تحلیل تراژدی‌های شاهنامة فردوسی بر پایة افسانة مضمون ارسطو

محورهای موضوعی : حماسه

پیمان ریحانی‌نیا ¹ ( دانشجوی دکتری/ دانشگاه رازی )
خلیل بیگ‌زاده ² ( دانش‌یار رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. دانش‌گاه رازی کرمان‌شاه. کرمان‌شاه. ایران (نویسندۀ مسؤول)هیأت علمی/ دانشگاه رازی )

تاریخ دریافت : 1396/02/20 تاریخ پذیرش : 1397/06/12 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: تراژدی, شاهنامة فردوسی, ادبِ حماسی, ارسطو, افسانة مضمون,

چکیده مقاله :

ارسطو تراژدی را به اجزایی شش‌گانه تقسیم کرده‌ است و افسانة مضمون (پی‌رنگ) از اهمّ آن‌هاست که پی‌رنگ تراژدی‌های شاهنامة فردوسی هم‌گونی جالب توجّهی با آن دارد. این پژوهش با هدف تبیین پی‌رنگ تراژدی‌های شاهنامة فردوسی بر پایة دیدگاه ارسطو با روی‌کردی توصیفی-تحلیلی انجام شده و نشان داده ‌است که پی‌رنگ تراژدی‌های شاهنامه غالباً با عنصر پی‌رنگ ارسطویی و اجزای آن: بازشناخت، دگرگونی و واقعة دردانگیز هم‌خوانی دارد، چنان که روابط علّی و معلولی رخ‌دادهای تراژدی‌ها، وجود بازشناخت و دگرگونی در آن‌ها و واقعة دردانگیز سرنوشت قهرمان، خواننده را به خواندن چندین بارة تراژدی‌های شاهنامه ترغیب می‌کند. بنابراین، راز ماندگاری و جذابیت تراژدی‌های شاهنامة فردوسی ریشه در پی‌رنگِ محکم و استوار آن‌ها دارد که با الگوی ارسطو تا حدود زیادی منطبق است، اگر چه روی‌کرد ناهم‌گونی پی‌رنگ تراژدی‌های شاهنامة فردوسی با الگوی پی‌رنگِ ارسطویی در بخشی از ساختار روایی مانند پیش‌گویی آغاز آن‌ها و غلبة سرنوشت و تقدیر فرجامین در این تراژدی‌ها وجود دارد.

چکیده انگلیسی:

Aristotle divided tragedy into six formative elements and mythos or plot is the most important one.  In shahnameh plot plays a pivotal role in tragedies and bears considerable resemblance to Aristotle’s mythos.  The purpose of this research is to discuss this issue according to Aristotle’s views employing descriptive analytic approach to indicate that most tragedies in Shahnameh correspond to Aristotelian mythos and its constituent elements such as recognition, transformation and catastrophic event or downfall.  Plot refers to the sequence of events inside a tragedy which affect other events through the principle of cause and effect.  The existence of recognition, transformation and catastrophic fate of the protagonist encourage the reader to reread times and times again tragedies of Shahnameh.  Therefore the everlasting appeal and the secret of survival of Shahnameh owes itself to its strong plot greatly corresponding to mythos of Aristotle although as far as narrative structure is concerned in parts for instance forecasting in the beginning of tragedies and domination of destiny and final fate discrepancies exist.

منابع و مأخذ:

- ابراهیمی، سهراب. (1388). «مقایسة تراژدی رستم و سهراب با ادیسه و ادیپوس»، فصل‌نامة ادبیات فارسی دانش‌گاه آزاد مشهد، شمارة 21، صص 130- 148.

- ارسطو. (1369). فن شعر، ترجمة عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: امیرکبیر.

- استارمی، ابراهیم. (1388). «مبانی تئاتر ارسطویی با استناد به نمایش‌نامه ادیپ شهریار»، نقد زبان و ادبیات خارجی، دورة دوم، شمارة 3، صص 15- 35.

- جعفری، اسداله. (1391). «پی‌رنگ و بررسی آن در داستان سیاوش»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورة جدید، شمارة 2، پیاپی14، صص 93- 108.

- حمیدیان، سعید. (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید.

- داد، سیما. (1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

- دیویدسن، الگا. (1380). ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی، ترجمة فرهاد عطایی، تهران: پژوهش.

- زارعی فخری، امین‌احمد و موسوی، سیدکاظم. (1389). «بررسی عنصر پی‌رنگ در داستان سیاوش»، پیک نور، سال هشتم، شمارة دوم، صص 83- 112.

- سرشار، محمدرضا. (1388). الفبای قصه‌نویسی، تهران: سخن.

- صالحی دارانی، حسین‌محمد. (1388). «بازشناخت در رستم و سهراب و تراژدی ادیپ شهریار»، نقد زبان و ادبیات خارجی، دورة دوم، شمارة 3، صص 15- 35.

- صفا، ذبیح اللّه. (1379). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: توس.

- صناعی، محمود. (1370). فردوسی استاد تراژدی، تهران: مدبر.

- غلام­پور دهکی، سکینه و پشت‌دار، علی­محمد. (1394). «بررسی تطبیقی کارکردهای پیش‌گویی در حماسه‌های بزرگ جهان»، فصل‌نامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 11، شمارة 41، صص 251-281.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد اول، تهران: روزبهان.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد دوم، تهران: روزبهان.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد پنجم، تهران: روزبهان.

- فرزانه، امیرحسین. (1376). «راز تراژدی داستان رستم و اسفندیار»، ماه‌نامة گزارش، شمارة 74، صص 112- 122.

- قنبری، ندا. (1394). «بررسی تحلیلی عنصر پیش­گویی در اساطیر ملل»، فصل‌نامة پارسه، شمارة 24، صص 150- 176.

- کزازی، میرجلال‌الدین. (1388). از گونه‌ای دیگر، تهران: نشر مرکز.

- کزازی، میرجلال‌الدین. (1392). نامة باستان، جلد اول، تهران: سمت.

- محمدی بارچانی، علی­رضا. (1387). «امر تراژیک، شاخصة فلسفی تراژدی»، حکمت و فلسفه، سال چهارم، شمارة اول، صص 79- 103.

- مهرکی، ایرج و بهرامی رهنما، خدیجه. (1390). «ساختار تقدیرمحور داستان‌های تراژیک شاهنامه»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، شمارة 20، صص 37- 68.

- میرصادقی، جمال. (1380). عناصر داستان، تهران: سخن.

- هاورتون، جرمی. (1380). پیش‌درآمدی بر شناخت رمان، ترجمة شاپور بهیان، اصفهان: نقش خورشید.