تبیین رابطة «عمل و پاداش» در مثنوی معنوی مولوی
محورهای موضوعی : حماسه
ایرج شهبازی
1
(
استادیار دانشگاه تهران، مؤسسة لغت نامة ده‌خدا.
)
کلید واژه: عمل ـ پاداش (جزا, مکافات) ـ مولوی ـ مثنوی معنوی ـ اخلاق ـ معاد,
چکیده مقاله :
عمل، در کنار اعتقاد قلبی و اقرار زبانی، یکی از سه پایة دین‌ورزی را تشکیل می‌دهد و در واقع بدون آن همة سلوک دینی و معنوی انسان مختل می‌شود. مولانا ازجمله عارفانی اندیش‌مند است که در سرتاسر کتاب ارج‌مند خود، مثنوی معنوی، توجهی فراوان به مسألة عمل کرده است. سخنان او در این باره آن قدر گسترده و ژرف است که طرح همة آن‌ها در حوصلة یک مقالة مختصر نمی‌گنجد و از آن‌جا که بخشی عظیم از سخنان مولانا در این مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مسأله را بررسی کرده است، در مقالة حاضر مسألة رابطة عمل و پاداش آن را در مرکز توجه خود قرار داده و کوشیده‌ایم سخنان او در این زمینه را گردآوری، دسته‌بندی و تحلیل کنیم. بطور کلی می‌توان گفت که مولانا در مورد رابطة عمل و پاداش آن، مسایل زیر را مطرح کرده است: فناناپذیری اعمال، بی‌پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنج‌ها و قبض‌های روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل و بالاخره عمل بلاعوض. پیش‌گفتار مقاله هم به بحثی آسیب‌شناسنانه در مورد نگاه جامعة ایرانی به مسألة عمل و پاداش اختصاص یافته و سه آسیب اساسی در این زمینه را معرفی کرده است: جداسازی عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ایمان و بدبختی در دنیا و بالاخره بی‌توجهی به فرهنگ کسب و کار.
Act alongside solemn belief and verbal acknowledgement constitutes one of the three pillars of Religiosity and in fact without it the spiritual path of man comes to a halt. Mowlana is among the eminent mystic thinkers who has paid much attention to the issue of ‘Act” throughout his noble oeuvre Masnavi. His accounts in this regard are so vast and deep that presenting them is beyond the scope of this article but since a large part of Mowlana’s sayings is concerned with the rewards of act and he has analyzed this issue at length from different angles hence the present article concentrates on the relationship between deed and its reward attempting to compile, classify, and analyze his ideas on this issue. In general, he puts forward the following concepts: Indestructibility of deeds, definite reward in return for deeds, unity of deed and reward, the relationship between suffering and spiritual seizure with misconduct, visualization of deeds, dreadful mistaken deeds, inadequacy of deed for attainment of the truth (non-action), the inevitable spreading of traces of deeds, and finally an act without expectation of a reward.
- قرآن کریم (1377). ترجمة محمّد مهدی فولادوند. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .
- بازرگان، مهدی (1334). راه طی شده. تهران: کانون معرفت.
- بهایی، محمد بن شیخ حسین عاملی (1415 هـ.ق). الاربعون حدیثاً. قم: مؤسسة نشر اسلامی.
- بهوند یوسفی، علی‌رضا (1381). عالم مثال و نقش آن در معاد جسمانی. پایان‌نامة کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، دانش‌کده الهیات و معارف اسلامی.
- پورنام‌داریان، تقی (1382). دیدار با سیمرغ. تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- تجری، محمدعلی (بهار و تابستان 1381). تجسم اعمال از منظر دین و فلسفه. پژوهش‌های فلسفی کلامی، ش 12-11، صص 215-199.
- حافظ شیرازی (1362). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح دکتر پرویز ناتل خانلری. تهران: شرکت سهامی (خاص) انتشارات خوارزمی.
- حسن زادة آملی، حسن (1369. انسان و قرآن. تهران: الزهراء.
- حسینی تهرانی، محمدحسین (1407 هـ.ق). معادشناسی. تهران: حکمت.
- حکیمی، محمدرضا و همکاران (1371). الحیاه. جلد اول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- خیام نیشابوری (1368). رباعیات حکیم عمر خیام نیشابوری. به تصحیح محمد علی فروغی و قاسم غنی. تهران: هیرمند.
- دورانت، ویل و آریل (1377). تفسیرهای زندگی. ترجمة ابراهیم شعری. تهران: نیلوفر.
- ریتر، هلموت (1377). دریای جان. ترجمة عباس زریاب خویی. تهران: الهدی.
- زمانی، کریم (1384). میناگر عشق. تهران: نی.
- السّبکی، تاج الدّین عبدالوهّاب بن تقیّ‌الدّین (1324). طبقات الشّافعیة الکبری. قاهره: مطبعه الحسینیه.
- سروش، عبدالکریم (1373). تفرج صنع، تهران: صراط.
- شریعتی، محمدباقر سبزواری (1363). معاد از نگاه وحی و فلسفه. تهران: دانشگاه تهران.
- شریعتی، علی (1370). نیایش. تهران: الهام.
- شیخیان شهر بابکی، معصومه (1380). ایمان و عمل از دیدگاه قرآن و حدیث. پایان‌نامه کارشناسی ارشد الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی کرج، دانش‌کده الهیات.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین (1372). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد ششم. تهران: دارالکتبه الاسلامیه.
- عطّار نیشابوری، فریدالدین محمد (1372). تذکرة الاولیاء. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس: محمد استعلامی. تهران: زوّار.
- فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1376). رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی. تهران: زوّار.
- فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1373). شرح مثنوی شریف. تهران: زوّار.
- گلی قادی، زهرا (1384). تجسم اعمال از منظر قرآن کریم. پایان‌نامة کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران.
- محمد بن منوّر (1366). اسرار التّوحید فی مقامات الشّیخ ابی سعید. تصحیح، تعلیق و مقدمه از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: طهوری.
- محمدی ری شهری، محمد (1362). میزان الحکمه. جلد اول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- مستملی بخاری، ابو ابراهیم اسماعیل بن محمد (1363). شرح التّعرّف لمذهب التّصوّف. مقدّمه، تصحیح و تحشیة محمّد روشن. تهران: اساطیر.
- مطهری، مرتضی (1357). علل گرایش به مادی‌گری. تهران: صدرا.
- ـــــــــــ (1361). عدل الهی. تهران: صدرا.
- ـــــــــــ (1375). معاد. تهران: صدرا.
- مکارم شیرازی، ناصر و سایر همکاران (1372). پیام قرآن، جلد ششم. قم: مدرسه الامام امیرالمؤمنین.
- موسوی خمینی، روح الله (1370). آداب الصلاة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- موسوی خمینی، روح الله (1372). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1375). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد الین نیکلسون. تهران: توس (افست).
- النراقی، محمد مهدی (1380 هـ.ق). جامع السعادات. به اهتمام السید محمد کلانتر. نجف: مکتبه الداوری.
- نراقی، محمد مهدی (1370). علم اخلاق اسلامی (گزیدة ترجمة کتاب جامع السعادات). ترجمة سید جلال‌الدین مجتبوی. تهران: حکمت.
- نظامی، الیاس بن یوسف (1378). کلیّات نظامی گنجوی، مطابق نسخة تصحیح شدة وحید دستگردی، به اهتمام پرویز بابایی. تهران: نگاه، علم.
- هریس، تامس آنتونی (1387). وضعیت آخر. ترجمة اسماعیل فصیح. تهران: زریاب.
_||_
