خاقانی شروانی در شعر خود از روایت کدام شاهنامه بهره برده است؟

محورهای موضوعی : حماسه

کامران ارژنگی ¹ , محمد جعفر یاحقی ²

1 - دانشجوی دکتری ادبیات حماسی دانشگاه فردوسی مشهد
2 - دانشگاه فردوسی مشهد

تاریخ دریافت : 1396/04/21 تاریخ پذیرش : 1398/06/21 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, خاقانی شروانی, مسعودی مروزی,

چکیده مقاله :

خاقانی شروانی قصیده سرای بزرگ سدۀ ششم هجری قمری، به میزانی بسیار از روایات شاهنامه و داستان های اساطیری و پهلوانی در شعر خود بهره برده است. برخی شواهد نشان می دهد که شاعر در شعر خود به داستان هایی حماسی و پهلوانی از شاهنامه اشاره می کند که مربوط به روایت فردوسی از شاهنامه نیستند و مشخّصاً در شاهنامۀ فردوسی وجود ندارند یا به گونه ای دیگر روایت شده اند. نگارندگانِ این سطور، این فرض را مطرح می کنند که ممکن است خاقانی افزون بر شاهنامۀ فردوسی، به شاهنامه ای دیگر نیز دست رسی داشته و از آن بهره گرفته باشد. شواهد شعری نشان می دهد که تلمیحات شاهنامه ای در اشعار شاعران سده های پنجم و ششم هجری قمری، به داستان هایی از شاهنامه اشاره دارد که متفاوت است از آن چه در شاهنامۀ فردوسی می بینیم و گویا اشارات شاهنامه ایِ شعر آنان، در برخی موارد، از مآخذی دیگر سرچشمه می گیرد. در این مقاله با بررسی شواهدِ شاهنامه ایِ شعر خاقانی و مطابقت آن ها با منابع حماسی پیشین و هم‌چنین روایات حماسی موجود در تواریخ کهن فارسی، این نتیجه به دست آمده است که این شاعر به غیر از شاهنامۀ فردوسی، شاهنامه‌هایی دیگر را نیز در دست داشته و با بررسی دقیق ترِ این شواهد می توان این فرض را مطرح کرد که وی بیش‌ترْ تحت تأثیر شا‌هنامۀ مسعودی مروزی بوده است. در این پژوهش، این شواهد مطرح و بررسی شده است.

چکیده انگلیسی:

Which SHahnameh has been used by KHaghani SHarvani? Khaghani Sharvani, the great eminent poet of the sixth century A.H. had borrowed to a large extent many narratives, epic, mythical, and heroic tales from Shahnameh in his poetry.  However certain evidence show that the stories drawn upon do not belong to Ferdowsi’s version of Shahnameh and distinctly not found in it. It is also possible that the tales are differently narrated.  It is proposed in this article that Khaghani may have had access to another Shahnameh other than Ferdowsi’s epic.   One also encounters such discrepancies in the poetry of other poets of the fifth and sixth century A.H.  The attempt is made in this article to study the materials taken from Shahnameh in Khaghani’s poetry and to compare them with earlier epic sources and epic narratives available in ancient Persian history.  The study verifies that Khaghani had access to other Shahnameh copies.  Further examination of evidence strengthens this supposition that he had been mostly under the influence of Masoudi Marvazi’s Shahnameh.

منابع و مأخذ:

- آیدنلو، سجاد. (1394 الف). «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحـقات نسخ و چاپ­ های شاهنامه»، فرهنگ و ادبیات عامّه، سال 3، شمارۀ 5، صص 100- 51.

- آیدنلو، سجاد. (1394 ب). «بازشناسیِ روایات اکوان دیو در سنّتِ داستانیِ ایران»، کاوش­ نامه، شمارۀ 30، صص 34- 9.

- آیدنلو، سجاد. (1388). «مقدّمه­ای بر نقّالی در ایران»، پژوهش ­های ادب عرفانی، شمارۀ 12، صص 65-35.

- آیدنلو، سجاد. (1390 الف). دفتر خسروان، تهران: سخن.

- آیدنلو، سجاد. (1390 ب). «آیا شاهنامه پانصد بیت بد دارد؟»، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال پنجم، شمارۀ 64.

- آیدنلو، سجاد. (1386). «نکته­ هایی دربارۀ تلمیحات شاهنامه ­ایِ خاقانی»، در مجموعه مقالات «نارسیده ترنج»، اصفهان: نقش مانا.

- آیـدنلو، سجاد. (1383). «نکته­ هایی دربارۀ تلمیحات شاهـنامه­ایِ خـاقانی»، پژوهش­ های ادبی، شمارۀ 4، صص 36- 7.

- آیدنلو، سجاد.  (1387). «پیشینۀ مکتوب و چند صد سالۀ برخی روایات مردمی- شفاهی شاهنامه»، فرهنگ مردم، سال هفتم، شمارۀ 25- 24، صص 83- 74.

- آیدنلو، سجّاد. (1396). «معرّفی چهار شاهنامه از قرن­های ششم و هفتم هجری»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ شانزدهم، شمارۀ اوّل، صص 178- 162.

- ابن اسفندیار، بهاءالدّین محمّد. (بی­تا). تاریخ طبرستان، تصحیح عبّاس اقبال، تهران: کلالۀ خاور.

- ابن بلخی. (1363). فارس­نامه، تصحیح لیسترانچ گای و رینولد الن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.

- ابی­ الخیر، ایران­شاه. (1370). بهمن­ نامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.

- ابی­الخیر، ایران­شاه. (1377). کوش­ نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.

- ابی­الخیر، شهمردان. (1362). نزهت­ نامۀ علایی، به کوشش فرهنگ جهان­پور، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- اخسیکتی، اثیرالدّین. (1337). دیوان، به کوشش رکن­ الدین همایون­ فرّخ، تهران: کتاب­ فروشی رودکی.

- اردلان­ جوان، سیدعلی. (1375). تجلی شاعرانۀ اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، مشهد: به­نشر.

- ارژنگی، کامران. (1396). «شرح چند نکته در شعر خاقانی شروانی»، پاژ، پیاپی 26، ص 112- 97.

- اسلامی­ نژاد، عباس. (1372). «خاقانی و شاهنامه»، هستی، تابستان 1372.

- اکبری­ مفاخر، آرش. (1393). «رزم­ نامۀ کنیزک (حماسه­ ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)»، پژوهش­نامۀ ادب حماسی، سال دهم، شمارۀ هجدهم، صص 171- 145.

- اسدی طوسی، ابونصر علی­ بن احمد. (1354). گرشاسپ­ نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: کتاب­خانۀ طهوری.

- امیدسالار، محمود. (1381). جستارهای شاهنامه­ شناسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

- امیدسالار، محمود. (1390 الف). «داراب­نامه»، در مجموعه مقالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- امیدسالار، محمود. (1390 ب). «اَکوانِ دیو»، در مجموعه مقالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. (1369). فردوسی­ نامه، تهران: رادیو تلویزیون ملّی ایران.

- بغدادی، عبدالقادر. (1382). لغت شه نامه، تصحیح کارل زالمان، ترجمه توفیق سبحانی و علی رواقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- بلعمی، ابوعلی. (1386). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار و محمّد پروین گنابادی، تهران: هرمس.

- بیرونی، ابوریحان. (1386). آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.

- تبریزی، احمد. (1397). شهنشاه نامه، به کوشش مهشید گوهری کاخکی و جواد راشکی علی ­آبادی، تهران: بنیاد موقوفات افشار.

- تبریزی، محمّدحسین­ بن خلف. (1342). برهان قاطع، به­ کوشش محمّد معین، تهران: کتاب­ فروشی ابن­ سینا.

- تفضّلی، احمد. (1397). تصحیح و ترجمۀ سوتکر و ورشت مانسرنسک از دین­کرد نهم، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: دایره ­المعارف بزرگ اسلامی.

- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک­ بن محمّدبن اسماعیل. (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تصحیح و ترجمۀ (به فرانسه) هرمان زتنبرگ، پاریس: مطبعه ملی.

- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک­ بن محمدبن اسماعیل. (1385). شاهنامه ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: اساطیر.

- جهان­ پور، فرهنگ. (1363). «نزهت­ نامه علایی: اثر شه مردان­ بن ابی­ الخیر رازی (1)»، ایران­ نامه، شمارۀ 8، صص 594- 575.

- حافظ، شمس­ الدّین محمّد. (1375). دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی.

- حیدریان، اکبر و هم‌کاران (1397). «چند روایت شفاهی و عامیانه از شاهنامه در تلمیحات حماسی دیوان خاقانی»، فرهنگ و ادبیات عامّه، سال 6، شمارۀ 20، صص 133- 115.

- حیدریان، اکبر. (1397). «دو تلمیح نادر و کم­یابِ شاهنامه‌ای و حماسی در شعر دو شاعر سبک آذربایجانی»، پاژ، شمارۀ 30، صص 60- 53.

- خاقانی، افضل­ الدین بدیل. (1388). دیوان، تصحیح ضیاء­الدین سجادی، تهران: زوّار.

- خاقانی، افضل­ الدین بدیل. (1387). تحفه­ العراقین، تصحیح علی صفری­آق­قلعه، تهران: میراث مکتوب.

- خاقانی، افضل­ الدّین بدیل. (1386). ختم­ الغرایب، تصحیح یوسف عالی­عباس­ آباد، تهران: سخن.

- خالقی­ مطلق، جلال. (1390 الف). «شاهنامۀ پیروزان» و «شاهنامۀ رستم لارجانی»، در مجموعه مقالات «فردوسی و شاهنامه‌سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- خالقی ­مطلق، جلال. (1390 ب). «شاهنامۀ مسعودی مروزی»، در مجموعه مقالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- خالقی­ مطلق، جلال. (1390 ج). «فرامرز»، در مجموعه مقـالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- خـالقی­ مطلق، جلال. (1390 د). «گـیو»، در مجموعـه مقـالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- خطیبی، ابوالفضل. (1390). «آیا شاهنامه پانصد بیت بد دارد؟»، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال پنجم، شمارۀ 47 و 48، صص 57- 55.

- خواندمیر، غیاث­ الدّین. (1362). حبیب­ السیر، زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتاب­فروشی خیام.

- دینوری، ابوحنیفه احمدبن داوود. (1364). اخبار الطّوال، ترجمۀ مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.

- ربیع. (1390). علی­ نامه، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.

- رزم‌نامۀ کنیزک. (1395). به کوشش آرش اکبری‌مفاخر، تهران: دایره­ المعارف بزرگ اسلامی.

- رستگارفسایی، منصور. (1379). فرهنگ نام­ های شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- زریری اصفهانی، مرشد عبّاس. (1396). شاهنامۀ نقّالان، ویرایش جلیل دوست­خواه، تهران: ققنوس.

- زریری اصفهانی، مرشد عبّاس. (1369). رستم و سهراب، ویرایش جلیل دوست­خواه، تهران: توس.

- زرّین­ قبانامه. (1393). به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.

- سعدی، مصلح­ بن عبدالله. (بی­تا). کلیّات، از روی نسخۀ تصحیح­ شدۀ محمّدعلی فروغی، مقدمه وشرح حال از عبدالعظیم قریب، حواشی و تعلیقات از م. درویش، تهران: انتشارات جاویدان.
 

- سیستانی، ملک­شاه حسین. (1344). احیاءالملوک، به ­اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمۀ و نشر کتاب.

- ضیاءپور، جلیل. (1355). «مازندران فردوسی کجاست؟»، شاهنامه­ شناسی، تهران: بنیاد شاهنامۀ فردوسی.

- طبری، محمّدبن جریر. (1375). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

- طَرَسوسی، ابوطاهر محمّدبن حسن­ بن علی­ بن موسی. (1388). داراب­نامه، تصحیح ذبیح­الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.

- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). به کوشش سجّاد آیدنلو، تبریز: به­ نگار.

- طومار هفت­ لشکر. (1377). به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی.

- طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. (1374). به کوشش جمشید صداقت­ نژاد، تهران: دنیای کتاب.

- عطّار، فریدالدین. (1362). دیوان، به اهتمام تقی تفضّلی، تهران: علمی و فرهنگی.

- عطّار، فریدالدین. (1387). الاهی­ نامه، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

- علوی­ مقدّم، محمّد و حسین کی­خسروی. (1395). «تحلیل تطبیقی داستان ضحّاک بر اساس روایت کوش­ نامه»، مطالعات نظریه و انواع ادبی، سال اوّل، شمارۀ 2، صص 20-7.

- غفوری، رضا. (1394). هفت منظومۀ حماسی، تهران: میراث مکتوب.

- فـردوسی، ابـوالقاسم. (1393). شـاهنامه، تصحیح جلال خـالقی­ مطلق، تهـران: دایره ­المعارف بزرگ اسلامی.

- فرنبغ ­دادگی. (1395). بندهش، به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.

- قائمی، فرزاد. (1391). «معرّفی انتقادی، متن­ شناسی و نقد متنی حماسۀ ناشناختۀ شاهنامۀ اسدی»، جستارهای ادبی، شماره 178، صص 131- 105.

- قزوینی، محمّد. (1389). «مقدمۀ قدیم شاهنامه»، مجموعه مقالات هزارۀ فردوسی، به کوشش محمّد­امین ریاحی، تهران: دانش­گاه تهران و دانش­گاه مک­گیل.

- قزوینی، محمّد. (1332). بیست ­مقاله، تهران: کتاب­فروشی ابن­سینا و کتاب­فروشی ادب.

- کریمان، حسین. (1375). پژوهشی در شاهنامه، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.

- کوسج، شمس­ الدین محمّد. (1387). برزونامه، تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.

- کیا، صادق. (1353). شاهنامه و مازندران، تهران: اندیشه نیک، شماره 1.

- متینی، جلال. (1360). «دربارۀ بیژن­ نامه»، آینده، سال هفتم، شماره 4.

- متینی، جلال. (1363). «مازندران در جنگ ­های کی­کاووس و رستم با دیوان»، ایران­ نامه، سال دوم، صص 638- 611.

- مجمل­ التّواریخ والقصص. (1318). به کوشش محمّدتقی بهار، تهران: چاپ­خانۀ کلاله خاور.

- محجوب، محمّدجعفر. (بی­تا). سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران: فردوس و جامی.

- محجوب، محمدجعفر. (1374). «تحول نقّالی و قصه ­خوانی، تربیت قصّه­ خوانان و طومارهای نقّالی (قسمت دوم)»، هنر و معماری، سینما تئاتر، شمارۀ 7، صص 87-80.

- مستوفی، حمدالله. (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.

- مسعودی، علی­ بن حسین. (1390). مروج الذّهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.

- مَقدَسی، مطهّربن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.

- مُقدّسی، مهناز. (1390). «سودابـه»، در مجموعـه مقـالـات «فـردوسی و شـاهنـامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- میرافضلی، سیّدعلی. (1390). «ابوامؤیَّدِ بلخی»، در مجموعه مقالات «فردوسی و شاهنامه­ سرایی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- نایگلی، محمّدشریف. (1396). طومار جامع نقّالی شاهنامه، به کوشش فرزاد قائمی، مشهد: به­ نشر.

- نثر نقّالی شاهنامه. (1397). تصحیح رضا غفوری، تهران: آروَن.

- نوری­ عثمان، محمّد. (1354). «خدای­ نامه‌ها و شاهنامه‌های مأخذ فردوسی»، در جشن­ نامۀ محمّد پروین گنابادی، تهران: توس.

- نوریان، مهدی. (1380). «خاقانی بر خوان رنگین فردوسی»، نشر دانش، شمارۀ 98.

- وراوینی، سعد­الدّین. (1355). مرزبان­ نامه، تصحیح محمّد روشن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

- هلال­ بن محسّن صابی. (1397). رسوم دارالخلافه (نقش آیین­ های ایرانی در نظام خلافت اسلامی)، تصحیح میخائیل عوّاد، ترجمۀ محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: کارنامه.

- یاحقی، محمّدجعفر و محمّدرضا براتی. (1386). «فرجام زال»، پیک نور، سال پنجم، شماره سوم، صص 11- 3.

- یشت­ها. (1347). گزارش ابراهیم پورداود، تهران: کتاب­خانۀ طهوری.