بنجیدن مصدری کهن و متروک در شاهنامه
محورهای موضوعی : حماسه
سجاد آیدنلو
1
(
عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اورمیه
)
کلید واژه: شاهنامه, تصحیح قیاسی, بَنجیدن, ریشه‌شناسی, دستور تاریخی,
چکیده مقاله :
بَنجیدن مصدری کهن و متروک در شاهنامه سجاد آیدِنلو* دانش یارِ دانش گاهِ پیام نور، مرکز اورمیّه، ایران. تاریخ دریافت: 14/12/1397 تاریخ پذیرش: 6/6/1398 چکیده در داستان بهرام گـور و لنبک آب کـش پس از این کـه لنبـک به پذیرایی از بهرام می ایستد بیتی است که بر اساس آن: برید آن که لنبک بدو داد شاه ببنچید/ ببخشید/ بپیچید/ بخندید و بنهاد بر پیش گاه با توجّه به ضبط نسخه های شاهنامه و یکی دو قرینۀ دیگر، احتمالاً صورت درستِ فعلِ مصراعِ دوم ببَنجید است. این فعل از مصدر بَنجیدن به معنای تقسیم کردن، بریدن و خُرد کردن است و مادّۀ مضارعی که برای ساختن این مصدر جعلی/ ثانوی به کار رفته است، شاید مادّۀ مضارعِ دومِ مصدرِ بَختَنِ پهلوی باشد. با این احتمال بَنج از ریشۀ *baj- به معنای تقسیم کردن و بخشش است و معنی بیت با تصحیحِ قیاسیِ ببنجید چنین خواهد بود: بهرام غذایی را که لنبک به او داد به دو یا چند بخش تقسیم کرد و روی میز نهاد. * . aydenloo@gmail.com
Banjidan, an archaic, obsolete infinitive in shahnameh *Sajjad Aydenloo Associate Professor, Payame Nour University, Urmia Branch, Iran Date of reception: 97/12/14 Date of acceptance: 98/6/6 Abstract In Bahram Gur and Lonbak, the water seller tale there is an episode where Lonbak stands to receive Bahram. Right after this scene there is a couplet. With respect to the records found in different manuscripts of Shahnameh and one or two such parallels, probably the right form of the verb in the second hemistich is Bebanjid. This verb is a derivative of the infinitive “Banjidan” which means to divide, and cut into pieces. The present mode stem used to make this false or secondary infinitive may be the second present mode stem of the infinitive “Bakhtan” in Pahlavi in which case banj is taken from the root baj which means to divide and to give so that the meaning of the couplet considering the deductive edition will be as follows: Bahram divided the food Lonbak offered him into two or three parts and put them of the table. * . aydenloo@gmail.com
فهرست منابع
- آذرلی، غلامرضا. (1387). فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران: هزار.
- ادیب طوسی، محمّدامین. (1388). فرهنگ لغات ادبی، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
- افشار، شایان. (1396). بن نامۀ مصدرهای زبان فارسی، تهران: مروارید.
- البنداری، قوام الدین. (1350). الشاهنامه، تصحیح عبدالوهّاب عزّام، قاهره: مطبعه دار الکتب المصریه.
- پادشاه (شاد)، محمّد. (1335). فرهنگ آنندراج، زیر نظر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: خیّام.
- پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1384). الاغراض الطبیّه و المباحث العلاییه، تصحیح حسن تاجبخش، تهران: دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1391). ذخیرۀ خوارزمشاهی، قم: موسّسۀ احیاء طبّ طبیعی.
- حسن دوست، محمّد. (1389). فرهنگ تطبیقی- موضوعی زبانها و گویشهای ایرانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حسن دوست، محمّد. (1393). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال. (1391). یادداشت های شاهنامه، با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چ2.
- خالقی مطلق، جلال. (1396). واژه نامۀ شاهنامه، به کوشش فاطمه مهری و گلاله هنری، تهران: سخن.
- دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران: چ2 از دورۀ جدید.
- رواقی، علی (1381)، ذیل فرهنگ های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران، هرمس.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً از سده 8 ه.ق)، شمارۀ ثبت 66786.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 834 ه.ق کتابخانۀ سلیمانیه.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس، احتمالاً کتابت قرون 8 و9 ه.ق، شمارۀ ثبت 61682.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس، احتمالاً کتابتِ قرن نهم، به شمارۀ Suppl. Pers. 1280.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 905 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Persan 228.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ ناقص کتابخانۀ ملّی پاریس، تاریخ مقدّمه 950 ه.ق، به شمارۀ Persan 489.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 998 ه.ق کتابخانۀ مجلس، شمارۀ ثبت 89724.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن 10 ه.ق)، شمارۀ ثبت 15235.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 1012 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Suppl. Pers. 490. 15413.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1272). شاهنامه، چاپ سنگی به خطّ اولیا سمیع شیرازی، کتابفروشی وصال.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1376). شاهنامۀ امیربهادری، تهران: جاویدان، چ2.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1829). شاهنامه، به کوشش ترنر ماکان، کلکته.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه، به کوشش مهدی قریب و محمّدعلی بهبودی، تهران: توس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1375 الف). شاهنامه، به کوشش محمّد رمضانی، تهران: پدیده (کلالۀ خاور)، چ3.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379 الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ فتحالله مجتبایی، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379ب). شاهنامه، تصحیح مصطفا جیحونی، اصفـهان: شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1380). شاهنامه (چاپ سنگی بمبئی 1276 ه.ق)،با حواشی ملک الشعرا بهار، به کوشش علی میرانصاری، تهران: اشتاد.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386 الف). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ب). شاهنامه، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ج). شاهنامه، تصحیح مهدی قریب، تهران: دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه (نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو)، زیر نظر مهدی قریب، تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن، 2ج.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1396). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن، چ2، 4ج.
- قاسمی، مسعود. (1392). «تصحیح و توضیح چند بیت در شاهنامه»، مجموعه مقالات همایش هزارۀ شاهنامه، به کوشش محمّدجعفر یاحقّی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص441- 451.
- قصص قرآن مجید. (1365). برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، به اهتمام یحیا مهدوی، تهران: خوارزمی، چ2.
- کزّازی، میرجلالالدین. (1385). نامۀ باستان، تهران: سمت، ج 7.
- کیا، صادق. (1390). واژه نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- لغتنامۀ فارسی (بزرگ). (1379). تهران: دانشگاه تهران و موسّسۀ لغت نامۀ دهخدا، ج5.
- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- معین، محمّد. (1371). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چ8.
- مکنزی، دیوید نیل. (1383). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ3.
- منصوری، یدالله. (1384). بررسی ریشه شناختی فعل های زبان پهلوی (فارسی میانۀ زرتشتی)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- منصوری، یدالله و جمیله حسن زاده. (1387). بررسی ریشه شناختی افعال در زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نفیسی (ناظم لاطبّا)، علیاکبر. (1355). فرهنگ نفیسی، تهران: کتاب فروشی خیّام.
- Cheung, Johnny .(2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Lieden, Boston: Brill.
