با ساز کنِ چنگِ شعرِ مثنوی (سیمای حسام‌الدین چلبی در مثنوی)

محورهای موضوعی :

محمد بهنام فر ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه بیرجند)
موسی الرضا ربانی خواه ² (کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی.)

تاریخ دریافت : 1389/08/08 تاریخ پذیرش : 1389/08/08 تاریخ انتشار : 1389/06/01

کلید واژه: حسام‌الدین چلبی از مریدان و نزدیکان ویژه مولانا بوده, مولانا رغبتی به سرودن نداشت. از آن جا که جاذبه‌های انسان‌های از خود رسته می‌تواند انگیزه بخش عارفان در بیان لطیفه‌های عشق الاهی باشد, &laquo, حیات دل&raquo, , &laquo, صقال روح&raquo, , &laquo, سلطان الهدی&raquo, و &laquo, صورت‌گر و جان بخش مثنوی&raquo, است, در مثنوی جای‌گاهی ویژه‌ دارد, تا جایی که مولانا هدف خود را از مثنوی, حسام‌الدین می‌داند, نقشی بارز در آفرینش مثنوی و جهت‌دهی و گسترش آن داشته است. تأثیر او بر حضرت خداوندگار بحدی بوده است که به خواهش او سرودن مثنوی را آغاز کرد و, مولانا در دوران مصاحبت با او از جاذبه‌های نرم و نوازش‌گر مریدش به آرامش و سرودن دست یافت. آرامشی که نتیجه‌اش مثنوی مولاناست. علاقه و عنای, هرچند در جایی که لازم است ـ مقدمة دفتر دوم ـ او را با لطفی قهرآمیز مورد خطاب قرار می‌دهد, تا شرط آینگی بودن مردان خدا را فروگذار نکرده باشد. این مقاله ابتدا به شرحی مختصر از زندگی حسام‌الدین می‌پردازد, سپس نقش حسام‌الدین در آفرینش مثنوی بیان می‌گردد و سرانجام چهرة معنوی حسام‌الدین و تأثیرات او بر مولانا از لابه‌لای ابیات مثنوی نمایاند,

چکیده مقاله :

حسام‌الدین چلبی از مریدان و نزدیکان ویژه مولانا بوده، نقشی بارز در آفرینش مثنوی و جهت‌دهی و گسترش آن داشته است. تأثیر او بر حضرت خداوندگار بحدی بوده است که به خواهش او سرودن مثنوی را آغاز کرد و هرگاه حسام‌الدین حضور نداشت، مولانا رغبتی به سرودن نداشت. از آن جا که جاذبه‌های انسان‌های از خود رسته می‌تواند انگیزه بخش عارفان در بیان لطیفه‌های عشق الاهی باشد، مولانا در دوران مصاحبت با او از جاذبه‌های نرم و نوازش‌گر مریدش به آرامش و سرودن دست یافت. آرامشی که نتیجه‌اش مثنوی مولاناست. علاقه و عنایت مولانا به مریدش بدان حد است که شناخت مراد از مرید مشکل است. سخن از حسام‌الدین که به تعبیر مولانا ضیاءالحق، حیات دل، صقال روح، سلطان الهدی و صورت‌گر و جان بخش مثنوی است، در مثنوی جای‌گاهی ویژه‌ دارد، تا جایی که مولانا هدف خود را از مثنوی، حسام‌الدین می‌داند، هرچند در جایی که لازم است ـ مقدمة دفتر دوم ـ او را با لطفی قهرآمیز مورد خطاب قرار می‌دهد، تا شرط آینگی بودن مردان خدا را فروگذار نکرده باشد. این مقاله ابتدا به شرحی مختصر از زندگی حسام‌الدین می‌پردازد، سپس نقش حسام‌الدین در آفرینش مثنوی بیان می‌گردد و سرانجام چهرة معنوی حسام‌الدین و تأثیرات او بر مولانا از لابه‌لای ابیات مثنوی نمایانده می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Hosam al-Din Chalabi is a close disciple and companion ofMoulana, and had a significant role in creation of Masnavi, its orientation and development.  His influence upon HazratKhodavandegar was vast enough that in his absence Moulana felt no inclination to compose.    The attention and love of Moulana towards his disciple is to such a degree that it is difficult to distinguish master from disciple.  Moulana repeatedly refers to Hosam al-Din as (zia al-haqq) or the life of the heart, Mirror of the soul, Sultan al-Hoda, and host of other titles, a testimony to his special position in Masnavi, since the entirety of Masnavi was composed at his request. This article presents a brief description of Hosam al-Din’s life, then his role in creation of Masnavi is explained, and finally the spiritual image of Hosam al-Din and his influence on Moulana in between the lines of Masnavi is revealed.

منابع و مأخذ:

-          اسلامی ندوشن، محمدعلی، 1358، آواها و ایماها، تهران، توس.

-          افلاکی، شمس‌الدین احمد، 1362، مناقب العارفین، با تصحیحات و حواشی و تعلیقات تحسین یازیجی، 2ج، تهران، دنیای کتاب.

-          ده‌باشی، علی، 1382، تحفه‌های آن جهانی (سیری در آثار و زندگی مولانا جلال‌الدین رومی)، تهران، سخن.

-     راشد محصل، محمدرضا، 1375، «مظاهر انسانی انگیزه بخش مولانا در بیان لطایف عشق عرفانی»، مجلة دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه فردوسی مشهد، شمارة سوم و چهارم، سال سی و یکم، پاییز و زمستان 1377، (صص 415-426).

-          ریتر، هلموت، 1382، «زندگی نامه مولانا جلال‌الدین رومی»، ترجمه بهاءالدین خرم‌شاهی، تحفه‌های آن جهانی، علی دهباشی، تهران، سخن.

-          زرین‌کوب، عبدالحسین، 1372، با کاروان حلّه، تهران، علمی.

-          ــــــــــــــــــــــ، 1384، پله‌پله تا ملاقات خدا، تهران، علمی.

-          ــــــــــــــــــــــ، 1383، سر نی، 2 ج، تهران، علمی.

-          سپه‌سالار، فریدون بن احمد، 1368، زندگی‌نامه مولانا جلال‌الدین مولانا، با مقدمه سعید نفیسی، تهران، اقبال.

-          شمیسا، سروش، 1382، «سبب تأخیر مثنوی»، تحفه‌های آن جهانی، علی دهباشی، تهران، سخن.

-          فروزان‌فر، بدیع‌الزمان، 1354، رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولانا، تهران، زوار.

-          گولپینارلی، عبدالباقی، 1363، مولانا جلال‌الدین، ترجمه توفیق سبحانی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-          دین لوئیس، فرانکلین ، 1385، مولانا دیروز تا امروز، شرق تا غرب، ترجمه حسن لاهوتی، تهران، نامک.

-     محمودی، آزادی، 1385 الف، «حسام‌الدین چلبی مرید پیر پرور»، کتاب ماه و ادبیات فلسفه، سال 9، (پیاپی 106 و 107 و 108)، مرداد و شهریور و مهر، صص 38-45.

-          محمودی، آزادی،، 1385 ب، «حسام‌الدین و مولانا»، دوماه‌نامه رودکی پیاپی 8، نیمه اول دی، صص 19-29.

-          مشهور، پروین دخت، 1387، «حسام الدین چلبی در حسامی نامه»، خلاصه مقالات همایش محدث ارموی، ارومیه، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

-          مولانا بلخی، جلال‌الدین محمد، 1375، مثنوی، 7 ج، مقدمه و تحلیل و توضیح و فهرست‌ها از محمد استعلامی، تهران، زوار.

-          همایی، جلال‌الدین، 1382، «مولانا چه می‌گوید»، تحفه‌های آن جهانی، علی دهباشی، تهران، سخن.