وقوع بوتولیسم ناشی از مصرف نان خشک حاوی تکه‌های گوشت در گاوهای پرواری در اطراف تهران
محورهای موضوعی : بیماری‌های درونی دام‌های بزرگ
پیمان دهقان رحیم آبادی
1
(گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج)
دیبا گلچین
2
(گروه پاتولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
بابک باستانی
3
(دامپزشک طب حیات وحش، ستاد کل سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ایران)
امین انوشه پور
4
(assistant professor)
جواد عباسی
5
(گروه بهداشت و تغذیه دام و طیور، ، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
حسن عسگری راد
6
(دامپزشک بخش خصوصی، ورامین، ایران)
کلید واژه: تهران, گاو پرواری, بوتولیسم, کلستریدیوم بوتولینوم, نان خشک حاوی گوشت,
چکیده مقاله :
در مرداد سال 1399 تعداد 10 راس گاو پرواری در یکی از دامداری‌های اطراف تهران با سابقه ضعف در اندام‌های حرکتی خلفی، عدم تعادل، فلجی و زمین‌گیری جناغی مورد معاینه قرار گرفتند. در معاینه بالینی هیپوترمی، کاهش حرکات شکمبه، یبوست، فلجی زبان، ریزش بزاق، فلجی دم و مقعد، برادیکاردی و آریتمی به ثبت رسید. در کالبدگشایی مبتلایان انباشتگی شدید پیش‌معده‌ها و خونریزی در سطح اندوکارد دیده شد. وجود نشانه‌های بوتولیسم در سه سر موش پس از تزریق داخل صفاقی 0/5 میلی‌لیتر از محتویات دستگاه گوارش گاوهای مبتلا، تائید کننده تشخیص بود. بررسی ریزبینی حضور تغییرات بافتی را در قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها، کبد و شیردان به صورت غیراختصاصی نشان داد. در بررسی جیره مشخص شد که وجود تکه‌های گوشت در نان خشک بستر رویش هاگ و تولید توکسین بوتولینوم را فراهم کرده است. در پایان همه‌گیری در یک دوره 45 روزه، لاشه 98 راس گاو مبتلا به بوتولیسم پس از تشخیص براساس دستورالعمل کشتارگاه معدوم شد.
In August 2020, 10 feedlot cattle were presented with weakness of the hind limbs, ataxia and incoordination, paralysis, and eventually sternal recumbency, in a farm in the suburban area of Tehran. Hypothermia, ruminal hypomotility, constipation, tongue paralysis, hypersalivation, paralysis of the tail and anus sphincter, bradycardia and arrhythmia were recorded in clinical examination. Necropsy revealed severe impaction in the forestomaches, and endocardial hemorrhage. 0.5ml of gastrointestinal contents of affected cattle was administered to three mice, via intraperitoneal route. Signs of botulism was noticed following the injection; hence the diagnosis was confirmed. Microscopic examination revealed nonspecific histopathologic changes in different organs including heart, lungs, kidneys, liver, and abomasum. Analysis of the ingested feed confirmed the presence of meat pieces mixed with bread waste, which provides an excellent environment for C. botulinum spores to germinate and produce toxins. Eventually, after 45 days of botulism outbreak, a total number of 98 affected cows were slaughtered and the carcasses were destroyed according to guidelines issued by Iran veterinary organization.
وقوع بوتولیسم ناشی از مصرف نان خشک حاوی تکه‌های گوشت در گاوهای پرواری در اطراف تهران
چکیده
در مرداد سال 1399 تعداد 10 راس گاو پرواری در یکی از دامداری‌های اطراف تهران با سابقه ضعف در اندام‌های حرکتی خلفی، عدم تعادل، فلجی و زمین‌گیری جناغی مورد معاینه قرار گرفتند. در معاینه بالینی هیپوترمی، کاهش حرکات شکمبه، یبوست، فلجی زبان، ریزش بزاق، فلجی دم و مقعد، برادیکاردی و آریتمی به ثبت رسید. در کالبدگشایی مبتلایان انباشتگی شدید پیش‌معده‌ها و خونریزی در سطح اندوکارد دیده شد. وجود نشانه‌های بوتولیسم در سه سر موش پس از تزریق داخل صفاقی 5/0 میلی‌لیتر از محتویات دستگاه گوارش گاوهای مبتلا، تائید کننده تشخیص بود. بررسی ریزبینی حضور تغییرات بافتی را در قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها، کبد و شیردان به صورت غیراختصاصی نشان داد. در بررسی جیره مشخص شد که وجود تکه‌های گوشت در نان خشک بستر رویش هاگ و تولید توکسین بوتولینوم را فراهم کرده است. در پایان همه‌گیری در یک دوره 45 روزه، لاشه 98 راس گاو مبتلا به بوتولیسم پس از تشخیص براساس دستورالعمل کشتارگاه معدوم شد.
کلمات کلیدی: بوتولیسم، کلستریدیوم بوتولینوم، گاو پرواری، نان خشک حاوی گوشت، تهران
Occurrence of botulism due to consumption of bread waste mixed with meat pieces in feedlot cattle in suburb of Tehran
Abstract
In August 2020, 10 feedlot cattle were presented with weakness of the hind limbs, ataxia and incoordination, paralysis, and eventually sternal recumbency, in a farm in the suburban area of Tehran. Hypothermia, ruminal hypomotility, constipation, tongue paralysis, hypersalivation, paralysis of the tail and anus sphincter, bradycardia and arrhythmia were recorded in clinical examination. Necropsy revealed severe impaction in the forestomaches, and endocardial hemorrhage. 0.5ml of gastrointestinal contents of affected cattle was administered to three mice, via intraperitoneal route. Signs of botulism was noticed following the injection; hence the diagnosis was confirmed. Microscopic examination revealed nonspecific histopathologic changes in different organs including heart, lungs, kidneys, liver, and abomasum. Analysis of the ingested feed confirmed the presence of meat pieces mixed with bread waste, which provides an excellent environment for C. botulinum spores to germinate and produce toxins. Eventually, after 45 days of botulism outbreak, a total number of 98 affected cows were slaughtered and the carcasses were destroyed according to guidelines issued by Iran veterinary organization.
Keywords: Botulism, Clostridium botulinum, Feedlot cattle, Bread waste containing of meat, Tehran
مقدمه
بوتولیسم توسط نوروتوکسین‌های تولید شده از Clostridium botulinum که یک باکتری گرم مثبت و بی‌هوازی است، ایجاد می‌شود (4). هاگ این باکتری می‌تواند به مدت 30 سال در محیط زنده بماند و در دمای بالا، رطوبت مناسب و محیط قلیایی جوانه زده و 8 نوع توکسین بوتولینوم کشنده (A تا G) را تولید کند (4و12و13و14) که از این میان توکسین‌های تیپ C و D مهمترین عامل بوتولیسم در گاو هستند و می‌توانند غلظت بیشتری از سم را تولید کنند (1و4و14و16). این توکسین‌ها از طریق مهار آزادسازی استیل کولین در پایانه‌های اعصاب کولینرژیک سبب فلجی شُل می‌شوند (10و16). از میان حیوانات اهلی، گاو، گوسفند و اسب نسبت به این بیماری حساس هستند ولی خوک، سگ و گربه به نظر مقاوم می‌رسند (1و4). مهمترین منبع بوتولیسم در این حیوانات، خوردن لاشه‌ها و یا ترکیبات خوراکی آلوده به توکسین بوتولینوم است. گاهی لاشه آلوده یک موش می‌تواند 200000 تُن یونجه را آلوده کند و منجر به همه‌گیری بوتولیسم در مزارع پرورش گاو شود (1و4). این همه‌گیری بیماری در گله‌های پرواری به دلیل تلف شدن و یا حذف اجباری تعداد زیادی از مبتلایان، می‌تواند ضررهای اقتصادی فراوانی را به دنبال داشته باشد (10).
بر اساس مقدار توکسین بلع شده و سطح ایمنی دام نشانه‌های بالینی بیماری می‌تواند از شکل فوق حاد تا مزمن متغیر باشد (1و16). اختلال در جویدن، دیسفاژی، ضعف پیشرونده در اندام‌های خلفی و سختی در برخواستن از زمین از نشانه‌های اولیه بیماری است (1و2و4). با پیشرفت بیماری، فلجی در بخش‌های مختلف بدن خود را نشان می‌دهد و در ادامه دام به صورت جناغی و سپس به پهلو زمین‌گیر شده و به دلیل فلجی عضلات تنفسی تلف می‌شود (2و4و12).
در بیشتر موارد تشخیص احتمالی این بیماری بر اساس تاریخچه و نشانه‌های بالینی در دام صورت می‌گیرد (1و8). اگرچه امروزه روش‌های آزمایشگاهی از قبیل ELISA و PCR به کمک تشخیص بوتولیسم آمده‌اند ولی همچنان یافتن توکسین در موش‌ها و بروز نشانه‌های بالینی در آن‌ها پس از تزریق داخل صفاقی محتویات دستگاه گوارش دام مبتلا، به عنوان روش استاندارد در تشخیص بوتولیسم کاربرد دارد (4و7و10و14). در این گزارش تشخیص بوتولیسم در گاوهای پرواری بر اساس نشانه‌های بالینی، بررسی ترکیبات جیره مصرفی و نتایج حاصل از تزریق داخل صفاقی محتویات دستگاه گوارش دام‌های مبتلا به موش صورت گرفت.
تاریخچه و گزارش درمانگاهی
در مرداد سال 1399 در یکی از گاوداری‌های پرواری در اطراف تهران (با ظرفیت 4000 گاو پرواری با سن تقریبی 2 سال) تعداد 10 راس گاو پرواری در بهاربندهای مختلف با سابقه ضعف در اندام‌های حرکتی خلفی، عدم تعادل در هنگام راه رفتن، در پایان فلجی و زمین‌گیری جناغی ارجاع داده شدند (نگاره 1). فاصله بین زمین‌گیری جناغی تا افتادن به پهلو در مبتلایان بین 7 تا 8 ساعت متغیر بود و در مراحل انتهایی دیسپنه شدید همراه با تیپ تنفسی شکمی در آن‌ها جلب توجه می‌کرد. با شروع زمین‌گیری، ناتوانی در بلند کردن سر و گردن در همه مبتلایان به چشم می‌خورد. همه آن‌ها از یونجه، کلش، کنسانتره و نان خشک تغذیه می‌شدند. مبتلایان پیش از بروز این نشانه‌ها دارای اشتهای طبیعی بودند و عمل نشخوار در آن‌ها وجود داشت.
در معاینه بالینی، نه تنها تب در هیچ یک از مبتلایان دیده نشد، بلکه در مراحل انتهایی هیپوترمی (36-35 درجه سانتی‌گراد) یکی از چهره‌های ثابت در گاوهای زمین‌گیر بود. تعداد و قدرت حرکات شکمبه کاهش یافته بود و یبوست در همه آن‌ها دیده می‌شد. در معاینه محوطه دهانی اگرچه عضلات فک دارای تونوسیته قابل قبول بودند، ولی زبان به طور کامل فلج بود و بیرون از دهان قرار داشت. همچنین ریزش فراوان بزاق از دهان و پرخونی عروق صلبیه در مبتلایان جلب توجه می‌کرد (نگاره 2). لازم به ذکر است که کاهش شدید تونوسیته دُم، فلجی مقعد و برادیکاردی (3±38 ضربه در دقیقه) به همراه آریتمی (نگاره 3) از دیگر یافته‌های بالینی در گاوهای زمین‌گیر بود.
انباشتگی شدید پیش معده‌ها مشخص‌ترین یافته کالبدگشایی در مبتلایان بود به طوری‌که در هزارلا محتویات بسیار خشک و فشرده دیده می‌شد (نگاره 4). همچنین در سکوم محتویات گوارشی فراوان با قوام خمیری جلب توجه می‌کرد. در سمت دیگر خونریزی پتشی در سطح اندوکارد در تعدادی از لاشه‌ها نمایان بود ولی یافته غیرمعمول دیگری در سایر اندام‌ها دیده نشد. لکوسیتوز به همراه نوتروفیلی به عنوان پایدارترین نشانه در تابلوی خونی بیماران وجود داشت. بررسی ریزبینی کلیه‌ها، کبد، قلب و شیردان نشان دهنده نفوذ لمفوسیت‌ها به عنوان یک یافته مشترک در این اندام‌ها بود. علاوه بر آن کلیه‌ها پرخونی، فیبروز اطراف عروقی و نکروز حاد توبولی را نشان دادند. در کبد کانون‌های کوچک خونریزی و دژنرسانس سلول‌های کبدی دیده شد (نگاره 5). در ریه‌ها درجات مختلفی از پرخونی به چشم می‌خورد. همچنین در شیردان وجود اروزیون‌های چندکانونی و پرخونی زیرمخاط از دیگر یافته‌ها بود.
با توجه به یافته‌های مذکور، بوتولیسم به عنوان اصلی‌ترین عامل در ایجاد نشانه‌ها در این گاوها مورد ظن قرار گرفت. از اینرو برای تائید تشخیص پس از کالبدگشایی 3 راس گاو دارای نشانه‌های بالینی، 5 گرم از محتویات شکمبه و سکوم طبق دستورالعمل (6و7و10و13) به نسبت 2:1 با بافر فسفات ژلاتین (نمک بافر فسفات PBS 50 میلی مول، ژلاتین 2/0%، 2/6=pH) رقیق شدند. سپس نمونه‌ها با هدف جداسازی توکسین از مواد جامد به مدت 3 ساعت در یخچال قرار گرفتند. به دنبال سانتریفیوژ هر نمونه به مدت 10 دقیقه (12000 دور در دقیقه)، مایع سطحی محلول جداسازی و مقدار 5/0 میلی‌لیتر از آن به صورت داخل صفاقی به سه سر موش (با وزن 30-18 گرم) تزریق شد. یک روز پس از تزریق، نشانه‌های بالینی بوتولیسم (ضعف عضلانی، فلجی، سختی در تنفس و تیپ تنفس شکمی) در موش‌ها نمایان گردید و در روز دوم هر سه سر موش تلف شدند. این نتایج بیانگر حضور توکسین بوتولینوم در نمونه‌های تهیه شده از محتویات دستگاه گوارش در گاوها بود. هیچ نشانه‌ای از آلودگی آب و جیره مصرفی گاوها به لاشه حیوانات دیده نشد و اندازه‌گیری سموم قارچی در هیچ یک از نمونه‌های نان خشک، یونجه، کلش و کنسانتره افزایش چشمگیری را نشان نداد. تنها یافته غیرمعمول در جیره وجود تکه‌های فراوان گوشت در ترکیب با نان خشک بود که از رستوران‌های سطح شهر تهران جمع آوری و مصرف می‌شد (نگاره 6). لازم به ذکر است که طول دوره وقوع بیماری در سطح گاوداری 45 روز بود و با تشخیص عامل بیماری که منجر به حذف نان خشک از جیره گردید، پس از 10 روز تعداد مبتلایان روزانه به تدریج کاهش یافت. در پایان تعداد مبتلایان به 98 راس رسید که همه آن‌ها ذبح و معدوم شدند.
بحث
شرایط بی‌هوازی خطر رشد C.botulinum و به دنبال آن تولید توکسین بوتولینوم در جیره را افزایش خواهد داد (10). سیلویی که به مقدار کافی اسیدی نشده باشد و همچنین وجود لاشه پرندگان و پستانداران در علوفه و آب، به عنوان اصلی‌ترین عوامل همه‌گیری بوتولیسم در سطح گله شناخته می‌شوند (1و10و11). نشانه‌های بالینی بوتولیسم در دام معمولاً 3 تا 7 روز پس از بلع توکسین بوتولینوم ظاهر می‌شوند ولی گاهی ممکن است این زمان به یک روز کاهش یابد (1و4). اساس بروز نشانه‌های بالینی در مبتلایان ضعف و فلجی عضلانی است. در این بیماری فلجی از نوع شُل و عملکری بدون ایجاد ضایعات شاخص پاتولوژیک اتفاق می‌افتد (4). بر اساس اینکه کدام یک از پیش سیناپس‌های اعصاب مغزی در محل اتصال عصب به عضله درگیر شده باشند، نشانه‌های بیماری متنوع خواهند بود و معمولاً کاهش تونوسیته زبان به عنوان یکی از نشانه‌های بالینی اصلی در همه مبتلایان به بوتولیسم در نظر گرفته می‌شود (14). این نشانه به همراه هیپوترمی، زمین‌گیری، ریزش بزاق از دهان، کاهش حرکات شکمبه، یبوست و فلجی مقعد در گزارش حاضر مانند موارد پیشین دیده شد (6و2و8و10و12و14). اگرچه Mariano و همکاران (2019) در گزارش خود به وجود تونوسیته دُم در گاوهای مبتلا به بوتولیسم اشاره کردند(12)، ولی فلجی دُم در گزارش Senturk and Cihan (2007)، Heider و همکاران (2001) و گزارش پیش رو به عنوان یک یافته معمول به همراه فلجی اندام‌های حرکتی خلفی در مبتلایان ثبت شد(8و14).
برادیکاردی به همراه آریتمی در سمع قلب از دیگر یافته‌های گاوهای مورد بحث بود. پیش از این Senturk and Cihan (2007) در گزارش خود 18 مورد برادیکاردی از میان 26 گاو مبتلا به بوتولیسم را ثبت کردند (14) ولی در سمت مقابل نتایج Heider و همکاران (2001) به حضور تاکیکاردی در مبتلایان اشاره دارد (8). Lamanna و همکاران (1998) با بررسی اثر توکسین بوتولینوم تیپ A برروی موش، رت، خرگوش و سگ حضور برادیکاردی و اختلال در انتقال ایمپالس الکتریکی قلب را نشان دادند (9). همچنین اثر این توکسین برروی سیستم عصبی قلب در انسان توسط Claus و همکاران (1995) بدون بروز آریتمی گزارش شده است (3). به دلیل کاهش سطح تغذیه و ناتوانی در جوش و بلع غذا، هیپوکالمی در مبتلایان دور از انتظار نیست (8) که می‌تواند به همراه اثر مستقیم توکسین برروی عضله قلب، برادیکاردی و آریتمی در این دام‌ها را توجیه کند.
تغییرات تابلو خونی در بوتولیسم اختصاصی نیست و اطلاعات چندانی را در دام مبتلا ارائه نمی‌کند (8). نوتروفیلی موجود در مبتلایان ممکن است به دلیل استرس ایجاد شده ناشی از شرایط بیماری باشد. گاهی ممکن است آسیب‌های بافتی در برخی از اندام‌ها دیده شود ولی این تغییرات در مبتلایان به بوتولیسم اختصاصی نیستند (8). در هیستوپاتولوژی، کلیه‌ها، کبد، قلب، ریه‌ها و شیردان ضایعات مختلف را نشان دادند. نفوذ لمفوسیت‌ها ثابت‌ترین نشانه در بافت‌های مذکور بود. Coskun و همکاران (2007) در مطالعه خود به نتایج مشابهی در بافت‌های گوناگون موش‌های مبتلا به بوتولیسم دست یافتند (5). Senturk and Cihan (2007) معتقدند که آسیب‌های کلیوی در این مبتلایان به دلیل آتونی مثانه و ناتوانی آن‌ها در نوشیدن آب و دهیدراتاسیون طولانی مدت ایجاد می‌شود (14). اگرچه دلیل این یافته‌ها ناشناخته است ولی به نظر می‌رسد مسئول بروز تغییرات بافتی، حضور توکسین بوتولینوم در خون و اثر آن بر اندام‌های ذکر شده به خصوص کلیه‌ها باشد.
نان خشک به عنوان یکی از اقلام ارزان جیره به فراوانی در تغذیه گاوهای پرواری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بررسی جیره مصرفی در سطح گاوداری، نان خشک با دارا بودن مقادیر زیادی از تکه‌های گوشت فاسد به عنوان اصلی‌ترین بخش آلوده جیره تشخیص داده شد. این گوشت‌ها به عنوان ترکیبات آلی می‌توانند بستر رشد C.botulinum را فراهم کنند. هرچند در روزهای ابتدایی شروع بیماری گاهی روزانه 10 راس گاو مبتلا به بوتولیسم در سطح گله شناسایی می‌شد ولی پس از حذف نان خشک از جیره تعداد مبتلایان در روزهای انتهای همه‌گیری به یک راس کاهش یافت. پیش از این Heider و همکاران (2001) در گزارش خود عامل همه‌گیری بوتولیسم در گاوهای پرواری را آلودگی ضایعات نان به توکسین بوتولینوم بیان کردند که به دلیل بارش باران و مرطوب شدن این ترکیبات، شرایط بی‌هوازی برای رشد C.botulinum محتمل بود (8). همچنین Le Marechal و همکاران (2019) طغیان بوتولیسم در گاوهای نژاد شاروله را به دلیل وجود لاشه گربه در انبار ذخیره‌سازی گندم بیان کردند (10). باید دانست که هیپوکلسمی، هیپوکالمی، لمفوسارکوم ستون مهره، لیستریوز و مسمومیت با سولفور و سموم ارگانوفسفره از جمله مواردی هستند که باید در تشخیص تفریقی بوتولیسم قرار گیرند (4و15). همچنین در هنگام استفاده از نان خشک در تغذیه گاوها، توجه به آلودگی آن به سموم قارچی ضروری است. با این وجود پیشتر اندازه‌گیری این سموم در اقلام جیره مصرفی در گله مورد بحث، افزايش قابل توجهي را نشان نداد.
در ابتدای وقوع بیماری، دام‌های زمین‌گیر به کشتارگاه ارسال شدند و پس از ذبح طبق دستورالعمل بازرسی گوشت در کشتارگاه، تا زمان تشخیص قطعی علت زمین‌گیری و نتایج آزمایشگاهی، لاشه‌ها در سالن انجماد نگهداری شدند. اگرچه فرآیند پختن گوشت می‌تواند توکسین بوتولینوم را غیرفعال کند (6) ولی عده‌ای معتقدند که مصرف گوشت آلوده به این توکسین برای انسان مناسب نیست (8). ازاینرو پس از مشخص شدن عامل بیماری همه لاشه‌ها به روش بهداشتی از بین رفتند. همچنین دام‌های مبتلا پس از زمین‌گیری به دلیل پیش آگهی ضعیف، ذبح و تمام آلایش لاشه‌ها معدوم سازی شد.
این گزارش نشان می‌دهد که اقلام خشک جیره بدون وجود شرایط بی‌هوازی در صورت ذخیره سازی نامناسب و وجود ترکیبات آلی در آن می‌توانند منجر به همه‌گیری بوتولیسم در سطح گله شوند که در این صورت خسارات اقتصادی قابل توجهی را به دنبال خواهند داشت.
منابع
1- Alemu, B., Ayele, M. (2018) Review on Botulism in Cattle. Applied Journal of Hygiene 7 17-25
2- Anniballi, F., Fiore, A., Lofstrom, C., Skarin, H., Auricchio, B., Woudstra, C., Bano, L., Segerman, B., Koene, M., Baverud, V., Hansen, T., Fach, P., Aberg, A.T., Hedeland, M., Eva Engvall, O., De Medici, D. (2013) Management of Animal Botulism Outbreaks: From Clinical Suspicion to Practical Countermeasures to Prevent or Minimize Outbreaks. Biosecurity and Bioterrorism: Biodefense Strategy, Practice, and Science 11 191-199
3- Claus, D., Druschky, A., Erbguth, F. (1995) Botulinum Toxin: Influence on Respiratory Heart Rate Variation. Movement Disorders 10 574-579
4- Constable, P.D., Hinchcliff, K.W., Done, S.H., Grunberg, W. (2017) Veterinary Medicine. 11th ed., Elsevier, Missouri, 1363-1367
5- Coskun, B.U., Savk, H., Cicek, E.D., Basak, T., Basak, M., Dadas, B. (2007) Histopathological and radiological investigations of the inXuence of botulinum toxin on the submandibular gland of the rat. European Archives of Oto-Rhino-Laryngology 264 783-787
6- Esmaeili, H., Hamedi, M., Khanjari, A., Ebrahimzadeh, H., Alighazi, N. (2012) A report on occurrence of botulism in domestic animal, Bushehr, Iran. Veterinary Journal (Pajouhesh & Sazandegi) 94 45-51
7- Gessler, F., Hampe, K., Bohnel, H. (2005) Sensitive Detection of Botulinum Neurotoxin Types C and D with an Immunoaffinity Chromatographic Column Test. Applied and Environmental Microbiology 71 7897-7903
8- Heider, L.C., McClure, J.T., Leger, E.R. (2001) Presumptive diagnosis of Clostridium botulinum type D intoxication in a herd of feedlot cattle. Canadian Veterinary Journal 42 210-212
9- Lamanna, C., El-Hage, A.N., Vick, J.A. (1988) Cardiac effects of botulinal toxin. Archives Internationales de Pharmacodynamie et de Therapie 293 69-83
10- Le Maréchal, C., Hulin, O., Macé, S., Chuzeville, C., Rouxel, S., Poëzevara, T., Mazuet, C., Pozet, F., Sellal, E., Martin, L., Viry, A., Rubbens, C., Chemaly, M. (2019) A Case Report of a Botulism Outbreak in Beef Cattle Due to the Contamination of Wheat by a Roaming Cat Carcass: From the Suspicion to the Management of the Outbreak. Animals 9 1025
11- Lindström, M., Myllykoski, J., Sivelä, S., Korkeala, H. (2010) Clostridium botulinum in Cattle and Dairy Products. Critical Reviews in Food Science and Nutrition 50 281-304
12- Mariano, V., Nardi, A., Gradassi, S., De Santis, P., Anniballi, F., Bilei, S., Scholl, F., Auricchio, B., Bielli, C., Culicchi, M., De Rosa, G.L.C. (2019) A severe outbreak of botulism in cattle in Central Italy. Veterinaria Italiana 55 57-62
13- Pandian, S.J., Subramanian, M., Vijayakumar, G., Balasubramaniam, G.A., Sukumar, K. (2015) Therapeutic management of botulism in dairy cattle. Veterinary World 8 1305-1309
14- Senturk, S., Cihan, H. (2007) Outbreak of botulism in a dairy herd in Turkey. Irish Veterinary Journal 60 481-484
15- Smith. B.P. (2015) Large Animal Internal Medicine. 5th ed., Elsevier, Missouri, 1000-1002
16- Soares, M.C., Gaspar, A.O., Brumatti, R.C., Gomes, D.C., Neves, D.A., Alcântara, L.O.B. Leal, P.V., Lemos, R.A.A. (2018) Economic impact of an outbreak of botulism in a cattle feedlot. Pasquisa Veterinaria Brasileira 38 1365-1370
نگاره 1: گاو مبتلا به بوتولیسم، فلجی اندام‌های خلفی و به دنبال آن زمین‌گیری جناغی در مراحل پیشرفته بیماری
نگاره 2: گاو مبتلا به بوتولیسم، مدفوع خشک و کم حجم (نگاره چپ)، قرار گرفتن سر بر روی زمین، فلجی زبان و ریزش فراوان بزاق در گاو زمین‌گیر (نگاره میانی) و پرخونی عروق صلبیه (نگاره راست)
نگاره 3: الکتروکاردیوگرافی در گاو مبتلا به بوتولیسم، حضور برادیکاردی به همراه آریتمی سینوسی در گاو زمین‌گیر
نگاره 4: کالبدگشایی در گاو مبتلا به بوتولیسم، انباشتگی شدید و پرخونی چین‌های هزارلا
نگاره 5: نکروز حاد سلول‌های پوششی توبول‌های کلیوی. سیتوپلاسم متورم و ائوزینوفیلیک، محو شدن (پیکان‌ها) و پیکنوز هسته‌ها (نوک پیکان‌ها) گویای نکروز است (نگاره چپ)، دژنرسانس وزیکولی (نوک پیکان‌ها) و واکوئلی (پیکان‌ها) در کبد. رنگ آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین.
نگاره 6: نان خشک مورد استفاده برای تغذیه گاوهای پرواری، وجود تکه‌های زیاد گوشت در نان خشک
