نگاه دیگرگونة مولانا به مسألۀ جبر و اختیار
محورهای موضوعی : حماسه
اصغر دادبه
1
(
استاد و مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران شمال.
)
کلید واژه: جبر ـ اختیار ـ جبر چو جان ـ کثرتگرایی ـ وحدتگرایی,
چکیده مقاله :
جبر و اختیار از مسائل مهم کلامی ـ دینی است که در عرفان و فلسفه نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با پذیرش جبر، معمای مسؤولیت انسان و معمای خلق گناه از سوی خدا مطرح میشود و با قبول اختیار (تفویض) معمای محدود شدن قدرت خدا و استثناپذیری، قانون استثناناپذیر علّیّت چهره مینماید. متکلمان، فلاسفه و عرفا، هر یک با معیارهای خود کوشیدهاند به حل معماها نایل آیند. مولانا با نگاهی دیگرگونه به موضوع: اولاً بیان میکند که جبر و اختیار چونان هر مسألۀ فلسفی دیگر جدلیّ الطرفین و بحث دربارۀ آن پایان ناپذیر است؛ ثانیاً نشان میدهد که به لحاظ عملی، هر دو مسأله مورد نیاز انسان است و انسان برحسب نیاز خود گاهی بدین و گاهی بدان روی میآورد؛ ثالثاً چون مسأله را از منظر کثرتگرایی یا دوگرایی مینگرد، چونان یک فیلسوف خردگرای آزاداندیش به تبیین و توجیه اختیار میپردازد و چون از منظر یک گرایی (وحدتگرایی) به موضوع میپردازد، همانند هر عارف وحدتگرا در برابر خود جبری میبیند که عین اختیار و برتر از اختیار است و بر آن نام جبر چو جان مینهد.
Determinism and freewill are among the principal religious and discourse related issues which have been the subject of many discussions and investigations in Philosophy and Mysticism. Upon acceptance of determinism the mystery of man_s responsibility and the riddle of creation of sin arise and upon acceptance of freewill (Tafviz) we are faced with the paradox of limitation of God_s power and an exception to the ultimate law of causation emerge. Legal theorists, philosophers, mystics, each with their own criteria have attempted to solve the riddles. Moulana however cast a different look on the subject. Firstly he maintains that determinism and freewill like any other philosophical problem is disputable and discussion over it is endless. Secondly he illustrates that for practical reasons both problems are required by man and depending on his need, man sometimes inclines towards one or the other. Thirdly, since he looks at the problem from the pluralistic or dualistic perspective as a rational philosopher and a free thinker he justifies free will and from a monotheistic perspective, as a mystic believing in monotheism, confronting him he sees a determinism which is the same as free will and superior to that which he calls .
قرآن کریم
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1360ش)، قواعد کلی فلسفی در فلسفة اسلامی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه.
- A FFiFi, A.E, The Mystical philosophy of Muhyiddin Arabi, Lahoure, 1964.
_||_