بررسی ویژگی های بوم شناختی و مرتعکاری گونه داروییThymus trautvetteri (مطالعه موردی: مراتع منطقه گودالی سلاخ بجنورد)

محورهای موضوعی : مجله علمی- پژوهشی اکوفیزیولوژی گیاهی

علی محمد اسعدی ¹

1 - اﺳﺘﺎدﯾﺎر، ﮔﺮوه مهندسی طبیعت، دانشکده کشاورزی ﺷﯿﺮوان ،دانشگاه بجنورد، اﯾﺮان

تاریخ دریافت : 1401/02/30 تاریخ پذیرش : 1401/11/29 تاریخ انتشار : 1401/02/01

کلید واژه: متغیرهای محیطی, مرتعکاری, آویشن تالشی, مراتع طبیعی,

چکیده مقاله :

گونه آویشن تالشی از تیره نعناعیان (Lamiaceae) و یکی از گیاهان دارویی با اهمیت ایران است که دارای مصارف زیادی در صنایع غذایی، بهداشتی، آرایشی و به ویژه دارویی است. این پژوهش به منظور شناخت خصوصیات بوم‌شناختی این گونه جهت معرفی و کشت انبوه آن در اراضی زراعی دیم، در طی سالهای 400-1397 در سطح رویشگاه و دیمزار در منطقه گودالی سلاخ شهرستان بجنورد انجام شد. مشخصات اقلیمی و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک رویشگاه تعیین شد. همچنین مراحل فنولوژیکی، تولید، تراکم، تاج پوشش، ارتفاع گیاه و سیستم ریشه گیاه مطالعه شد. نتایج نشان داد که این گونه در منطقه مورد مطالعه با بارش متوسط سالانه 295 میلیمتر، دمای متوسط سالانه 28/11 درجه سانتی‌گراد و اقلیم نیمه خشک سرد رویش مناسبی دارد. رویشگاه این گونه عمدتا در جهت دامنه‌های شمالی در ارتفاع 1200 تا 1900 متری از سطح دریا در مناطق کوهستانی پراکنش یافته‌است. خاک رویشگاه عمدتا دارای بافت شنی لومی با اسیدیته 8/7، هدایت الکتریکی 1 دسی زیمنس بر متر، ماده آلی 2 درصد و مقدار آهک 3/27 درصد می باشد. میانگین پوشش تاجی و تولید در رویشگاه و دیمزارمرتعکاری شده به ترتیب 29/9 و 6/61 درصد و 7/227 و 4/2465 کیلوگرم در هکتار بود. نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل مولفه اصلی نشان داد که از میان عوامل محیطی مورد بررسی به ترتیب متغیرهای شن، سیلت، ماده آلی، هدایت الکتریکی، سنگریزه و ازت همبستگی معنی داری با محور اول داشتند و 8/28 درصد تغییرات را توضیح می دهند.

چکیده انگلیسی:

Thymus trautvetteri, belonging to Lamiaceae family, is one of the most important medicinal plant in Iran. It has many uses in food, health care, cosmetics and especially in pharmaceutical industries. In order, this plant ecological characteristic for introduce and dense cultivation on dryland artificial revegetation. This study was executed in rangeland and dryland artificial revegetation from 2018 to 2021 in Bojnourd. In this habitat, different parameters such as climate characters, physical and chemical analysis of the soil were determined. Phenological stages and some plant characteristics such as product, density, canopy cover, plant height and root system were studied. The results indicated that this plant could be adapted for regions with annual rainfall average of 295 mm, annual temperature average of 11.28 c and semiarid- cold climate. The most habitats of Thymus trautvetteri have dispersed in North Slope directions and altitude 1200- 1900 m of sea level in mountainous areas. The soil texture of habitat is mainly sandy loam with the pH=7.8, EC=1.0 ds/m, OC= 2.0% and 27.3% lime. In the site and dryland artificial revegetation, Average of canopy covers and production were 9.29, 61.6% and 227.7, 2465.4 kg in hectare respectively. The results of Principal component analysis (PCA) revealed that among environmental factors, sand, silt, organic matter, EC, gravel and Nitrogen had significant correlations with the first set of factors and explained the 28.8% of variation.

منابع و مأخذ:

ﺁﺫﺭﻧﻴﻮﻧﺪ، ح.، ش. ﻧﻴﻜﻮ، ح. ﺍﺣﻤﺪﻱ، م. ﺟﻌﻔﺮﻱ ﻭ ن. ﻣﺸﻬﺪﻱ. 1386.  ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻮﺛﺮ ﺩﺭ ﭘﺮﺍﻛﻨﺶ     ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺩﺍﻣﻐﺎﻥ ( مطالعه موﺭﺩﻱ: دامغان، استان سمنان). ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺩﺍﻧﺸﻜﺪﻩ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ، شماره 60(1): 341-323.

آذرنیوند، ح. و  م.ع زارع چاهوکی. 1389. بوم شناسی مرتع. انتشارات دانشگاه تهران، 346 صفحه.

اسعدی، ع.م. و ا. خشنود یزدی. 1399. بررسی خصوصیات رویشگاهی گونه Ephedra major Host. در مراتع شهرستان بجنورد. اکوفیزیولوژی گیاهی. شماره 41(2): 107-97.

اکبری نیا، ا.، ا. شریفی عاشورآبادی و م. میرزا. 1389. بررسی عملکرد، میزان و ترکیبهای اصلی اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis Celak) کشت شده در قزوین. فصلنامة علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 26(2): 212-205.

امیدبیگی، ر. 1376. بررسی جنبه های تولید آویشن و فراورده های موثر آن. پژوهش و سازندگی. شماره 36: 71-67.

تبریزی، ل و ع. کوچکی.1394. گیاهان دارویی بوم شناسی، تولید و بهره برداری پایدار. انتشارات دانشگاه تهران. 441 صفحه.

ترنج زر، ح.، م. جعفری، ح. آذرنیوند و م. قنادها. 1384. بررسی رابطه خصوصیات خاک و با پوشش گیاهی مراتع وشنوه استان قم. مجله بیابان. شماره 10(2): 360-349.

جعفریان، ز.، س. حمیدیان و ع. کاویان. 1397. ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺶ روﻳﺸﮕﺎه ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ روش ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ و رﮔﺮﺳﻴﻮن ﻟﺠﺴﺘﻴﻚ (ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی: ﻣﺮاﺗﻊ ﻻر ﻣﺎزﻧﺪران). حفاظت زیست بوم گیاهان. شماره 13(2):57-37.

ﺟﻢ زاد، ز. 1388. آوﻳﺸﻦ ﻫﺎ و ﻣﺮزه ﻫﺎی ایران. ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﻛﺸﻮر. 171 صفحه.

حیدری قهفرجی، ز.، پ. طهماسبی و ا. شاهرخی. 1398. عوامل بوم شناختی موثر بر پراکنش گونه دارویی Salvia hydrangea DC. Ex Benth. در منطقه حفاظت شده تنگ صیاد شهرکرد. مرتع. شماره 13(3): 489-476.

خادم الحسینی، ز.، م. شکری و ح. حبیبیان. 1386. بررسی نقش عوامل توپوگرافی و اقلیم در پراکنش پوشش گیاهی مراتع مشجر ارسنجان (مطالعه موردی: زیر حوزه بناب). مجله مرتع. شماره 1(3): 236-222.

رﺿﺎﯾﯽ ﭘﻮرﺑﺎﻏﺪر، ع.ح.، م. ﺻﺎدﻗﯽ ﻧﯿﺎ، ا. ﻧﻮﺣﻪگر و م.ح. ﺣﮑﯿﻤﯽ. 1393. ﺗﻌﯿﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺶ دو ﮔﻮﻧﮥ Rheum ribes و ammoniacum Dorema ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﺧﺎک (ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻮردی :ﻣﺮاﺗﻊ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺑﺎﻏﺪر ﺑﺎﻓﻖ). ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ  ﺑﯿﺎﺑﺎن. شماره 3(4): 78-69.

شفاالدین، س. 1386. جمع آوری ذﺧﺎﻳﺮ ﺗﻮارﺛﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ. ژﻧﺘﻴﻚ ﻧﻮﻳﻦ. شماره 2(2): 16-5.

شهنازی، س.، ف. خلیقی سیگارودی، ی. اجنی، د. یزدانی، م. اهوازی و ر. تقی زادفرید. 1386. بررسی ترکیبهای شیمیایی و خواص ضدمیکروبی اسانس حاصل از گیاه آویشن تالشی (Thymus trautvetteri Klokov & Desj. – Shost). فصلنامه گیاهان دارویی. 23(3): 88-80..

ﺻــﺎﺑﺮآﻣﻠﯽ، س.، ش. ﻧــﻮروزی، ا. ﺷــﮑﺮﯾﺎن، م. اﮐﺒــﺮزاده و م. ﮐــﺪوری. 1386. ﺷﻨﺎﺳــﺎﯾﯽ و ﺑﺮرﺳــﯽ ﺧﺼﻮﺻــﯿﺎت اﮐﻮﻟﻮژﯾﮏ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎی اﺳﺎﻧﺲدار ﺗﯿﺮه ﻧﻌﻨﺎع در اﺳﺘﺎن ﮐﺮﻣﺎن، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮔﯿﺎﻫﺎن داروﯾﯽ و ﻣﻌﻄﺮ اﯾـﺮان. شماره 23 (4) :543-532.

فرج زاده، م.،  ا. فتح نیا، ب. علیجانی و پ. ضیائیان.1390. ارزیابی اثر عوامل اقلیمی بر پوشش گیاهی منطقه زاگرس با استفاده از اطلاعات رقومی ماهواره ای. فصلنامة علمی-پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران. شماره 18(1): 123-107.

ﻓﻬﯿﻤﯽﭘﻮر، ا.، م.ع. زارع ﭼﺎﻫﻮﮐﯽ، ع. ﻃﻮﯾﻠﯽ و م. ﺟﻌﻔﺮی. 1389. ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﺗﻨـﻮع ﮔﻮﻧﻪ ای در ﻣﺮاﺗﻊ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﻣﯿﺎﻧﯽ. ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی آبخیزداری (پژوهش و سازندگی). شماره 87: 51-44.

قربانی، ر. 1388. اکولوژی عمومی. جهاد دانشگاهی مشهد. 340صفحه.

قنبریان، غ. و ز. یزدان پناه. 1394. مطالعه بوم شناسی فردی گیاه ریش پهن (Platychaete aucheri Boiss.) در خشک بوم های جنوب فارس. مرتع و آبخیزداری. شماره 68(4): 884-869.

کاشکی، م.ت.، ا.ع. شاهمرادی و ط. نامدوست. 1394. بررسی پویایی و روند تغییرات پوشش گیاهی در اکوسیستم های بیابانی ( مطالعه موردی: منطقه جاجرم، خراسان شمالی). مهندسی اکوسیستم بیابان. شماره 7(2): 98-87.

کدوری، م.ح.، ف. صفی خانی، غ.ح. رحمانی، م. شریفی یزدی و د. درویشی زیدآبادی. 1395. بررسی و معرفی گونه های دارویی جهت کشت در دیم زارهای کم بازده منطقه کوه پنج بردسیر. فصلنامه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب. شماره 24: 166-153.

گلدان ساز، س.م.، ز. جعفریان جلودار، ر. صفاییان و ع. سنبلی. 1398. بررسی برخی خصوصیات اکولوژیکی و کارکردی گیاه پونه سای کرک ستاره ای (Nepeta asterotricha Retch.f) در استان یزد. ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ زﻳﺴﺖ ﺑﻮم ﮔﻴﺎﻫﺎن. شماره 14(1): 150-137.

لباسچی، م.ح.1387. دیمکاری گیاهان دارویی. انتشارات پونه. 96 صفحه. 

ﻟﺒﺎﺳﭽﯽ، م.ح.، ا. ﺷﺮﯾﻔﯽ ﻋﺎﺷﻮرآﺑﺎدی، م. ﻣﮑﯽ زاده، ا.ح. ﻃﺎﻟﺐﭘﻮر و خ. ﮐﺮﯾﻢ زاده اﺻﻞ. 1395. ﺑﺮرﺳﯽ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎی ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﯾﮏ، درﺻﺪ و ﻋﻤﻠﮑﺮد اﺳﺎﻧﺲ ﮔﯿﺎه داروﯾﯽ  Thymus kotschyanus Boiss.  در ﺗﺮاﮐﻢ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﻢ  ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎن  ﮐﺸﻮر.  ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ اﮐﻮﻓﯿﺘﻮﺷﯿﻤﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن داروﯾﯽ. شماره 16(4): 48-37.

ﻟﺒﺎﺳﭽﯽ، م.ح.، ا. ﺷﺮﯾﻔﯽ ﻋﺎﺷﻮرآﺑﺎدی، م. ﻣﮑﯽ زاده  و س. اﺳﺪی ﺻﻨﻢ. 1397. ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺮاﮐﻢ ﺑﻮﺗﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﮑﺮد کمی  و ﮐﯿﻔﯽ آوﯾﺸﻦ ﺑﺎﻏﯽ در ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﻢ ﻫﻔﺖ اﺳﺘﺎن اﯾﺮان. به زراعی کشاورزی. شماره 20(1): 127-113.

مظفریان، و. 1388. فرهنگ نام های گیاهان ایران. انتشارت فرهنگ معاصر. 740صفحه.

مظفریان، و. 1391. شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران (تألیف، ترجمه و گردآوری). انتشارت فرهنگ معاصر.

مولایی شام اسبی، م.، ا. قربانی، ک. سفیدی، ب. بهرامی و ک. هاشمی مجد. 1396.ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﮔﻮﻧﻪ Artemisia aucheri Boiss.  در داﻣﻨﻪ ﺟﻨﻮبﺷﺮﻗﯽ ﺳﺒﻼن. مرتع. شماره 11(2): 151-139.

ﻧﺠﻔﻲ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ، ا.  و م.ح. لباسچی. 1385. ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ رازﻳﺎﻧﻪ Foeniculum vulgare Mill. در ﺟﻬﺖ  ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻴﺐ  در ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻣﺎوﻧﺪ.  ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ایران. شماره 22(1): 21-17. 

نقدی آبادی ح. و م. مکی زاده تفتی. 1382. مروری برگیاه آویشن (Thymus vulgare L.). فصلنامه گیاهان دارویی. 8(2): 12-1.

Abella, S.R. and W.W. Covington. 2006. Vegetation -environment relationships and ecological species groups of an Arizona Pinus ponderosa landscape, USA. Plant Ecol. 185: 255 -268.

Adel, M.N., M. Ghodskhah Daryaei, M. Sedighi Pashki, J. Jalali, J.S. Kuhestani and R. Jiroudnezhad. 2017.  Relationship of soil physical and chemical properties with ecological species groups in Pinus taeda plantation in northern Iran. Biodiversitas. 18(1): 422-426.

Arekhi, S., M. Heydari and H. Pourbabaei. 2010. Vegetation-Environmental Relationships and Ecological Species Groups of the Ilam Oak Forest Landscape, Iran. Casp. J. Environ. Sci. 8(2): 115-125.

Asaadi, A.M. and A. Khoshnod Yazdi. 2018. Ecological Properties of Medicinal Plant of Hymenocrater calycinus (Boiss.) Benth. in north- eastern Khorasan, Iran. J. medicinal plants by- products. 2: 189-198.

Azizi Kalesar, M., M. Moameri and A. Ghorbani. 2022. Ecological parameters affecting the distribution of Vaccinium arctostaphylos L. in ecotone rangelands of Namin County, Iran. Ecopersia. 10(2): 153-164.

Delffine, S., F. Loreto, P. Pinelli, R. Toognetti and A. Alvino. 2005. Isopreno content and photosyntheytic limitations in rosemary and spearmint plants under water stress. Agric. Ecosyst. Environ. 106: 243–252.

Fatemi Azarkhavarania, S.S., M. Rahimia and M. Bernardib. 2015. The most important climatic factors affecting distribution of Zygophyllum atriplicoides in semi-arid region of Iran (Case Study: Isfahan Province). Desert. 20(2): 145-156.

Gul, M.A. and C. Acara. 2001. Effect on erosion control and cultivation of Sweet Marjoram (Origanum onites), Sage (Salvia officinalis), Balm (Melissa officinalis) on the marginal agriculture lands. In proceeding of seminar on harvesting of non-wood forest products. Ankara, Turkey.237-240.

Hamilton, A.C.  2008. Medicinal plants in conservation and development: case studies and lessons learnt 84 p. Plant Life International, Salisbury, UK.

Heshmati, G.A. 2007. Vegetation characteristics of four ecological zones of Iran. Int. J. Plant Prod. 1(2): 215-224.

Laverman, A.M., H.R. Zoomer and H.A. Verhoef. 2001. The effect of oxygen, pH and organic carbon on soil-layer specific denitrifying capacity in acid coniferous forest. Soil Biol. Biochem. 33(4-5): 683-687.

Ramakrishnappa, K. 2002. Impact of cultivation and gathering of medicinal plants on biodiversity: case studies from India, Inter-Departmental Working Group on Biological Diversity for Food and Agriculture.

Schippmann, U., D.J. Leaman and A.B. Cunningham. 2002. Impact of cultivation and gathering of medicinal plants on biodiversity: Global Trends and Issues. Biodiversity and the Ecosystem Approach in Agriculture, Forestry and Fisheries. FAO. 21 pages.

Yibing, Q., W. Zhaoning, Z. Ruifeng and Z. Liyun. 2008. Vegetation patterns and species-environment relationships in the Gurbantunggut Desert of China. J. Geogr. Sci. 18(4): 400-414.

Zare Chahouki, M.A., H. Azarnivand, M. Jafari and A. Tavili. 2010. Multivariate Statistical Methods as a Tool for Model Based Prediction of Vegetation types. Russ. J. Ecol. 41(1): 84-94.