوی، مسعود(۱۳۹۳). سنجش میزان پایداري محله هاي شهري با استفاده ازتکنیک پهنه بندي موریس(نمونه ي موردي شهر ملایر). فصل نامه آمایش محیط، شماره، ۲۵، 84-109.

۲۷) نیکپور، عامر، مرادی، الهه، ویاراحمدی، منصوره(1399). مدل سازی ساختاری تفسیری عوامل موثر بر شکوفایی شهری(مطالعه موردی: نورآباد ممسنی). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، 12(43)، 26-7.

 

28) Ahmadi., F.(2006). Iranian experiences of urban revitalization in historic. UNESCO international Seminar, Retrieved November 2010 from

29) Luda., P. (2005). Integrating assessment into sustainable urban regeneration, Key Action for City of Tomorrow & Cultural Heritage, European Union.

30) Swensen.,G. (2012). Integration of historic fabric in new urban development—A Norwegian casestudy, Landscape and Urban Planning, Contents lists available at SciVerse ScienceDirect,1960-2046

31) Vehbi., B.O. & Hoskara., S.Ö. ( 2009). A Model for Measuring the Sustainability Level of HistoricUrban Quarters. European Planning Studies.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] 1 . نویسنده مسئول