واکاوی شخصیت ملّیِ ایرانی در شاهنامه

محورهای موضوعی : حماسه

سوسن سهامی ¹ , بابک حیدری ²

1 - گروه جامعه شناسی، واحد مرودشت ، دانشگاه آزاد اسلامی ، مرودشت ، ایران.
2 - گروه روان‌شناسی، دانش‌گاه آزاد اسلامی، واحد مرودشت، ایران

تاریخ دریافت : 1398/08/09 تاریخ پذیرش : 1399/03/07 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: ادبیات حماسی, شخصیت ملی, داستان زال و رودابه, تیپ شخصیتی, نظریۀ زمینه‌ای,

چکیده مقاله :

چکیده شخصیت ملی، از ارزشی بسیار بالا بـرخوردار است؛ به گونه ای که برایِ بسیاری، دست یابی به الگوهایِ ملی، هدف اصلی زندگی شان شده و بسیار ارزش مند است. اما به راستی چه الگو یا تیپ شخصیتی مناسب جامعۀ ما است؟ آیا در فرهنگ کهن ایرانی، الگوها یا تیپ های شخصیتی مناسب برای ارائه به نسل امروز وجود دارد یا باید دست به دامان فرهنگ های دیگر شد؟ شاهنامۀ فردوسی به عنوان شناس نامۀ ملی جامعۀ ایرانی، قرن ها است که از طریق اسطوره هایش، انتقال دهندۀ بخشی عمده از میراث کهن فرهنگی، هویتی، دینی و ملی ایرانیان تا به امروز بوده است. در نوشتار حاضر کوشش شده است تا از منظر جامعه شناسی و روان شناسی شخصیت، ویژگی های شخصیتیِ خوش نامان شاهنامه، مورد مطالعه و واکاوی قرار گیرد. پژوهنده در ابتدا با استفاده از روش تحلیل روایت، ویژگی های شخصیتیِ شش شخصیت اصلی داستان زال و رودابه را از شاهنامۀ فردوسی تعیین کرده و با به کارگیری از سه مرحلۀ رمزگذاریِ باز، محوری و انتخابی، 158 مفهوم، 28 مقولۀ فرعی و 7 مقولۀ اصلی و بر اساس 4 محور، 8 شخصیت را آشکار ساخته است. هم چنین یک مفهوم اصلی (دو نوع شخصیت به نام نوع خردمندانه و ضدِّ خرد) را پیش کشیده است.

چکیده انگلیسی:

Abstract A national character has such profound merit that for many access to these national models, had become the main sacred objective of their lives.  However in real life what personality type or role model is appropriate for our society?  Are there any such examples in the ancient Persian culture to introduce to the present generation?  Or should one resort to other cultures?  It is centuries that through its myths, Shahnameh of Ferdowsi as a national identity of Persian society, transmitted major part of ancient Persian cultural, religious, and national heritage to this day.  Attempt is made in this article to study the characteristic features of Shahnameh’s prominent heroes from the perspective of sociological and psychological aspect of personality.    Employing narrative analysis method, first the characteristic features of six main characters in the Tale of Zal and Roudabeh are determined. Secondly, using three stages of open, axial, and selective coding in grounded theory method 158 concepts, 28 sub themes, and 7 major themes were identified and according to four precepts eight characters were revealed, and finally the chief concept of two personality types rational and irrational are referred to.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع  

-        استونس، لسلی. (1362). هفت نظریه دربارۀ طبیعت انسان، تـرجمۀ بهرام محسن­پور، تهران: رشد.

-        امرایی، مجید. (1382). شناخت شخصیت­های شاهنامه از کیومرث تا شغاد، تهران: آنزان.

-        براون، ادوارد. (1342). تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، تـرجمۀ فتح­الله مجتبایی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

-        بروس کوئن. (1396). مبانی جامعه­ شناسی، ترجمۀ غلام­عباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت.

-        بورمان، کارل. (1375). افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.

-        حاجیانی، ابراهیم. (1388). جامعه­ شناسی هویت ایرانی، تهران: پژوهش­کدۀ تحقیقات استراتژیک.

-        داودنیا، نسرین و ناصر سراج خرمی. (1392) «شخصیّت مرزی سودابه در شاهنامۀ فردوسی»، پژوهش­نامۀ ادب حماسی، دورۀ 9، شمارۀ 16، پاییز و زمستان 1392، صص 77- 98.

-        دیلم صالحی، بهروز. (1385). «اسطوره و حماسه»، فصل­نامۀ مطالعات ملی، سال هفتم، شمارۀ 3، صص 3-24.

-        سیاسی، علی­اکبر. (1367). نظریه ­های شخصیت، تهران: دانش­گاه تهران.

-        شاملو، سعید. (1382). مکتب­ها و نظریه­ ها در روان­شناسی شخصیت،تهران: رشد.

-        شاه بدیع­زاده، مهدخت و رضا اشرف­زاده. (1397). «تحلیل کهن‌الگویی شخصیت کوش پیل‌دندان با روی‌کرد به کهن‌الگوهای پیر خردمند و ولادت دوباره»، پژوهش­نامۀ ادب حماسی، دورۀ 14، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1397، صص 155- 173.

-        شجاعی، محمدصادق. (1388). «نگاهی به ریشه­های نظریۀ صفات شخصیت در اخلاق»، فصل­نامۀ علمی- تخصصی مطالعات اسلام و روان­شناسی، سال2، شمارۀ4، بهار و تابستان 1388، صص129-153.

-        شنبه‌ای، رقیه. (1389). «شخصیت و شگردهای شخصیت‌پردازی سعدی در گلستان» پژوهش­نامه فرهنگ و ادب، شمارۀ13، دورۀ 6، شمارۀ 10، پاییز و زمستان 1389، صص321-343.

-        شولتز، دوان. (1378). نظریه­ های شخصیت، ترجمۀ کریمی و هم­کاران، تهران: ارسباران.

-        صدیقی، مصطفی. (1391). «تحلیل شخصیت سام بر پایۀ نظریۀ آدلر و نمایش درمانی»، کهن ­نامۀ ادب پارسی، پژوهش­کدۀ علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شمارۀ دوم، صص67-89.

-        فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.

-        فیست، جس و گگریگوری فیست. (1386). نظریه­ های شخصیت، ترجمۀ یحیا سیدمحمدی، تهران: روان.

-        قاسم­زاده، سید­علی. (1388). «نقد و تحلیل دیدگاه مستشرقان غربی دربارۀ حماسۀ ملی ایران»، جستارهای ادبی، شمارۀ167، صص191-214.

-        گروسی فرشی، م.ت. (1380). روی­کردی نوین در ارزیابی شخصیت (کاربرد تحلیل عاملی در مطالعات شخصیت). تبریز: دانیال و جامعه­ پژوه.

-        محمدپور، احمد. (1390). روش تحقیق کیفی ضد روش، تهران: جامعه­‌شناسان.

-        مختاری، محمد. (1369). اسطورۀ زال، تهران: آگاه.

-        مرادی، انوش. (1391). «تحلیل کهن­ الگویی داستان رستم و اسفندیار»، فصل­نامۀ تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، شمارۀ دوم، صص 95-109.
 

-        هوشنگی، مجید. (1388). «نقد و بررسی روان­کاوانۀ شخصیت زال از نگاه آلفرد آدلر». فصل­نامۀ نقد ادبی، سال2، شمارۀ 7، صص91- 119.

-        هومن، حیدرعلی. (1390). راه­نمای عملی پژوهش کیفی، تهران: سمت.

-        یوسفی، علی؛  هاشمی، سید محمدرضا و زهرا بستان.  (1391) «تحلیل گفتمان انتـقادی هویت ایـرانی در شاهنامۀ فردوسی (مورد مطالعه داستان سیـاوش)، مجلـۀ جامعه­ شناسی تاریخی، پاییز و زمستان 1391، دورۀ چهارم، شمارۀ 2، صص 145- 172.

-        یوسفی، علی؛ هاشمی، سید محمدرضا؛ صدیق اورعی، غلام­رضا؛ بستان، زهرا. (1391). «تحلیل محتوای هویت ایرانی در داستان سیاوش شاهنامۀ فردوسی»،  مطالعات ملی ، بهار 1391، شمارۀ 49، صص  87 - 110.