بررسی انتقادی برخی از پژوهش‌ها و اظهارنظرها دربارة شاهنشاهنامة صبا

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

رضا زرین کمر ¹ (پژوهشگر دوره پسادکتری / دانشگاه مازندران.)
رضا ستاری ² (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران)

تاریخ دریافت : 1400/10/24 تاریخ پذیرش : 1401/04/31 تاریخ انتشار : 1402/02/01

کلید واژه: شاهنشاهنامه, فتحعلی خان صبا, نقد شاهنشاهنامه, مکتب بازگشت,

چکیده مقاله :

شاهنشاهنامه، منظومه‌ای حماسی از فتحعلی خان صبا است که تاریخ ایران در دورة سلطنت فتحعلی شاه قاجار را دستمایة آفرینش اثری ادبی قرار داده است. البته دامنة تاریخی اثر از سقوط اصفهان تا اواخر دورة اول جنگ‌های ایران و روس را در بر می‌گیرد. این منظومة طولانی، به رغم اهمیت، تا کنون چنان که باید مورد توجه و بررسی قرار نگرفته است. نقدهای نوشته شده بر شاهنشاهنامه، کمتر به کل اثر نظر داشتند و به نظر می‌رسد، بیشتر نویسندگان آن به طور کامل متن این منظومه را نخوانده‌اند. این نقدها بیشتر براساس متن گزیدة منظومه نوشته شده و به این علت دچار خطاهای فاحش محتوایی و تاریخی شده‌اند. این مقاله، به مطالعة حدود بیست پژوهش انجام شده در صد سال اخیر، دربارة شاهنشاهنامه پرداخته و کوشیده است تا با بررسی اشکالات و خطاهای آن متون، نقدهای شاهنشاهنامه را نقد کند. دستاورد پژوهش، بیانگر آن است که عمدة نقدها، بدون توجه به کل اثر و نکات تاریخی مرتبط با آن، اشتباهاتی مرتکب شده و این اشتباهات از طریق نقدهای هر عصر، به نقدهای دوران سپسین راه یافته‌اند.

چکیده انگلیسی:

Shahanshahnameh is an epic poem written by Fath-Ali Khan Saba who has made use of the history of Iran during the reign of Fath-Ali Shah of Qajar dynasty as the basis for creating a literary work. The historical narration of the work covers the fall of Isfahan to the end of the first period of the Iran-Russia wars. Despite its significance, this epic poem has not yet been properly studied. Critiques written on Shahanshahnameh are not thorough works and it seems most of their authors did not read the entire text of the poem. These critiques are mostly written based on excerpts from the Poem and as a result, they have glaring flaws in terms of content and as far as history is concerned. This article seeks to analyze over twenty researches done on Shahanshahnameh in the last century and tries to criticize their approaches by examining the flaws and errors of their texts. The result of this research indicates that most of the critics, regardless of the whole work and the historical points related to it, have made mistakes and these errors have found their way through the critiques of each era to the next period.

منابع و مأخذ:

• آرین­پور، یحیی. (1387). از صبا تا نیما، جلد اول. تهران: علمی و فرهنگی.


• احمدی، مسلم. (1398). بررسی مؤلفه های هویت ملی در آثار حماسی دوره قاجار با تکیه بر شهنشاهنامه فتحعلی خان صبا. رسالة مقطع دکتری. استاد راهنما: غلامعلی فلاح. رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات، دانشگاه خوارزمی.


• احمدی، مسلم. (1398). هویت ملی در مکتب بازگشت ادبی با الهام از شهنشاهنامة فتحعلی خان صبا. ویراستار: زهرا سعادتی­نیا. تهران: پژوهش پارسی.


• براندیج، آنتونی. (1396). رویارویی با منابع. ترجمة محمد غفوری. تهران: سمت.


• بیاتی، نرگس. (1394). حماسه­سرایی در عصر قاجار با تکیه بر حماسه­های تاریخی. پایان­نامة مقطع کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدرضا نجاریان، رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد.


• تجربه­کار، نصرت. (1350). سبک شعر در عصر قاجاریه. تهران: توس.


• حضرتی، حسن. (1397). روش پژوهش در تاریخ­شناسی. تهران: لوگوس.


• حمیدی شیرازی، مهدی. (1364). شعر در دورة قاجار. تهران: گنج کتاب.


• خاتمی، احمد. (1373). تاریخ ادبیات ایران در دورة بازگشت ادبی. جلد دوم. تهران: پایا.


• خودداری نائینی، سعید. (1390). «شهنشاهنامه فتحعلی خان صبا : نسخه 5998 کتابخانه ملک ، شاهکاری از هنر دوره قاجار». آیینه میراث. سال نهم، شمارة 48، صص 47-70.


• دنبلی (مفتون)، عبدالرزاق. (1343). تذکرة نگارستان دارا، جلد اول. تصحیح: عبدالرسول خیام­پور. تبریز: انتشارات موسسة تاریخ و فرهنگ ایران.


• دیوان بیگی شیرازی، سید احمد. (1366). حدیقه الشعرا، جلد دوم. تصحیح و تحشیه: عبدالحسین نوایی. تهران: زرین.


• رضاقلی میرزای قاجار. (1373). سفرنامه. به کوشش: اصغر فرمانفرمایی قاجار. تهران: اساطیر.


• زرقانی، مهدی. (1394). تاریخ ادبیات و قلمرو زبان فارسی (4) با رویکرد ژانری. تهران: فاطمی.


• سمساریان، فرشته. (1388). تصحیح و تعلیقات خداوندنامة صبای کاشانی (بخش اول). پایان­نامة کارشناسی ارشد. استاد راهنما: سید محمد راستگوفر. رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه یزد.


• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1390). ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما. ترجمه­ی حجت­الله اصیل. تهران: نی.


• شمس لنگرودی، محمد. (1398). شعر دورة بازگشت. تهران: نگاه.


• شمیم، علی­اصغر. (1393). ایران در دورة سلطنت قاجار. تهران: مدبر.


• صبا، فتحعلی خان. (1225ق). شاهنشاهنامه. نسخه خطی. کتابخانه ملی انگلستان،3442.


• صبا، فتحعلی خان. (1226ق). شاهنشاهنامه. نسخة خطی. کتابخانه ملی اتریش-وین،438.


• صبا، فتحعلی خان. (1227ق). شهنشاهنامه. نسخة خطی. کتابخانه دانشگاه تهران،381.


• صبا، فتحعلی خان. (1867م/1246ق). شاهنشاهنامه. چاپ سنگی در بمبئی. کتابخانة مجلس،73737.


• صبا، فتحعلی خان. (1313). گلشن صبا. به اهتمام: ح. کوهی کرمانی. مقدمه: ملک­الشعرای بهار. تهران: نسیم صبا.


• صفا، ذبیح­الله. (1387). حماسه­سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.


• صفایی، ابراهیم. (1333). نهضت ادبی ایران در عصر قاجار. تهران: کتابفروشی ابن­سینا.


• فاضل گروسی، عبدالحسین. (1376). تذکرة انجمن خاقان. مقدمه: توفیق سبحانی. تهران: روزنه.


• فتحی گلین­بلاغی، ماه­زر و حسن­زاده نیری، محمدحسن. (1394). «برخی شباهت­های شاهنامة فردوسی و شهنشاهنامة صبا». بهارستان سخن. سال دوازدهم، ش 29، صص 133-154.


• لونی، مهدی و اقبالی، پرویز. (1396). «بررسی نسخة مصور شاهنشاهنامه موجود در کتابخانة مجلس و شناسایی تصویرگر آن». فصلنامة علمی-پژوهشی نگره. دورة 12، شمارة 43، ص 49.


• متولی حقیقی، یوسف. (1384). «شاهنامه­ای که پایانش خوش نبود: بررسی یک متن تاریخی دورة قاجار»، پژوهشنامة تاریخ. شمارة 1، صص 57-76.


• محمود میرزا قاجار، بن فتحعلی شاه. (1346). سفینه­المحمود، جلد اول. تصحیح: عبدالرسول خیام­پور. تبریز: انتشارات موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.


• موذن، بهاره. (1390). «بررسی سبکی و محتوایی شاهنشاهنامة فتحعلی خان صبا و مقایسه آن با شاهنامة فردوسی». کتاب ماه ادبیات. شماره 163، صص 31-39.


• نامی، صبرا. (1399). تصحیح متن شهنشاهنامة فتحعلی خان صبا (زندگی عباس میرزا). رسالة مقطع. استاد راهنما: روح­الله هادی. دکتری رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.


• نخجوانی، حسین. (1329). «زندگی و شخصیت ملک­الشعرا فتحعلی خان صبا». مجلة علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 19 و 20، صص 191-201.


• نوری، محمدتقی بن محمدمهدی. (1386). اشرف التواریخ. مصحح: سوسن اصیلی. تهران: میراث مکتوب.


• هادی، روح­الله و نامی، صبرا. (1399). «بن­مایه­های اساطیری و بازتاب حضور فرهنگ عامه در دورة حماسة منظوم قاجار». دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه. سال 8، شمارة 33، صص 57-91.


• هدایت، رضاقلی. (1382). مجمع­الفصحا. تصحیح مظاهر مصفا. تهران: امیر کبیر.


• هدایت، رضاقلی. (1385). تذکرة ریاض العارفین. مصحح ابوالقاسم رادفر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

References

• Arianpour, Yahya. (1387). From Saba to Nima, Vol. 1. Tehran: Elmi-Va-Farhangi. [In Persian]


• Ahmadi, Muslem. (2018). Investigating the components of national identity in the epic works of the Qajar period based on the Shaanhshahnameh of Fath Ali Khan Saba. Doctoral dissertation. Supervisor: Gholam Ali Falah. Faculty of Persian Language and Literature, Faculty of Literature, Kharazmi University. [In Persian]


• Ahmadi, Muslem. (2018). National identity in the literary return school inspired by Shahanshahnameh Fathali Khan Saba. Ed. Zahra Saadatinia. Tehran: Motaleaate Parsi. [In Persian]


• Brundage, Anthony. (2016). Dealing with resources. Mohammad Ghafouri. Tehran: Samt. [In Persian]


• Bayati, Narges. (2014). Epic writing in the Qajar era based on historical epics. Master's Thesis, Supervisor: Mohammad Reza Najjarian, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Persian Language and Literature, Yazd University. [In Persian]


• Tajrobekar, Nosrat. (1350). The style of poetry in the Qajar era. Tehran: Toos. [In Persian]


• Hazrati, Hassan. (2017). Research method in historiography. Tehran: Logos. [In Persian]


• Hamidi Shirazi, Mehdi. (1364). Poetry in the Qajar period. Tehran: Ganj-E-Ketab. [In Persian]


• Khatami, Ahmad. (1373). The history of Iranian literature in the period of literary return. The second volume. Tehran: Paya. [In Persian]


• Khoddari Naini, Saeed. (1390). "Shahanshahnameh of Fath Ali Khan Saba: Edition 5998 of Malik Library, a masterpiece of Qajar period art". Ayine-E-Miras. Year 9, No. 48, pp. 47-70. [In Persian]


• Donboli, Abdul Razzaq. (1343). Nargaristan Dara, Vol. Correction: Abdul Rasul Khayampour. Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]


• Diwan Beigi Shirazi, Seyyed Ahmad. (1366). Hadiqah al-Shaara, Vol. Correction and preparation: Abdul Hossein Nawai. Tehran: Zarrin. [In Persian]


• Rezaqoli-Mirza Qajar. (1373). Safar Nameh. Ed. Asqar Farmanfarma Qajar. Tehran: Asatir. [In Persian]


• Zarqani, Mehdi. (2014). The history of literature and the territory of the Persian language (4) with a genre approach. Tehran: Fatemi. [In Persian]


• Semsarian, Fereshte. (1388). Correction and comments of Saba-ye-Kashani's Khodavandnameh (first part). Master's thesis. Supervisor: Seyyed Mohammad Rastgoufar. Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, Yazd University. [In Persian]


• Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. (1390). Persian literature: from the Jami era to our time. Original trans. Hojjatullah Asil. Tehran: Ney. [In Persian]


• Shams Langroudi, Mohammad. (2018). Return period poetry. Tehran: Negah. [In Persian]


• Shamim, Ali Asghar. (2013). Iran during the Qajar dynasty. Tehran: Modabber. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1225 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. National Library of England, 3442. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1226 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. Austria-Vienna National Library, 438. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1227 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. Tehran University Library, 381. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1867 AD/1246 AH). Shahanshahnameh, Lithograph in Mumbai. Majlis Library, 73737. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1313). Golshan-E-Saba. Edition: H. Kermani kouhi, Introduction: Mohammadtaghi Bahar. Tehran: Nasim-E-Saba. [In Persian]


• Safa, Zabihullah. (1387). Epic writing in Iran. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]


• Safai, Ibrahim. (1333). Iranian literary movement in the Qajar era. Tehran: Ibn-E-Sina bookstore. [In Persian]


• Fazel Grosi, Abdul Hossein. (1376). Khaqan’s Association. Introduction: Tawfiq Sobhani. Tehran: Rozeneh. [In Persian]


• Fathi Glin-Balaghi, Mah-Zar and Hasan-Zadeh Neiri, Mohammad Hassan. (2014). "Some similarities between Ferdowsi's Shahnameh and Saba's Shahanshahnameh". Baharestan-E-Sokhon. The twelfth year, vol. 29, pp. 133-154. [In Persian]


• - Loni, Mehdi and Iqbali, Parviz. (2016). "Examination of the illustrated copy of the Shahshahnameh in the Parliament Library and identification of its illustrator". Negare. Vol. 12, No.  43,   49. [In Persian]


• Motevali Haqiqi, Yusuf. (1384). "A Shahnameh with no happy ending: a study of a historical text of the Qajar period",Journal of Tarikh Research. No. 1, pp. 57-76. [In Persian]


• Mahmoud Mirza Qajar, Bin Fath Ali Shah. (1346). Safina-Tal-Mahmoud, Vol. 1. Correction: Abdul Rasul Khayampour. Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]


• Moazzen, Bahare. (1390). "Analysis of the style and content of the Shahanshahnameh of Fath Ali Khan Saba and its comparison with the Shahnameh of Ferdowsi". Book of the month of literature. No. 163, pp. 31-39. [In Persian]


• Nami, Sabra. (2019). Correction of the text of Shahanshahnameh Fath Ali Khan Saba (Life of Abbas Mirza). Doctoral dissertation. Supervisor: Ruhollah Hadi. Ph D in Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran. [In Persian]


• Nakhjavani, Hossein. (1329). "The life and personality of Melek-ul-Shaara Fath Ali Khan Saba". Tabriz University Journal of Humanities, No. 19 and 20, pp. 191-201. [In Persian]


• Nouri, Mohammad Taqi bin Mohammad Mahdi. (1386). Ashraf al-Tavarikh. Ed. Susan Asili. Tehran: Mirath Maktob. [In Persian]


• Hadi, Ruhollah and Nami, Sabra. (2019). "Mythological foundations and the reflection of the presence of popular culture in the epic period of Qajar poetry". Journal of popular culture and literature. Year 8, No. 33, pp. 57-91. [In Persian]


• Hedayat, Rezaqoli. (1382). Majma-ul-Fosaha. Ed. Mazaher Mosaffa. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]


• Hedayat, Rezaqoli. (1385). Riyadh-al-Arefin . Corrected by Abulqasem Radfar. Tehran: Research Institute of Human Sciences and Cultural Studies. [In Persian]

 

References

• Arianpour, Yahya. (1387). From Saba to Nima, Vol. 1. Tehran: Elmi-Va-Farhangi. [In Persian]


• Ahmadi, Muslem. (2018). Investigating the components of national identity in the epic works of the Qajar period based on the Shaanhshahnameh of Fath Ali Khan Saba. Doctoral dissertation. Supervisor: Gholam Ali Falah. Faculty of Persian Language and Literature, Faculty of Literature, Kharazmi University. [In Persian]


• Ahmadi, Muslem. (2018). National identity in the literary return school inspired by Shahanshahnameh Fathali Khan Saba. Ed. Zahra Saadatinia. Tehran: Motaleaate Parsi. [In Persian]


• Brundage, Anthony. (2016). Dealing with resources. Mohammad Ghafouri. Tehran: Samt. [In Persian]


• Bayati, Narges. (2014). Epic writing in the Qajar era based on historical epics. Master's Thesis, Supervisor: Mohammad Reza Najjarian, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Persian Language and Literature, Yazd University. [In Persian]


• Tajrobekar, Nosrat. (1350). The style of poetry in the Qajar era. Tehran: Toos. [In Persian]


• Hazrati, Hassan. (2017). Research method in historiography. Tehran: Logos. [In Persian]


• Hamidi Shirazi, Mehdi. (1364). Poetry in the Qajar period. Tehran: Ganj-E-Ketab. [In Persian]


• Khatami, Ahmad. (1373). The history of Iranian literature in the period of literary return. The second volume. Tehran: Paya. [In Persian]


• Khoddari Naini, Saeed. (1390). "Shahanshahnameh of Fath Ali Khan Saba: Edition 5998 of Malik Library, a masterpiece of Qajar period art". Ayine-E-Miras. Year 9, No. 48, pp. 47-70. [In Persian]


• Donboli, Abdul Razzaq. (1343). Nargaristan Dara, Vol. Correction: Abdul Rasul Khayampour. Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]


• Diwan Beigi Shirazi, Seyyed Ahmad. (1366). Hadiqah al-Shaara, Vol. Correction and preparation: Abdul Hossein Nawai. Tehran: Zarrin. [In Persian]


• Rezaqoli-Mirza Qajar. (1373). Safar Nameh. Ed. Asqar Farmanfarma Qajar. Tehran: Asatir. [In Persian]


• Zarqani, Mehdi. (2014). The history of literature and the territory of the Persian language (4) with a genre approach. Tehran: Fatemi. [In Persian]


• Semsarian, Fereshte. (1388). Correction and comments of Saba-ye-Kashani's Khodavandnameh (first part). Master's thesis. Supervisor: Seyyed Mohammad Rastgoufar. Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, Yazd University. [In Persian]


• Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. (1390). Persian literature: from the Jami era to our time. Original trans. Hojjatullah Asil. Tehran: Ney. [In Persian]


• Shams Langroudi, Mohammad. (2018). Return period poetry. Tehran: Negah. [In Persian]


• Shamim, Ali Asghar. (2013). Iran during the Qajar dynasty. Tehran: Modabber. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1225 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. National Library of England, 3442. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1226 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. Austria-Vienna National Library, 438. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1227 AH). Shahanshahnameh, Manuscript. Tehran University Library, 381. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1867 AD/1246 AH). Shahanshahnameh, Lithograph in Mumbai. Majlis Library, 73737. [In Persian]


• Saba, Fath Ali Khan. (1313). Golshan-E-Saba. Edition: H. Kermani kouhi, Introduction: Mohammadtaghi Bahar. Tehran: Nasim-E-Saba. [In Persian]


• Safa, Zabihullah. (1387). Epic writing in Iran. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]


• Safai, Ibrahim. (1333). Iranian literary movement in the Qajar era. Tehran: Ibn-E-Sina bookstore. [In Persian]


• Fazel Grosi, Abdul Hossein. (1376). Khaqan’s Association. Introduction: Tawfiq Sobhani. Tehran: Rozeneh. [In Persian]


• Fathi Glin-Balaghi, Mah-Zar and Hasan-Zadeh Neiri, Mohammad Hassan. (2014). "Some similarities between Ferdowsi's Shahnameh and Saba's Shahanshahnameh". Baharestan-E-Sokhon. The twelfth year, vol. 29, pp. 133-154. [In Persian]


• - Loni, Mehdi and Iqbali, Parviz. (2016). "Examination of the illustrated copy of the Shahshahnameh in the Parliament Library and identification of its illustrator". Negare. Vol. 12, No.  43,   49. [In Persian]


• Motevali Haqiqi, Yusuf. (1384). "A Shahnameh with no happy ending: a study of a historical text of the Qajar period",Journal of Tarikh Research. No. 1, pp. 57-76. [In Persian]


• Mahmoud Mirza Qajar, Bin Fath Ali Shah. (1346). Safina-Tal-Mahmoud, Vol. 1. Correction: Abdul Rasul Khayampour. Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]


• Moazzen, Bahare. (1390). "Analysis of the style and content of the Shahanshahnameh of Fath Ali Khan Saba and its comparison with the Shahnameh of Ferdowsi". Book of the month of literature. No. 163, pp. 31-39. [In Persian]


• Nami, Sabra. (2019). Correction of the text of Shahanshahnameh Fath Ali Khan Saba (Life of Abbas Mirza). Doctoral dissertation. Supervisor: Ruhollah Hadi. Ph D in Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran. [In Persian]


• Nakhjavani, Hossein. (1329). "The life and personality of Melek-ul-Shaara Fath Ali Khan Saba". Tabriz University Journal of Humanities, No. 19 and 20, pp. 191-201. [In Persian]


• Nouri, Mohammad Taqi bin Mohammad Mahdi. (1386). Ashraf al-Tavarikh. Ed. Susan Asili. Tehran: Mirath Maktob. [In Persian]


• Hadi, Ruhollah and Nami, Sabra. (2019). "Mythological foundations and the reflection of the presence of popular culture in the epic period of Qajar poetry". Journal of popular culture and literature. Year 8, No. 33, pp. 57-91. [In Persian]


• Hedayat, Rezaqoli. (1382). Majma-ul-Fosaha. Ed. Mazaher Mosaffa. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]


• Hedayat, Rezaqoli. (1385). Riyadh-al-Arefin . Corrected by Abulqasem Radfar. Tehran: Research Institute of Human Sciences and Cultural Studies. [In Persian]