تحلیل تاریخی خطبة الوسیلة و خطبة الطالوتیة

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

سید محمد موسوی نسب مبارکه ¹ ( دانش آموخته دکتری تاریخ تشیع، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان.، ایران )
عمیدرضا اکبری ² ( دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، ایران. )
اصغر منتظرالقائم ³ ( استاد گروه آموزشی تاریخ و ایرن شناسی -دانشگاه اصفهان - ایران )

تاریخ دریافت : 1402/12/26 تاریخ پذیرش : 1403/03/28 تاریخ انتشار : 1403/03/30

کلید واژه: محمد بن علی بن معمر, خطبة الوسیلة, خطبة الطالوتیة, تاریخ‌گذاری.,

چکیده مقاله :

خطبة الوسیلة و خطبة الطالوتیة دو خطبۀ طولانی مشهور منسوب به امام علی(ع) در کتاب الکافی هستند که با وجود غرابت سندشان، تاکنون پژوهشی در اعتبارسنجی و ریشه‌یابی آن‌ها صورت نگرفته است. از این رو پرسش مقاله آن است که شواهد سندی و متنی تا چه حد اصالت مجموعۀ این متون را تأیید می‌کند؟ بدین منظور، از ابزارهای گوناگونی مانند الگوهای اسناد، گفتمان‌شناسی و زبان‌شناسی تاریخی و مصدریابی مفردات روایات بهره گرفته شده است. بنا بر نتایج پژوهش، متون و اسناد راوی اصلی دو خطبه‌، یعنی محمد بن علی معمر غرائب بسیاری دارد، و از جمله در این خطبه‌ها نیز با واسطۀ مجاهیل از بزرگان عامه مضامینی بر خلاف اعتقاداتشان روایت می‌کند. هر دو خطبه از جهت زبانی دربردارندۀ واژگانی متأخر از سدۀ نخست هستند. ناهم‌خوانی مقدمۀ خبر با متن، زمان‌پریشیِ تاریخِ ایراد خطبه، پیوندنداشتن و گسستگیِ بسیاری از مقاطع خطبه از دیگر مشکلات خطبة الوسیلة است که تا حدی در خطبة الطالوتیة نیز دیده می‌شود. تخریج عبارات دو خطبه در منابع نیز مؤید آن است که هردو متونی مرکّب از مجموعه روایاتی هستند که تنها برخی‌شان منسوب به امام علی(ع) بوده است. با توجه به اشتراکات گستردۀ سند و شاخصه‌های دو خبر، شکل‌گیری ساختار نهایی آن‌دو احتمالاً منشأی واحد در حدود طبقۀ ابن معمر دارد.

چکیده انگلیسی:

Al-Wasīlah Sermon and al-Ṭālūtīyah Sermon are two famous long sermons attributed to Imam Ali (as) in the Book al-Kāfī, which despite the strangeness of their isnads, no research has been done on their validation and rooting. Therefore, the question of the article is to what extent do the isnads and textual evidences confirm the authenticity of the collection of these texts? According to the results of the research, the texts and isnāds of the main narrator of the two sermons, Mohammad ibn Ali ibn Maʿmar, have many strange things, and among other things, in these sermons, through unknown narrators, he narrates themes contrary to Sunni beliefs from the Sunni celebrities through the unknown narrators. In terms of language, both sermons contain late words from the first century. The inconsistency of the introduction of the account with the text of the sermon, the anachronism of the date of the sermon, the lack of connection and disconnection of many parts of the sermon are other problems of the al-Wasīlah Sermon, and to some extent it can be seen in the al-Ṭālūtīyah Sermon. The sermon texts are a combination of a collection narratives, only some of which were attributed to Imam Ali (as); the formation of the final structure of those two probably has a single root and it was around the lifetime of ibn Maʿmar.

منابع و مأخذ:

کتابنامه
1. قرآن کریم.
2. آبی، منصور بن الحسین، نثر الدّر فی المُحاضرات، تحقیق: خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت: دار الكتب العلمية، 1424ق.
3. ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن، العِلل، تحقيق: فريق من الباحثين بإشراف سعد بن عبداللّه الحميد و خالد بن عبدالرحمن الجريسی، بی‌جا: مطابع الحمیضی، 1427ق.
4. ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، الاولی، 1404ق.
5. ابن بابویه، علی بن حسین، الإمامة والتبصرة من الحیرة، قم: مدرسة الإمام المهدی، الاولی، 1404ق.
6. ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، تهران: کتابچی، ششم، 1376ش.
7. ابن بابویه، محمد بن علی،‌ التوحید، تصحیح: هاشم حسینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1398ق.
8. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری، اول، 1385ش.
9. ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، دوم، 1413ق.
10. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: اسلامیه، دوم، 1395ق.
11. ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1403ق.
12. ابن بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1407ق.
13. ابن بَلبان، علی، الإحسان فی تقريب صحيح ابن حِبّان، محقّق: شعيب الأرنَؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1408ق.
14. ابن الجوزی، أبوالفرج عبد الرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق: عبد الرحمن محمد عثمان، المدینة: المكتبة السلفیة، الأولى، ١٣٨٦ق/ ١٩٦٦م.
15. ابن حِبّان، محمد، المجروحين من المُحدّثين و الضُعفاء و المتروكين، تحقیق: محمود إبراهيم زايد، حلب: دار الوعی، 1396ق.
16. ابن حنبل، احمد بن محمد، مُسنَد احمد، تحقیق: شعيب الأرنَؤوط و آخرون، إشراف: عبد‌اللّه ‌بن ‌عبد‌المحسن التركی، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
17. ابن دُرَید، محمد بن الحسن، جَمْهَرَة اللّغة، بیروت: دار العلم للملایین، 1988م.
18. ابن دُرَید، محمد بن الحسن، المجتنى، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانية، بی‌تا.
19. ابن راهویه، إسحاق بن إبراهیم، المسند، المحقق: عبدالغفور بن عبدالحق البلوشی، المدینة: مكتبة الإیمان، الأولى، ١٤١٢ق/ ١٩٩١م.
20. ابن رستم طبری، محمد بن جریر، المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب، مصحح: احمد محمودی، قم: کوشانپور، الاولی، 1415ق.
21. ابن‌ سعد، محمد، الطبقات الكُبرى، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الكتب العلمية، 1410ق.
22. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، دوم، 1404ق.
23. ابن طاووس، علی بن موسی، الدروع الواقیة، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1414ق.
24. ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین بإختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین، تحقیق: اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم: دار الکتاب، الاولی، ۱۴۱۳ق.
25. ابن‌ عبد‌ربّه، احمد بن محمد، العِقد الفرید، بيروت: دار الكتب العلمية، 1404ق.
26. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، محقق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
27. ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، محقق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث، اول، 1422ق.
28. ابن قانع، عبد الباقي بن قانع بن مرزوق، معجم الصحابة، محقق: صلاح بن سالم المصراتي، المدينة: مكتبة الغرباء الأثرية، الأولى، ١٤١٨ق.
29. ابن مُطهّر حِلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، سید محمدصادق بحرالعلوم، دوم، قم: الشریف الرضی، 1402ق.
30. ابن مغازلی، علي بن محمد، مناقب أمير المؤمنين علي بن أبي طالب، المحقق: أبو عبد الرحمن تركي بن عبد الله الوادعي، صنعاء: دار الآثار، الأولى ١٤٢٤ق/ ٢٠٠٣م.
31. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
32. ابوحیّان توحیدی، علی بن محمد، الإمتاع والمؤانسة، بیروت: المكتبة العنصرية، الأولى، ١٤٢٤ق.
33. ابوحیّان توحیدی، علی بن محمد، البَصائر و الذخائر، محقق: وَداد القاضی، بیروت: دار صادر، 1408ق.
34. ابوحیّان توحیدی، علی بن محمد، الصداقة والصديق، المحقق: إبراهيم الكيلاني، بيروت: دار الفكر المعاصر، الأولى، ١٤١٩ق/ ١٩٩٨م.
35. ابوقُرّة ثاوذورُس، مَیْمَرٌ فی إکرام الأیقونات، المحقق: الأب الدکتور اغناطیوس دِیک، لبنان: المکتبة البولُسیّة/ 1986م.
36. ابوقُرّة ثاوذورُس، مَیْمَرٌ فی صِحة الدّین المسیحی، به انضمام ترجمۀ فرانسوی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
37. ابوقُرّة ثاوذورُس، مَیْمَرٌ فی وجود الخالق و الدّین القَویم، المحقق: الأب اغناطیوس دِیک، لبنان: المکتبة البولُسیّة / ایتالیا: المَعهَد البابَوی الشرقی، 1982م.
38. أبوهلال عسكري، الحسن بن عبد الله، ديوان المعاني، بيروت: دار الجيل، النشر بالشاملة: ١٤٣١ق.
39. احمدپور، اکبر، امام علی(ع) و خلفا: نقدها و تمایزها، مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی، 1394ش.
40. الإختصاص (منسوب به شیخ مفید)، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، محمود محرمی زرندی، قم: المُؤتَمَر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
41. اِخوان الصفا، رسائل إخوان الصفاء و خُلّان الوفاء، بیروت: الدار الإسلامیة، 1412ق.
42. اَزهَری، محمد بن احمد، تهذیب اللّغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
43. اکبری، عمیدرضا، «سندسازی‌های طب الأئمة منسوب به فرزندان بسطام»، مطالعات فهم حدیث، ش18، ص158-213، 1402ش.
44. اکبری، عمیدرضا، نصیریه، تاریخ، منابع و عقاید، قم: دانشگاه ادیان، 1402ش.
45. اکبری، عمیدرضا، نقش بازشناسی عقاید و احادیث نُصَیریان در اعتبارسنجی و فهم میراث روایی امامیه، استاد راهنما: محمدکاظم رحمان ستایش، رسالۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، 1402ش.
46. امین، احمد، ضُحیٰ الاسلام، قاهره: مکتبة الأسرة، 2003م.
47. بخاری، محمد ‌بن ‌اسماعيل، صحیح البخاری، تحقیق: محمد‌زهير‌‌ بن ‌ناصر ‌الناصر، بیروت: دار طوق النجاة، 1422ق.
48. بَدَوی، عبدالرحمن، مَوسوعة الفلسفة، قم: ذَوِی القُربیٰ، 1429ق.
49. بلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، الأولی، 1417ق/1996م.
50. بهار، مهرداد، جُستاری چند در فرهنگ ایران، چ3، تهران: انتشارات فکر روز، 1376ش.
51. بیهقی، احمد بن الحسین، مناقب الشافعی، محقق: السيد أحمد صقر، قاهره: مكتبة دار التراث، 1390ق.
52. ثامِسطیوس، شرح تیماطیوس بر آنیمای ارسطو، ترجمه به عربی: اسحاق بن حُنَین(د.298ق)، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
53. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق.
54. جعفریان، رسول، قصه‌خوانان در تاریخ اسلام و ایران، تهران: نشر علم، 1400ش.
55. جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، الصِحاح، محقق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، 1376ق.
56. جُنید بغدادی، السِّرّ فی اَنفاس الصوفیة، تحقیق: عبدالباری محمد داود، قاهره: دار جوامع الکلم، 1426ق.
57. جهامی، جیرار، مَوسوعة مُصطلحات الکِندی و الفارابی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 2002م.
58. جهامی، جیرار؛ و سمیح دغیم. المَوسوعة الجامعة لمُصطلحات الفکر العربی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 2006م.
59. جهان‌بخش، جویا، «میراث جابر بن حیّان یا مرده‌ریگ کیمیایی غالیان؟»، سه گفتار در غلوپژوهی، تهران: اساطیر، 1390ش.
60. حاجی‌خانی، علی؛ و سعید جلیلیان، «تحلیل و نقد شبهۀ وجود اصطلاحات فلسفی- حِکمی در نهج البلاغه»، پژوهشنامۀ نهج البلاغه، شمارۀ 17، 1396ش.
61. حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت:‌ دار الکتب العلمیة، الأولی، ۱۴۱۱ق.
62. حسنی، هاشم معروف، الموضوعات فی الآثار و الأخبار، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1973م.
63. حسین‌پوری، امین، «منبعی ناشناخته از منابع الکافی و نکته‌هایی درباره آن»، ارجنامه آیت الله مددی، ص127-155 مشهد: نشر حوزه علمیه خراسان، 1402ش.
64. خزاز قمی رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، مصحح: عبد اللطیف حسینی کوه‌کمری، قم: بیدار، 1401ق.
65. دولابی، محمد بن احمد، الكُنىٰ و الأسماء، محقق: أبوقتيبة نظر محمد الفاريابی، بیروت: دار ابن حزم، 1421ق.
66. دیوان أبي طالب بن عبد المطّلب، صنعة أبي هفّان المهزميّ و علي بن حمزة التمیميّ، تحقیق: محمّد حسن آل یاسین، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2003م.
67. ذهبی، محمد بن احمد، سِيَر أعلام النُبَلاء، تحقیق: مجموعة من المحققين بإشراف الشيخ شعيب الأرناؤوط، چ3، بی¬جا: مؤسسة الرسالة، 1405ق.
68. ذهبی، محمد بن احمد، ميزان الإعتدال فی نقد الرجال، تحقيق: علی محمد البجاوی، بیروت: دار المعرفة للطباعة و النشر، 1382ق.
69. رافعى قزوینى، عبدالكریم بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین‏، محقق: عطاردى قوچانى، عزیزالله، بیروت‏: دار الكتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، 1408ق.
70. رسائل جابر بن حیّان، محقق: پل کراوس، پاریس: دار بیبلیون، 2009م.
71. رُهاوی، اسحاق بن علی، ادب الطبیب، تحقیق: کمال سامرائی و داود سلمان، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387ش.
72. زارع، محمد، «زندیق»، دانشنامه جهان اسلام، ج21، 1395ش.
73. زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، چ11، تهران: امیرکبیر، 1388ش.
74. زَمَخشَری، محمود بن عمر (جار اللّه)، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر، 1979م.
75. سجادی، سید جعفر، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر، 1375ش.
76. سرخه‌ای، احسان، حدیث و اعتبار کتاب‌محور، قم: موسسه معارف، دوم، ۱۴۰۰ش.
77. شریف مرتضی، علی بن الحسین، الشافی فی الإمامة، قم: مؤسسه إسماعیلیان، دوم، 1410ق.
78. شفیعی، سعید، «نهج البلاغه و نقد تاریخی (پژوهش موردی: وجود و عدم)»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 50، شمارۀ 2 ،1396ش.
79. صاحب بن عباد، إسماعیل، المحیط فی اللغة، مصحح: محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب، الاولی، 1414ق.
80. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، دوم، 1404ق.
81. طَحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، 1415ق.
82. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة، الاولی، 1414ق.
83. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تصحیح: حسن خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیه، الرابعة، 1407ق.
84. طوسی، محمد بن حسن، الرجال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، سوم، 1373ش.
85. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تحقیق: عبادالله تهرانی، قم: دار المعارف الإسلامیة، الاولی، 1411ق.
86. طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم: کتاب‌خانه محقق طباطبایی، اول، 1420ق.
87. عادل‌زاده، علی؛ و عمیدرضا اکبری، «انتساب‌‌های نادرست در روایات تحف‌العقول»، سایت درایات، نشر: 23/8/1402، deraayaat.ir/ibnshobe.
88. عادل‌زاده، علی؛ و امیرحسن خوروش، «ارزیابی تفسیر و تأویل واژۀ «ربّ» به اهل بیت(ع)، با تأکید بر دیدگاه فتونی در مرآة الأنوار»، پژوهش‌نامهٔ نقد آرای تفسیری، ش7، 1402ش.
89. «عدم وجود نصي از پیامبر بر خلافت جناب ابوبكر»، مقالات مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر، شمارۀ ٨٢٧٠، نشر: ١٥ آذر ١٣٩٤، lib.eshia.ir/11141/1/146.
90. عزیزی، حسین، نقد و بررسی منابع تاریخی فتوح در سه قرن اول هجری با رویکرد فتوح ایران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391ش.
91. فان اِس، یوزف، کلام و جامعه، ج1، مترجمان: فرزین بانکی و احمدعلی حیدری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1397ش.
92. فتوح الشام، منسوب به محمد بن عمر واقدی، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
93. فخار بن معد موسوی، إیمان أبِي طالب، تحقیق: سید محمد بحرالعلوم، قم، انتشارات سید الشهداء، 1410ق.
94. فَراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چ2، قم: نشر هجرت، 1409ق.
95. فلوطَرخُس (پلوتارک) (منسوب)، الآراء الطبیعیة، ترجمه: قُسْطا بن لوقا(د.حدود 300ق)، فی النفس ویلیه الآراء الطبیعیة والحاس والمحسوس والنبات، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، بیروت: دار القلم، 1980م.
96. فَلوطین، اُثولوجیا، اَفلوطین عند العرب، ترجمه: ابن ناعمۀ حِمصی (زنده در سده‌های دوم و سوم)، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، قم: بیدار، 1413ق.
97. قمی، علی بن ابراهیم (منسوب)، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوی جزائری، چ3، قم: دار الکتاب، 1404ق.
98. کتاب سُلیم بن قیس هلالی، تحقیق: محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم: الهادی، 1405ق.
99. کَشّی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، محقق: سید مهدی رجائی، قم: مؤسسۀ آل ¬البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1404ق.
100. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1429ق.
101. کِندی، یعقوب بن اسحاق، رسائل الکِندی الفلسفیة، محقق: محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره: دار الفکر العربی، 1978م.
102. مُبَرَّد، محمد بن یزید (منسوب)، الفاضل، چ3، قاهره: دار الکتب المصریة، 1421ق.
103. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول ، تحقیق: رسول محلاتی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، الثانیة، 1404ق.
104. مُحاسبی، حارث بن اسد، آداب النفوس، محقق: عبدالقادر احمد عطا، بیروت: دار الکتب الثقافیة، 1428ق.
105. مُحاسبی، حارث بن اسد، فهم القرآن و معانيه، محقق: حسین القوتلی، چ2، بیروت: دارالکندی، دار الفکر، 1398ق.
106. محمدی، علی‌اصغر؛ و کاووس روحی بَرَندَق، «هویت نگارندۀ مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة: تحلیلی انتقادی بر دیدگاه‌ها و طرح نگاهی نو»، فصلنامۀ علمی علوم حدیث، شمارۀ 97، 1399ش.
107. مدائني، علي بْن مُحَمَّد، التعازي، محقق: إبراهيم صالح، دار البشائر، الأولى، ١٤٢٤ق/ ٢٠٠٣م.
108. مدرّسی طباطبائی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان، قم: نشر مورخ، 1386ش.
109. مِزّی، یوسف بن عبدالرّحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1400-1413ق.
110. مسلم بن حَجّاج نیشابوری، صحیح مسلم، تحقیق: محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1374ق.
111. مصباح الشریعة، منسوب به امام جعفر بن محمد صادق، بیروت‏: اعلمى‏، اول: 1400ق‏.
112. مظفّر بن جعفر بن الحسن، الرّسالة الموضّحة، تحقیق: ثامر کاظم الخفاجي، قم، کتابخانة آیت الله مرعشی(ره)، 1432ق.
113. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد، قم: کنگره شیخ مفید، اول، 1413ق.
114. ملکیان، محمدباقر، مَنهَج نقد الحدیث: دراسة فی الأخبار الدَخیلة و المُحَرَّفة، قم: دار زین‌العابدین(ع)، 1401ش.
115. منتظری، سید سعیدرضا، زندیق و زنادیق، قم: نشر دانشگاه ادیان و مذاهب، 1398ش.
116. منتظری، سید سعیدرضا؛ و فرح زاهدی، «وجه اشتقاق و کاربرد معنای واژۀ زندیق در متون گوناگون»، تاریخ اسلام و ایران، شمارۀ 8، 1398ش.
117. موسوی‌نسب، سیدمحمد، نقد و تحلیل تاریخیِ روایات منسوب به امام علی(ع) دربارۀ خلفا (تا پایان قرن پنجم هجری)، استادان راهنما: اصغر منتظرالقائم و اصغر محمودآبادی، رسالۀ دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان، 1402ش.
118. مهدی، عبدالزهراء، الهجوم على بيت فاطمة ع، قم: بی‌نا، 1421ق.
119. میرزایی، مهتاب، بررسی و تحلیل معنایی و زبانی خطبة‌الوسیله، تهران: هورین، 1402ش.
120. نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، الرجال، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ششم، 1365ش.
121. نمازی شاهرودی، علی، مُستَدرَکات علم رجال الحدیث، تهران: فرزند مؤلف، 1414-1415ق.
122. نوبختی، حسن بن موسی (منسوب)، فرق الشیعة، بیروت: دار الأضواء، الاولی، 1404ق.
123. یان، مانفرد، روایت‌شناسی: مبانی نظریۀ روایت، ترجمه: محمد راغب، تهران: ققنوس، 1397ش.