نگاه دیگرگونة مولانا به مسألۀ جبر و اختیار

محورهای موضوعی : حماسه

اصغر دادبه ¹ ( استاد و مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران شمال. )

تاریخ دریافت : 1389/08/08 تاریخ پذیرش : 1389/08/08 تاریخ انتشار : 1389/06/01

کلید واژه: جبر ـ اختیار ـ جبر چو جان ـ کثرت‌گرایی ـ وحدت‌گرایی,

چکیده مقاله :

جبر و اختیار از مسائل مهم کلامی ـ دینی است که در عرفان و فلسفه نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با پذیرش جبر، معمای مسؤولیت انسان و معمای خلق گناه از سوی خدا مطرح می‌شود و با قبول اختیار (تفویض) معمای محدود شدن قدرت خدا و استثناپذیری، قانون استثناناپذیر علّیّت چهره می‌نماید. متکلمان، فلاسفه و عرفا، هر یک با معیارهای خود کوشیده‌اند به حل معماها نایل آیند. مولانا با نگاهی دیگرگونه به موضوع: اولاً بیان می‌کند که جبر و اختیار چونان هر مسألۀ فلسفی دیگر جدلیّ ‌الطرفین و بحث دربارۀ آن پایان ناپذیر است؛ ثانیاً نشان می‌دهد که به لحاظ عملی، هر دو مسأله مورد نیاز انسان است و انسان برحسب نیاز خود گاهی بدین و گاهی بدان روی می‌آورد؛ ثالثاً چون مسأله را از منظر کثرت‌گرایی یا دوگرایی می‌نگرد، چونان یک فیلسوف خردگرای آزاداندیش به تبیین و توجیه اختیار می‌پردازد و چون از منظر یک گرایی (وحدت‌گرایی) به موضوع می‌پردازد، همانند هر عارف وحدت‌گرا در برابر خود جبری می‌بیند که عین اختیار و برتر از اختیار است و بر آن نام جبر چو جان می‌نهد.

چکیده انگلیسی:

Determinism and freewill are among the principal religious and discourse related issues which have been the subject of many discussions and investigations in Philosophy and Mysticism.  Upon acceptance of determinism the mystery of man_s responsibility and the riddle of creation of sin arise and upon acceptance of freewill (Tafviz) we are faced with the paradox of limitation of God_s power and an exception to the ultimate law of causation emerge. Legal theorists, philosophers, mystics, each with their own criteria have attempted to solve the riddles.  Moulana however cast a different look on the subject.  Firstly he maintains that determinism and freewill like any other philosophical problem is disputable and discussion over it is endless.  Secondly he illustrates that for practical reasons both problems are required by man and depending on his need, man sometimes inclines towards one or the other.  Thirdly, since he looks at the problem from the pluralistic or dualistic perspective as a rational philosopher and a free thinker he justifies free will and from a monotheistic perspective, as a mystic believing in monotheism, confronting him he sees a determinism which is the same as free will and superior to that which he calls .

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1360ش)، قواعد کلی فلسفی در فلسفة اسلامی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه.
   
2. ابن حزم، علی (1975م) الفصل، بیروت.
   
3. ابن رشد، محمد (1930م)، تهافت التهافت، به کوشش م. بویژه، بیروت.
   
4. ابن سینا (1413ق)،‌ الاشارات و التّنبیهات، به کوشش سلیمان دنیا، بیروت .
   
5. ابن عربی، محیی‌الدین (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر.
   
6. ابن عربی، محیی‌الدین (1366ش)، فصوص‌الحکم، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، تهران.
   
7. ابن عربی، محیی‌الدین ( 1981 م) ترجمان الاشواق، بیروت، لطباعة والنشر.
   
8. ابوالبقاء کفوی، ایوب (1981م)، الکلیات، به کوشش عدنان درویش و محمد عصری، دمشق.
   
9. ابوتمام خراسانی (1998م)،‌ باب‌الشیطان من کتاب الشّجره، به کوشش و مادلونگ و پ. واکر .
   
10. احمد نگری، عبدالنّبی (1395ق)، جامع‌العلوم، بیروت.
    
11. اخوان‌الصفا (1405 ق) رسائل، قم، مرکز نشر مکتبة الاعلام الاسلامی.
    
12. اسیری لاهیجی، محمد (1371ش)، مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران، زوّار.
    
13. اشعری، ابوالحسن علی‌ابن اسماعیل (1400ق)، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن.
    
14. باقلانی، محمد (1957م)، التّمهید، به کوشش ر.ی. مکارتی، بیروت.
    
15. بهار، محمّدتقی (1368ش)، دیوان اشعار، تهران.
    
16. تفتازانی، مسعود (1411ق)، شرح العقائد النسفیّه، به کوشش محمد عدنان درویش، بیروت.
    
17. تهانوی، محمداعلی (1862م)، کشاف‌ اصطلاحات الفنون، به کوشش اشپرنگر، کلکته.
    
18. جامی، عبدالرّحمن (1358ش)، الدّرة الفاخره، به کوشش نیکولاهیر و علی موسوی بهبهانی، تهران.
    
19. جامی،‌ عبدالرحمن (1398ق)، نقد النصوص، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران.
    
20. جرجانی، علی (1405ق)، التّعریفات، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت.
    
21. جرجانی، علی (1325ق)، شرح المواقف، قاهره.
    
22. حافظ، شمس‌الدین محمد (1367ش)، دیوان، به کوشش علامه محمد قزوینی ـ دکتر قاسم غنی، تهران.
    
23. خیام، (1313ش)، ترانه‌ها، به کوشش صادق هدایت، تهران.
    
24. دادبه، اصغر (1388ش)، «جبر و اختیار»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد هفدهم، تهران.
    
25. دهخدا، علی‌اکبر (1361ش)، امثال و حکم، تهران.
    
26. راسل، برتراند (1365 ش)، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، کتاب اول، تهران، نشر پرواز.
    
27. سبزواری، ملاهادی‌ (1380ش)، اسرارالحکم، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران
    
28. سبزواری، ملاهادی (1338ق)، حاشیه براسفار، قم.
    
29. سبزواری، ملاهادی (1368ش)، شرح منظومه، به کوشش دکتر مهدی محقق، تهران
    
30. سبزواری، ملاهادی (1285 ق)، شرح اسرار بر مثنوی، چاپ سنگی، تهران.
    
31. سعدی، مصلح‌الدین (1389ش)، کلیات،‌ به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، هرمس.
    
32. سیدمرتضی، علی (1405ق)، رسائل، به کوشش احمد حسینی و مهدی رجایی، قم.
    
33. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1354ش)، گزیدة غزلیات شمس، تهران، جیبی.
    
34. شهرستانی، محمد ابوالفتح عبدالکریم (1381ق)، الملل و النحل، به کوشش محمدسید کیلانی، بیروت.
    
35. عفیفی، ابوالعلا (1366ش)، تعلیقات بر فصوص الحکم، تهران.
    
36. علامة حلی، حسن (1363ق)، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، قم.
    
37. علامه حلی، حسن (1399ق)، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت.
    
38. عین القضاه همدانی (1341ش) تمهیدات، به کوشش عفیف عسیران، تهران.
    
39. غزالی، محمد (1417ق)، احیاءالعلوم، بیروت.
    
40. غزالی، محمد (1403ق)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت.
    
41. غزالی، محمد (1405ق)، قواعدالعقائد، به کوشش موسی محمدعلی، بیروت.
    
42. غزالی، محمد (1961م)، مقاصدالفلاسفه، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره.
    
43. قاضی عبدالجبار همدانی (1963م)، المغنی، به کوشش توفیق طویل و دیگران، قاهره.
    
44. قطب‌الدین نیشابوری (1414ق)، ‌الحدود، به کوشش محمد یزدی،‌ قم.
    
45. قیصری، داوود (1299ق)، شرح فصوص‌الحکم، تهران.
    
46. کاشفی، ملاحسین واعظ (1375ق)، لب لباب مثنوی، به کوشش سید نصراله تقوی، تهران.
    
47. لاهیجی، عبدالرزاق (1372ش)، گوهرمراد، تهران.
    
48. مانکدیم، احمد (1384ق)، ]تعلیق[ شرح الاصول الخمسه، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره.
    
49. مولوی، جلال‌الدین (     1360 ش)، فیه مافیه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
    
50. مولوی، جلال‌الدین (1359ش)، مثنوی معنوی، به کوشش رینولد الین نیکلسن، تهران.
    
51. نصراله منشی (1384ش)، کلیله و دمنه، به کوشش مجتبی مینوی، تهران.
    
52. نصیرالدین طوسی (1359ش)، تلخیص المحصل، به کوشش عبدالله نورانی، تهران.
    
53. نصیرالدین طوسی (بی‌تا)، جبر و اختیار، چاپ سنگی.
    
54. همایی، جلال‌‌الدین (1354ش)، مولوی‌نامه، تهران.
    
    1. A FFiFi, A.E, The Mystical philosophy of Muhyiddin Arabi, Lahoure, 1964.
       
    2. Routledge Encyclopedia of Philosophy, London/NewYork, 1925.