تحلیل پیکرگردانی اژدها در ماجراهای گرشاسپ براساس نقد کهن‌الگویی

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

هوشنگ محمدی افشار ¹

1 - استادیار، دانش‌کده ادبیات و علوم انسانی، بخش ادبیات فارسی، دانش‌گاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

تاریخ دریافت : 1400/11/14 تاریخ پذیرش : 1401/04/18 تاریخ انتشار : 1401/05/01

کلید واژه: اژدها, گرشاسپ, ضدّقهرمان, نقد کهن‌الگویی, پیکرگردانی,

چکیده مقاله :

نقد کهن‌الگویی از جمله روی‌کردهای میان‌‌رشته‌ای در نقد ادبی معاصر است. کارل گوستاو یونگ میراث ادبی و تجربه‌های مشترک فرهنگ‌های متفاوت را در ناخودآگاه جمعی می‌پندارد و دلیل شباهت‌های فرهنگی میان ملل مختلف را اشتراک در کهن‌الگوهای مشترک می‌داند. هدف این‌گونه نقد، تحلیل و ارزیابی آثار ادبی و روایات کهن، در صورت داشتن ظرفیت اسطوره‌ای و کهن‌الگویی است. از جمله اهداف اصلی پیکرگردانی، ارائۀ نمادها و نشانه‌هایی است که قصد بازنمایی حالات روانی انسان را دارد و در پی بیان رازهای مبهم هستی در اسطوره‌ها به‌وسیلۀ کهن‌الگوهاست. این پژوهش قصد دارد انواع پیکرگردانی هیولاهایی را که در اصل اژدها هستند، در ماجراهای گرشاسپ مورد تحلیل و ارزیابی قراردهد. در این جستار از میان ضدّقهرمانانی که گرشاسپِ اوستا به‌عنوان کهن‌الگوی قهرمان با آن‌ها مبارزه کرده‌است، تنها پتیاره‌های اژدهاگونه‌ای که به هیأت پری وهیولاهای سهم‌گین پیکرگردانی شده‌اند، از دیدگاه نقد یونگی، به شیوۀ کتاب‌خانه‌ای و با روی‌کرد تحلیلی - توصیفی مورد بررسی قرارگرفته‌اند و این نتیجه به‌دست ‌آمده‌است که این بوده‌های اهریمنی به‌رغم تفاوت در پیکره‌های ظاهری، در اصل پیکرگردانی اژدهای درون و سایه وآنیمای منفی قهرمان هستند.

چکیده انگلیسی:

Archetypal criticism is one of the interdisciplinary approaches in contemporary literary criticism.  Carl Jung sees literary heritage and common experiences in different cultures in the collective unconscious and believes the reason for the cultural similarities among nations lies in the common archetypes shared.  The purpose of this type of criticism is the analysis and evaluation of literary works and ancient narratives should the work lend itself to this genre of criticism.  The main purpose of metamorphosis is the presentation of symbols, and signs which intend to reveal the psychological states of man and seeks to explain and reveal ambiguous mysteries of the existence in mythologies via the archetypes.  The purpose of this article is to analyze and evaluate all types of metamorphosis of monsters who are dragons in origin in Garshasp’s adventures.  Among the antiheros with whom Garshasp, archetypal hero in Avesta fights only dragon like viragos metamorphosed as fairies or appalling monsters were investigated from the Jungian critical perspective employing library approach and descriptive analytic method.  The results obtained show that these demonic creatures despite their differences in appearance are in fact regarded as the metamorphosis of the dragon within the hero, or the hero’s anima.

منابع و مأخذ:

- آیدنلو، سجاد. (۱۳۸۲). «نشانه‌های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، پژوهش‌های ادبی، ش 2، صص7-37.

- اسدی توسی، ابونصر علی بن احمد. (۱۳۸۶). گرشاسب نامه، به تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.

- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1387).  اسطوره، بیان نمادین، تهران: سروش.

- اسنودن، روت. (۱۳۸۷). خودآموز یونگ، ترجمۀ نورالدین رحمانیان، تهران :آشیان.

- اشرف‌زاده، رضا و شاه‌بدیع‌زاده، مهدخت. (1395). «اسطورۀ اژدهاکشی در اوستا و متون حماسی»، فصل‌نامۀ تخصّصی زبان و ادبیّات فارسی دانش‌گاه آزاد اسلامی مشهد، ش7، صص29 – 49.

- اکبری مفاخر، آرش. (۱۳۸۹). «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملّی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی»، کاوش‌نامه ادبیات فارسی، س11، ش21، صص61-87.

 - الیاده، میرچا. (۱۳۸۵). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

- امامی، نصرالله. (۱۳۸۵). مبانی و روش‌های نقد ادبی، تهران: جامی.

- امیدسالار، محمود. (۱۳۹۳). «گرشاسب‌نامه». دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، ج5، به سرپرستی اسماعیل سعادت، چ1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص ۴۸۵ –۴۹۰.

- اوستا. (1370). 2ج.گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید.

- باباخانی، مصطفی. (۱۳۹۳). کاربرد کهن‌الگو در شاهنامه، تهران: جامی.

- بهار، مهرداد. (1376). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.

- بهار، مهرداد. (1384). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.

- بیننده، عاطفه و تجلّی اردکانی، اطهر. (1398). «راست‌نمایی در داستان‌های اژدها در شاهنامه و گرشاسب‌نامه»، هشتمین همایش ملّی متن‌پژوهی ادبی، صص155 – 179.

 - پورداود، ابراهیم. ۱۳۷۷. یشت­ها، 2ج، تهران: اساطیر.

- تاریخ سیستان. (1389). به تصحیح و تحشیۀ محمّد تقی ملک الشعراء بهار، تهران: اساطیر.

- خطیبی، ابوالفضل. (۱۳۹۳). «گرشاسب». دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، ج5، به سرپرستی: اسماعیل سعادت، چ1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص ۴۷۷- ۴۸۵.

- خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی. (۱۳۸۶). سام‌نامه، به تصحیح: میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب.

 - دارمستتر، جیمز. (۱۳۸۲). تفسیر اوستا، ترجمه موسی جوان، تهران: دنیای کتاب.

 - دین‌کرد. (1386). کتاب پنجم، ترجمه و تعلیقات ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: معین.

- رجبیان، ساناز. (1392). نقد کهن‌الگویی گرشاسب‌نامه اسدی طوسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راه‌نما: مهدی نیک‌منش، دانش‌گاه الزهراء.

- رستگار فسایی، منصور. (۱۳۷۹). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.

- رستگار فسایی، منصور. (۱۳۸۳). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- روایت پهلوی. (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- ستّاری، جلال. (۱۳۶۶). رمز و مثل در روان‌کاوی، تهران: توس.

- سرکاراتی، بهمن. (۱۳۸۵). سایه‌های شکارشده (مجموعه مقالات)، تهران: طهوری.

  - سرکاراتی، بهمن. (۱۳۸۶). «پری»، دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی،  ج2. به سرپرستی: اسماعیل سعادت. چ1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص ۱۲۸- ۱۳۱.

- شایگان، داریوش. (۱۳۹۲). بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی، تهران: امیرکبیر.

- شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1399). فرهنگ نمادها، 3ج، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: کتاب‌سرای نیک.

- علائی، مشیّت. (۱۳۸۰). «درآمدی بر نقد اسطوره‌شناختی»، ادبیات داستانی، ش58، صص۸- ۱۳.

- غفوری، رضا. (1393). «نبرد قهرمان با اژدها در روایت‌های حماسی ایران»، ادب‌پژوهی، ش34، صص 99 – 128.

- فرای، نورتروپ. (1377). تحلیل نقد. ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1396). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.

- فرنبَغ دادَگی. (1369). بُندَهِش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.

 - فوردهام، فریدا. (۱۳۸۸). مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ، ترجمۀ مسعود میربهاء، تهران: جامی.

- کادن، جان‌آنتونی. (1380). فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.

- کریمی قره‌بابا، سعید. (1399). «پیکرگردانی دختر جادو به اژدها در اسکندرنامۀ نظامی گنجوی»، فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س16، ش58، صص219 – 248.

 - کمپبل، جوزف. (۱۳۹۴). قهرمان هزارچهره. ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل آفتاب.

 - کی‌گوردن، والتر. (۱۳۷۰). «درآمدی بر نقد کهن‌الگویی»، ترجمه جلال سخنور، ادبستان فرهنگ و هنر، ش۱۶، صص ۲۸- ۳۱.

- گرگیج، جلال‌الدین و قائمی، فرزاد. (1392). «بررسی پیوند میان جنبه‌های انسانی و فراطبیعی اژدهای "گندرو" برمبنای ارتباط این اژدها با اسطورۀ آب»، جستارهای ادبی، ش181، صص 29 – 50.

 - گورین، ویلفرد. ال و هم‌کاران. (۱۳۷۷). راه‌نمای روی‌کردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا میهن‌خواه، تهران: اطلاعات.

- لک، ایران و تمیم‌داری، احمد. (۱۳۹۵). «مطالعۀ تطبیقی کهن‌الگوی سفر و بازگشت قهرمان در شاهنامه و ادیسه»، ادبیات تطبیقی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ش۱۳، صص ۱۶۱- ۱۸۴ .

- محمّدی، محتشم و دشتی، نصرالله. (1396). «تحلیل عناصر حماسی در گرشاسب‌نامه»، فصل‌نامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س13، ش47، صص 285 -308.

- مقدّم، رقیه و هم‌کاران. (۱۳۹۸). «نقد اسطوره‌ای گرشاسب‌نامه براساس دیدگاه پیرسون»، زبان و ادب فارسی، س۷۲، ش۲۳۹، صص ۱۵۷- ۱۸۲.

 - مورنو، آنتونیو. (۱۳۸۱). یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.

- مینوی خرد. (1379). ترجمۀ احمد تفضّلی، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.

- نایب‌زاده، راضیه و سامانیان، صمد. (1394). «اژدها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران و چین»، فصل‌نامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س11، ش38، صص 235 – 269.

 - واحددوست، مهوش. (۱۳۸۹). روی‌کردهای علمی به اسطوره‌شناسی، تهران: سروش.

- وندیداد. (1385). ج1، فرگردهای یکم تا هشتم. ترجمه و پژوهش: هاشم رضی، تهران: بهجت.

 - هومر. (۱۳۸۶). اُدیسه، ترجمۀ سعید نفیسی، تهران: دنیای کتاب.

 - یونگ، کارل‌ گوستاو. (۱۳۹۴). چهارصورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: به‌نشر.

- یونگ، کارل‌ گوستاو. (۱۳۸۳). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.

- یونگ، کارل‌ گوستاو. (1387). روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری، تهران: علمی و فرهنگی.

- یونگ، کارل‌ گوستاو. (1386). روا‌ن‌شناسی و دین، ترجمۀ فواد روحانی، تهران: علمی و فرهنگی.

- Abrams, M. H. )1993(. A Glossary of Literary Terms.Sixth Edition.Cornell University.

- Smith, G. Elliot. )2003(. Evolution of the Dragon. Whitefish: Kessinger.

• Áydanlū, Sajjād. (2003/1382SH). “Indications of Afrásyāb’s mythological nature in Shāhnāmeh”. The literary Researches. No. 2. 7-37. [In Persian]
• Asadī – ye Tūsī, Alī ebn –e Ahmad. (2007/1386SH). Garshāsbnāmeh .   Habib Yaqmāyī. Tehran: Donyā –ye Ketāb. [In Persian]
• Esmaeīlpūr, Abolqāsem. (2008/1387SH). Myth, the symbolic expression. 2^nd Tehrān: Sorūsh. [In Persian]
• Snowden, Ruth. (2008/1387SH). Teach Yourself Jung.   Nūraddīn Rahmānīyān. Tehrān: Āshyān. [In Persian]
• Ashrafzādeh, Rezā & Shāhbadīˊe Zādeh, Mahdoxt. (2016/ 1395SH). “The myth of dragon killing in Avesta and epic texts”. Specialized Quarterly Journal of Persian Language & Literature. Mašhad Āzād University.  7.    29-49. [In Persian]
• Akbarī Mafāxer, Arash. (2010/1389SH). “The ontology of monsters in national epics based on Ferdowsi”s Shāhnāmeh.” Kāvoshnāmeh of the Persian Literature. Year 11^th.     21.  37- 61. [In Persian]
• Eliade, Mirčā. (2006/1385SH). Treatise on the History of Religions.   Jalāl Sattāry. Tehrān: Sorūsh. [In Persian]
• Emāmī, Nasrollāh.(2006/ 1385SH). The basics and methods of literary criticism. 3^rd     Tehrān: Jāmī. [In Persian]
• Omīdsālār,Mahmūd.(2014/1393SH). “Garshāsbnāmeh”. The Encyclopedia of Persian language & literature. 5.  Directed by  Esmāˊeīl Saˊādat. 1^st ed. Tehran: Farhangestān –e Zabān va Adab –e Fārsī.  485-490. [In Persian]
• Avestā. (1991/ 1370SH) reported by Jalīl Dūstxāh. 1^st Vol.  2   Tehrān:   Morvārīd . [In Persian]
• Bābākhāni,Mustafa. (2014/1393 SH). The Usage of Archetype in Shāhnāmeh. Tehrān: Jāmi. [In Persian]
• Bahār, Mehrdād. (1997/1376SH). A research on Persian Mythtology. 2^nd  Tehrān: Agāh. [In Persian]
• Bahār, Mehrdād. (2005/1384SH). From myth to history. 4th ed. Tehran: Cheshmeh. [In Persian]
• Bīnandeh, Atefeh & Tajallī Ardekanī, Athar. (2019/1398SH). “Truthfulness in dragon tales in Shahnāmeh & Garshāsbnāmeh”. The eighth National Conference on litarary textology. 155 – 179. [In Persian]
• Pūrdāvūd, Ebrāhīm.(1998/1377SH).Yashtha.   2.   Tehran: Asātīr. [In Persian]
• The history of Sīstān. (2011/1389SH).   Mohammad Taqī Malakoshoˊarā Bahār.  1^st ed. Tehrān:  Asātīr . [In Persian]
• Xatībī,Abolfazl. (2014/1393SH). “Garshāsb”. The encyclopedia of Persian language & literature. 5. Advisor: Esmāˊīl Saˊādat. 1^st ed. Tehrān:  Farhngesātn –e Zabān va Adab –e Fārsī.  475-485. [In Persian]
• Xájū –ye Kermānī, Mahmūdebn –e Alī. (2007/1386SH). Sāmnāmeh. Mītrā Mehrābādī. 1st ed. Tehrān: Donyā –ye Ketāb. [In Persian]
• Dārmesteter, James.( 2003/ 1382SH ). Commentary On Avestā.    Mūsā Javān. 1^st ed. Tehrān: Donya – ye Ketāb. [In Persian]
• Dīnkard. (2007/ 1386SH ).   5.   trans.  Žaleh Amūzgār & Ahmad Tafazolī. 1^st ed. Tehrān: Moˊeīn. [In Persian]
• Rajabiyān, sānāz.(2013/1392SH) . The Crchetypal criticism of Asadī Tūsī’s Garshasbnameh. MA. Thesis    Mehdi Nikmanesh.  Azzahrá University.  [In Persian]
• Rastgār–e Fasāyī, Mansūr.(2000/1380SH). Dragon in Persian Mythology. 1^st Tehran: Tūs. [In Persian]
• Rastgār –e Fasāyī, Mansūr. (2001/1380SH). “Metamorphosis in Mythology”. Research Centre for Humanities and Cultural Studies.  [In Persian]
• The narrative of Pahlavī. (1988/1367SH). trans. Mahshid Mirfaxráii. Tehran:   Institute of Research and Cultural Studies. [In Persian]
• Sattārī, Jalāl. (1987/1366SH). Mystery & Parable in Psychoanalysis. 1^st Tehran: Tūs. [In Persian]
• Sarkārātī, Bahman. (2006/1385SH). The hunted shades. 2^nd   Tehrān: Tahūrī. [In Persian]
• Sarkārātī, Bahman. (2007/1388SH). “Fairy”. The Encyclopedia of Persian language & literature Journal. 2.   Directed by Esma’eīl –e Saˊādat.  1^st ed. Tehrān:  Farhangestān Zabān va adab –e Farsi. 128-131. [In Persian]
• Shayegān, Daryūsh. (2013/1392SH). Mental idols & Eternal Memories. 8^th  Tehrān: Amīrkabīr . [In Persian]
• Chevalier, Jean et gheerbrant, Alain. (2020/1399SH). The Dictionary of Symbols. Vol 3.    Sūdābeh Fazāyelī.   5^th ed.   Tehrān:  Ketābsarā – ye Nīk. [In Persian]
• Alāˊeī, Mashīyat. (2001/1380SH). “An introduction to the criticism of mythodology”. The fictional literature. 58.  8- 13. [In Persian]
• Qafūrī, Rezā. (2014/1393SH). “Hero’s combat with dragon in Persian epic narratives”.Adab Pažūhī. 34.   99-128. [In Persian]
• Frye, Northrop . 1998. The Analysis of Criticism. Sāleh Hoseinī.  Tehrān: Nīlūfar. [In Persian]
• Ferdowsī, Abolqāsem. (1996/1375SH). Ferdowsi’s Shāhnāmeh (Based on Moskow edition). By Saˊeīd Hamīdīyan. 3^rd Tehrān: Qatreh. [In Persian]
• Farnbaq Dādagī. (2009/1388SH). Bondahesh. trans. Mehrdād Bahār. 1^st    Tehrān: Tūs. [In Persian]
• Fordhām,Ferīdā. (2009/1388SH). An Introduction to Jung’s Psychology. trans. Masoud Mīrbahāˊe. 1^st Tehrān: Jāmī. [In Persian]
• Kāden, John Antūnī. (2001/1380SH). Descriptive Dictionary of Literature & Criticism. trans. Kāzem Fīrūzmand. Tehran: Shādgān. [In Persian]
• Karīmī qarehbābā, Saˊeīd. (2020/1399SH).“The metamorphosis of the young sorcerer into dragon in Nezamī Ganjavī’s Eskandarnameh”. Quarterly Journal of Mystical and mythological literature. Year 16.   58.  219 – 248. [In Persian]
• Campbell, Joseph. (2015/1394SH). The Hero with a Thousand Faces. Shādī Xosrowpanāh. 6^th ed. Maŝhad: Gol –e Āftāb. [In Persian]
• Kīgordon, Valter. (1991/1370 SH) . “ An Introduction to Archetypal Criticism”. tran. Jalāl Sokhanvar. Adabestān –e Farhang va Honar. No. 16.   28-31. [In Persian]
• Gorgīj , Jalāladīn &  Qaˊemī, Farzād. (2013/1392SH).”The study of the connection between human and supernatural aspects of Gandarva dragon and its relation with the myth of water”. Literary queries Journal. No. 181.    29-50. [In Persian]
• Gūrīn, Vīlferd. et al. (1998/1370SH). A Guide to Literary Criticism Approaches. trans. Zahra Mihanxáh. 3^rd Tehran: Etelāˊāt. [In Persian]
• Lak, Irān & Tamīmdārī, Ahmad.(2016/1395SH).”The comparative studies of the archetype of hero’s journey & his return in Shāhnameh & Odīseh”. The comparative literature section of the Persian language & literature Academy. No. 13. 161-184. [In Persian]
• Mohamadī, Mohtašam & Daštī, Nasrollāh. (2017/1396SH). “The analysis of the epic elements in Garshāsbnāmeh”.  Quarterly Journal of Mystical and Mythological Literature. Year 13. No. 47.   285-308. [In Persian]
• Moqaddam, Roqayeh et al. (2019/1398SH). “The mythological criticism of Garshāsbnāmeh according to Pīyerson’s point of view”. Journal of Persian language & literature. Year.72.   239.  157-182. [In Persian]
• Morno, Antonyo. (2002/1381SH). Jung, Gods, and Modern Man. trans. Dāryūsh Mehrjūyī. Tehran: Markaz. [In Persian]
• Minuye Kherad (The Paradise of wisdom). (2000/1379SH). trans. Ahmad Tafazolī. by Žāleh Amūzgār. 3 ed. Tehran: Tūs. [In Persian]
• Náyebzādeh, Rāzīyeh & Sāmānyān, Samad. (2015/1394SH). “Dragon in myths & culture of Iran & China”. Azád University Quarterly Journal of Mystical and Mythological Literature. No. 38.   235-269. [In Persian]
• Vāheddūst, Mahvash. (2010/1389SH). Scientific approaches towards Mythology. 2nd ed.Tehrān: Sorūsh. [In Persian]
• Vandīdād.( 2002/1381SH). Vol. 1. (The first eight chapters) trans. Hāšem Razī. 1st ed. Tehrān:  [In Persian]
• Hūmer. (2007/1386SH). Odīseh. trans. Saˊeīd Nafīsī.  3^rd Tehran: Donyā –ye Ketāb . [In Persian]
• Jūng, Kārl Gūstāv. (2015/1394SH). Four Archetypes.   Parvīn Frāmarzī.  3^rd ed.    Mashhad:  Behnashr. [In Persian]
• Jūng, Kārl Gūstāv. (2004/1383SH). Man & his Symbols.   Mahmūd Soltānyeh. 4^th ed.  Tehrān:  Jāmī. [In Persian]
• Jūng, Kārl Gūstāv. ( 2008/1387SH). The Psychology of the Unconscious. trans. Mohammad Ali Amīrī.   5^th  Tehrān:  Elmī va Farhangī. [In Persian]
• Jūng, Kārl Gūstāv. (2007/1386SH). Psychology & religion.    Foˊād Rohānī.  9^th ed. Tehrān:  Elmī va Farhangī. [In Persian]
• Abrams, M. H. )1993(. A Glossary of Literary Terms.Sixth Edition.Cornell University.
• Smith, G. Elliot. )2003(. Evolution of the Dragon. Whitefish: Kessinger.