ارائه مدلی جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها از دیدگاه‌های مختلف

علی اصغر متقی ¹ (گروه حسابداری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
نبی نجفی ² (گروه حسابداری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
احمد محمدی ³ (گروه حسابداری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)

تاریخ ارسال : 1402/02/16 تاریخ تایید : 1402/04/15

کلید واژه: حسابرسی مالیاتی, درآمد مشمول مالیات ابرازی, تئوری اعتماد, طرح جامع مالیاتی, تئوری اعتبار اطلاعات,

چکیده مقاله :

مالیات، انتقال بخشی از سود فعالیت‌های اقتصادی است که نصیب دولت می‌گردد. دولت‌ها با توجه به محدودیت‌های موجود در تلاش هستند با شناسایی مؤدیان مالیاتی پر ریسک مطابق قوانین و مقررات، مالیات حداکثری را وصول کنند. بدین ترتیب، هدف از انجام این پژوهش ارائه مدلی جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها در پرتو تئوری‌های اعتماد و اعتبار اطلاعات می‌باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر متشکل از حسابرسان سازمان امور مالیاتی با حداقل 10 سال سابقه حسابرسی می‌باشند که با استفاده از روش تحلیل تم، 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته در سال‌های 1400 و 1401 انجام گرفته‌است. برای استخراج مولفه‌ها از روش کیفی تحلیل تم و برای استخراج مدل و همچنین برای تعیین وزن مولفه‌ها یکی از روش‌های مدل تصمیم‌گیری چند معیاره (آنتروپی شانون) مورد استفاده قرار گرفت. این مدل جامع می‌تواند ابزاری به لحاظ میزان تاثیرگذاری عوامل موردنظر به‌ترتیب، عوامل حسابرسی، عوامل فنی و سیستمی، عوامل محیطی، عوامل خاص شرکت و عوامل مالی و حسابداری، درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها را به طور واقع‌بینانه ارزیابی کند و مولفه‌های شناسایی شده در قالب مدل تبیین‌شده تحقیق را برای سنجش درآمد مشمول مالیات ابرازی و تعیین ریسک اعتباری شرکت‌ها کارسازی نماید.

چکیده انگلیسی :

Tax is the transfer of a part of the profit of economic activities that belongs to the government. According to the existing restrictions, governments are trying to collect the maximum tax by identifying high-risk taxpayers according to the laws and regulations. Thus, the purpose of this research is to provide a comprehensive model for the taxable income of companies in the light of the theories of trust and information validity. The statistical population of the current study consists of auditors of the Tax Affairs Organization with at least 10 years of auditing experience, who have conducted 15 semi-structured interviews in 1400 and 1401 using the theme analysis method. To extract the components, the qualitative method of theme analysis was used, and to extract the model, as well as to determine the weight of the components, one of the methods of the multi-criteria decision model (Shannon's entropy) was used. This comprehensive model can be a tool to realistically evaluate the declared taxable income of companies in terms of the effectiveness of the desired factors, audit factors, technical and systemic factors, environmental factors, company specific factors and financial and accounting factors.

متن کامل:



ارائه مدلی جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها از دیدگاه‌های مختلف

 

چکیده

مالیات، انتقال بخشی از سود فعالیت‌های اقتصادی است كه نصیب دولت می‌گردد. دولت‌ها با توجه به محدودیت‌های موجود در تلاش هستند با شناسایی مؤدیان مالیاتی پر ریسك مطابق قوانین و مقررات، مالیات حداكثری را وصول كنند. بدین ترتیب، هدف از انجام این پژوهش ارائه مدلی جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها در پرتو تئوری‌های اعتماد و اعتبار اطلاعات می­باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر متشکل از حسابرسان سازمان امور مالیاتی با حداقل 10 سال سابقه حسابرسی می­باشند که با استفاده از روش تحلیل تم، 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته در سال‌های 1400 و 1401 انجام گرفته­است. برای استخراج مولفه­ها از روش کیفی تحلیل تم و برای استخراج مدل و همچنین برای تعیین وزن مولفه‌ها یکی از روش‌های مدل تصمیم‌گیری چند معیاره (آنتروپی شانون) مورد استفاده قرار گرفت. این مدل جامع می‌تواند ابزاری به لحاظ میزان تاثیرگذاری عوامل موردنظر به­ترتیب، عوامل حسابرسي، عوامل فنی و سیستمی، عوامل محیطی، عوامل خاص شرکت و عوامل مالی و حسابداری، درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها را به طور واقع‌بینانه ارزیابی کند و مولفه­های شناسایی شده در قالب مدل تبیین­شده تحقیق را برای سنجش درآمد مشمول مالیات ابرازی و تعیین ریسک اعتباری شرکت­ها کارسازی نماید.

 

واژه­های کلیدی: درآمد مشمول مالیات ابرازی، تئوری اعتماد، تئوری اعتبار اطلاعات، حسابرسی مالیاتی، طرح جامع مالیاتی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. مقدمه        

یکی از مشکلات اجرایی در نظام مالیاتی کشور بالا بودن هزینه وصول مالیات می­باشد. هزینه وصول مالیات نشان می­دهد که در ازای وصول هر ریال درآمد مالیاتی چه میزان هزینه انجام می­شود. مقایسه نسبت هزینه وصول مالیات در ایران با سایر کشورها نشان می­دهد که هزینه وصول مالیات در ایران در سطح بالایی قرار دارد و وصول هر ریال مالیات هزینه بالایی را می­طلبد که این امر ناشی از تداوم اعمال روش سنتی تشخیص و وصول مالیات در کشور می­باشد. امروزه با رشد و توسعه اقتصادی کشورها و پیچیدگی روابط اقتصادی در سطح داخلی کشورها و در سطح بین­المللی در بسیاری از کشورها سیستم تشخیص و وصول مالیات­ها از شکل سنتی خارج شده و به­صورت پیشرفته عمل می­شود و ارتباط بین مؤدی و مأمور مالیاتی در سطح حداقل قرار دارد، اما در نظام مالیاتی ایران هنوز روش سنتی تشخیص و وصول اجرا می­گردد که از نتایج آن رواج یافتن فرهنگ چانه­زنی بین مؤدی و مأمور مالیاتی، ایجاد فساد مالی در نظام مالیاتی، امکان استفاده غیرقانونی از اختیارات اداری و قانونی توسط برخی مأموران مالیاتی و همچنین عدم تشخیص مناسب و دقیق مالیات و به تبع آن عدم تمکین مناسب مالیاتی توسط مؤدیان، افزایش تعداد اعتراضات و تأخیر در وصول مالیات می­باشد(نظری و فدایی، 1392؛ ص 103 و 108). از آنجا که جمع­آوری به موقع و بدون تأخیر مالیات­ها در برنامه­ریزی­های دقیق­تر اقتصادی توسط دولت­ها تأثیر بااهمیتی دارد، از این رو توجه به نحوه وصول مالیات­ها حائز اهمیت می­باشد(نبوی چاشمی و برزگرتهمتن، 1397؛ ص 44). تاکنون اسناد بالادستی، سیاست­ها و قوانین و مقررات مختلفی از قبیل سند چشم­انداز 20 ساله، برنامه­های پنج­ساله توسعه و طرح تحول اقتصادی بر ضرورت افزايش درآمدهای مالیاتی و کاهش اتکاء بر درآمدهای نفتی در تأمین اعتبارات جاری کشور تأکید داشته­اند. حکم بند «ب» ماده 59 قانون برنامه سوم نسبت به طراحی و راه­اندازی نظام جامع اطلاعات مالیاتی کشور نمونه­ای از این اقدامات بوده که رویکرد خوداظهاری را در نظام مالیاتی کشور توسعه و ترويج می­دهد(باقری و همکاران، 1396؛ ص 284). با توجه به نقش گسترده و قابل­توجه دولت در جهت­دهی به فعالیت­های اقتصادی و اجتماعی، ضروری است که بحث چگونگی وصول درآمدهای حقیقی مالیاتی مورد بحث قرار گیرد تا بر اساس آن نظام مالیاتی به نحوی اصلاح گردد که درآمدهای مالیاتی در زمان مقرر برای ارائه بهتر خدمات عمومی دولت تأمین گردد. تلاش در جهت ایجاد فرهنگ مالياتی پيشرو و قوی در كشور تأثير مهمی در كاهش هزینه­ها، افزایش عدالت اجتماعی، رفاه عمومی و گسترش چتر مالياتی و تمکين مالياتی دارد. با توسعه فرهنگ مالياتی و به تبع آن تأثير بر خوداظهاری، ماليات­دهندگان با تمایل بيشتری در پرداخت ماليات همراهی می­نمایند و این امر سبب می­شود كه مؤدیان مالياتی جدیدی نيز در این مسير همراه شود و منجر به توسعه و گسترش چتر مالياتی می­گردد(ایمانی و مستوفیان، 1397؛ ص 119). 

يكي از مواردي كه در حال حاضر از اولويت­هاي سازمان امور مالياتي است، حسابرسي مبتني بر ريسك است که از موارد مطرح در پروژه انتخاب حسابرسي مبتني بر ريسك، شناسايي عوامل مؤثر بر تعیین درآمد مشمول ماليات ابرازی مؤديان مالياتي می­باشد. آگاهي از جنبه­هاي مختلف اين اختلافات و شناسايي عوامل مؤثر بر تفاوت­­­­­­­هاي مزبور و ارائه مدلی جامع در این خصوص، مي­تواند دانش حسابرسان مالیاتی، مؤديان مالياتي، حسابداران رسمي و مديران مالي را در مورد اين تفاوت­ها و روش­هاي تعديل آنها افزايش داده و به همان نسبت شکاف بين سود حسابداري و سود مشمول ماليات مطابق با قوانين مالياتي را کاهش دهد(باقري و عموري، 1388؛ ص 74، پورحیدری و سروستانی، 1391؛ ص 62). بنابراین پژوهش حاضر به ‌موجب بینش‌های به‌دست‌آمده از صاحب‌نظران به ارائه مدلی جامع با نظریه‌های موجود، به دنبال یافتی پاسخی به سوال اصلی تحقیق به شرح ذیل می­باشد. مولفه­های اثرگذار مبتنی بر مدل مناسب برای اطلاعات ابرازی مودیان مالیاتی شامل چه مولفه­هایی بوده و چگونه تبیین می­گردد؟ به همین منظور در ادامه پژوهش، مبانی نظری و پیشینه تجربی، روش‌شناسی پژوهش، یافته‌ها، نتایج معادلات ساختاری بحث و نتیجه‌گیری ارائه خواهد شد.

 

2. مبانی نظری و مروری بر ادبيات موجود

تنوع در روابط و فعالیت‌هاي اقتصادي، افزایش مبادلات اقتصادي و استفاده از تکنولوژي‌هاي جدید در انجام این مبادلات، نظام‌هاي مالیاتی را در شناسایی دقیق منابع و صاحبان درآمد یا ثروت و نوع و میزان این منابع با مشکل مواجه ساخته‌است و دیگر نمی‌توان با تکیه بر روش‌هاي سنتی اطلاعات مربوط به فعالیت‌ها و مبادلات اقتصادي را در دنیاي امروز رهگیري کرد و همچنین نظام مالیاتی در فضاي عدم وجود نگاه یکپارچه به مؤدیان مالیاتی، ضعف اطلاعات مالیاتی و فقدان اشراف اطلاعاتی بر مؤدیان قادر به انجام صحیح وظایف قانونی محوله و نیز ارائه خدمات مناسب به مؤدیان مالیاتی نبوده که این امر به نوبه خود مسائلی چون نارضایتی مؤدیان، عدم تمکین مؤدیان، فرار مالیاتی و کاهش درآمدهاي مالیاتی را در پی خواهد داشت (برایسی و همکاران¹، 2016). استراتژي حسابرسي، ابزار مهم و حياتي در مديريت تمكين از طريق سازمان امور مالياتي مي­باشد. يكي از جنبه­هاي طراحي استراتژي حسابرسي، روش مورداستفاده براي انتخاب مؤدي مي­باشد. مهم­ترين روش­هاي مورداستفاده توسط سازمان مالياتي كشورها جهت انتخاب مؤديان براي حسابرسي مي­تواند به سه روش غربالگري فردي(انتخاب دستي)، انتخاب تصادفي و انتخاب مبتني بر ريسك باشد. مديريت ريسك عنصري كليدي، مؤثر و كارآمد در مديريت تمكين مالياتي مؤديان بوده و از اولويت­هاي عملياتي يك سازمان مالياتي مدرن به حساب مي­آيد. اعمال يك استراتژي تمكين توسط سازمان مالياتي، عكس­العمل متناسب با سطح ريسك تمكين هر مؤدي مي­باشد(دستگیر و همکاران، 1393؛ ص 11).

مشكلات موجود در سيستم مالياتي ايران مسئولان را بر آن داشت تا تمهيدي جدي در خصوص نظام مالياتي بيانديشند. مشكلاتي از قبيل ايرادات و ناهمسويي سياست­ها، نظام ها و فرآيندهاي ناكارآمد مالياتي، عدم وجود ديد يكپارچه به مؤديان مالياتي و اطلاعات ايشان، عدم ارائه خدمات مناسب به مؤديان و دانش ناكافي مؤديان و ضعف فرهنگ پرداخت ماليات منجر به افزايش هزينه­هاي عملياتي، افزايش شكايات و نارضايتي و افزايش حجم فرارهاي مالياتي و كاهش درآمدها گرديده­است. لذا بر اساس موارد ذكر شده، نواقص و كاستي­هاي موجود در اطلاعات، فرآيندها، اجرا و قوانين موجود نظام مالياتي، اهميت اجراي طرح جامع مالياتي را ايجاب نموده­است. در سال­هاي اخير در سازمان امور مالياتي ايران، پروژه انتخاب حسابرسي بر مبناي ريسك، زير مجموعه محور نظام يكپارچه مالياتي در طرح جامع مالياتي ديده شده، ولي هنوز به طور کامل عملياتي نگرديده­است. در صورت اجراي اين پروژه، ديگر حسابرسان سازمان امور مالياتي درگير پردازش اظهارنامه مالياتي نمي­گردد و اين كار به صورت خودكار انجام مي­شود(دستگیر و همکاران، 1393؛ ص 10). در خصوص تئوری­های مرتبط با این پژوهش می­توان به موارد زیر اشاره نمود:

تئوری اعتماد²:

جیمز کلمن³ یکی از نظریه­پردازان در حوزه اعتماد معتقد است که بر اساس تئوری انتخاب عقلایی، کنشگران، عاملانی هدفمند هستند که به کنش­هایی اقدام می­کنند که احتمال موفقیت در آن­ها بیشتر است و در نتیجه منافع آنان را بیشتر تامین می­کند. اما نکته­ای که وجود دارد آن است که انجام بسیاری از مبادلات، مستلزم وجود اعتماد میان طرفین است. از نظر کلمن، اطلاعات نقش مهم و تعیین کننده­ای در فرآیند اعتماد بازی می­کند. بر این اساس وجود اطلاعات می­تواند اعتماد میان طرفین را تقویت نماید(مرادی و بیات، 1395؛ ص 606). چنین به­نظر می­رسد در نظام مالياتي كشور ما فرهنگ پرداخت ماليات به­طور داوطلبانه بر اساس خوداظهاري پایين است و از نظر مردم سيستم مالياتي كارساز و مؤثر نبوده و اعتماد متقابل هم بين دستگاه ماليات و مودیان مالياتي وجود ندارد(قرنجیک و همکاران، 1400). بنابراین تعیین مولفه­های معتبر و قابل قبول جهت ایجاد اعتماد متقابل بين دستگاه ماليات و مودیان مالياتي در پرتو تئوری اعتماد ضروری خواهد بود.

تئوری اعتبار اطلاعات⁴:

مسلماً حرکت به سمت اعتماد به مودیان مالیاتی و جهت­گیری نظام مالیات­ستانی بر مبنای خوداظهاری مودیان، مستلزم وجود اطمینان مناسب درباره اعتبار اطلاعات ابرازی خواهد بود. در واقع، اعتبار اطلاعات پیش­نیاز حرکت به سمت تحقق اهداف طرح جامع مالیاتی کشور می­باشد.

تئوری اعتبار اطلاعات در باب حقیقت وضع، مبنی بر اعتباری بودن آن اطلاق می­شود و یکی از نظریاتی است که درباره حقیقت و ماهیت وضع الفاظ ارائه شده­است(لیو⁵، 2010 و فرهنگ نامه اصول فقه). به­عبارت دیگر فرض بر این است که هر چقدر اطلاعات ارائه­شده بیانگر حقیقت موضوع باشد از اعتبار بالاتری برخوردار است. این مطلب در قالب قانون بیان حقیقت انسجام یافته­است. در باب حقیقت، نظریه­هاى متعدد و متفاوتى ابراز شده است؛ مهم­ترین آنها، نظریه­هاى مطابقت⁶، انسجام⁷ و عمل­گرایانه⁸ است(مولودی و حمزه هویدا، 1391؛ ص 75).

چنین به­نظر می­رسد در نظام مالياتي كشور ما فرهنگ پرداخت ماليات به­طور داوطلبانه بر اساس خوداظهاري پایين است و از نظر مردم سيستم مالياتي كارساز و مؤثر نبوده و اعتماد متقابل هم بين دستگاه ماليات و مودیان مالياتي وجود ندارد(جلالی، 1394؛ ص 28) بنابراین تعیین مولفه­های معتبر و قابل قبول جهت ایجاد اعتماد متقابل بين دستگاه ماليات و مودیان مالياتي در پرتو تئوری اعتماد ضروری خواهد بود.

      بخشی از مبانی نظری این تحقیق مرتبط با قوانین و مقررات مالیاتی است. با ابلاغ قانون جدید مالیاتی مصوب تیرماه 1394، که به استثناء بخش­هایی از آن، از جمله اجرای ماده 97 که از ابتدای سال 1395 اجرایی شد، حذف مواد 152 و 153 و به بیان بهتر، حذف تشخیص مالیات به روش علی­الراس و جایگزینی شیوه رسیدگی مبتنی بر دلایل و شواهد عینی، که باید با اتخاذ ساز وکارهای مناسب، کارآمد شود، به عدالت مالیاتی کمک می نماید. بر این اساس با حذف روش علی­الراس از نظام مالیاتی، کار در مسیر انضباط بیشتر و شفافیتی بیش از پیش قرار می­گیرد و همراهی و تعامل بین اصناف، بنگاه­های اقتصادی و به بیان دیگر مؤدیان، با سازمان امور مالیاتی بیشتر می­شود و با اعتماد به مردم و ملاک قرار گرفتن اطلاعات مؤدیان می­توان امیدوار بود که زمان وصول مالیات نیز کمتر شود. در چنین شرایطی است که تعامل بین مؤدیان و حسابرسان مالیاتی بیشتر ­شود و رضایت­مندی مؤدیان افزایش یابد، نظام مالیاتی به تحقق عدالت مالیاتی نزدیک­تر می­گردد. با توجه به اینکه علیرغم انتظار برای همکاری مؤدیان و دارندگان اطلاعات مالی آنها، در بسیاری از موارد، اطلاعات در دسترس برای تهیه صورت­های مالی حاوی درآمد و هزینه مؤدیان هنوز ناقص است، باید روش­هایی که بتواند به گونه­ای قابل قبول، اطلاعات موجود را تکمیل و جمع­بندی نماید، به کارگرفته شود(برزگری و همکاران، 1399؛ ص 63).

 

1-2. پیشینه داخلی پژوهش

بررسی پیشینه تجربی پژوهش بیانگر این مطلب است که متغیرهایی نظیر تمکین مالیاتی، فرار مالیاتی، ریسک حسابرسی مالیاتی، خوش­حسابی مؤدیان و ریسک اظهارنامه، بیشتر موردتوجه قرار گرفته­اند. ابراهیمی و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان عوامل اثرگذار بر سوگيري حسابرسان مالياتي در قضاوت­هاي حرفه­اي با روش آميخته(كيفي: نظريه­پردازي داده­بنياد و كمي: تکنیک فازی) به این نتیجه رسیدند که قوانين و مقررات مالياتي، صرفاً نمي­تواند اهـداف قـانون­گـذاران را بـرآورده سـازد. مقررات منصفانه و عادلانه مالياتي، مستلزم نظارت و رسيدگي مجريان حرفه­اي اسـت و بـدون مداقـه در خصـوص ايـن موضـوعات، رسالت ماليات و ماليات­ستاني محقق نخواهد شد. همچنین حیرانی و همکاران (1399) در پژوهش خود به شناسایی شاخصه‌های مؤثر بر ریسک حسابرسی مالیاتی با روش ترکیبی اکتشافی پرداختند و نشان دادند، مبادله با شرکت‌های صوری و فاقد اعتبار، استفاده از حساب جاری شرکا در انجام هزینه‌ها و بالا بودن نسبت موجودی کالای پایان‌دوره به فروش، به عنوان مهم‌ترین شاخصه‌های ریسک حسابرسی مالیاتی می‌باشند. محمدی آزاد(1396) در پژوهشی به شناسایی و رتبه­بندی عوامل موثر بر اجرای خط­مشی­های مالیاتی در ایران پرداخت و بر اساس نتایج بدست­آمده مشخص شد که شفافیت خط­مشی‌های مالیاتی، فرهنگ مالیاتی جامعه و تعهد سازمان­های مالیاتی به ترتیب از بیشترین اهمیت در اجرای خط­مشی­های مالیاتی برخوردار هستند. دستگیر و همکاران (1394) در پژوهش خود به ارائه مدل انتخاب براي حسابرسي مالياتي مبتني بر ريسك اشخاص حقوقي در ايران پرداختند و عوامل موثر بر ریسک مودی را کیفیت حاکمیت شرکتی(متغیرهای نقش دوگانه مدیرعامل، درصد تعداد مدیران غیرموظف، درصد سهام در دست مدیران، قدرت سهامداران، درصد سهامداران نهادی، ارائه گزارش حسابرسی مالی و مالیاتی)، ویژگی­های مودیان حقوقی(متغیرهای نوع مالکیت، نوع شرکت، نوع فعالیت، تمرکز، عمر فعالیت، اندازه، عضویت در بورس) و سابقه مالیاتی شرکت شناسایی نمودند. صمدی و تابنده(1391) نیز علل و آثار فرار مالياتی و برآورد ميزان آن، از روش علل چندگانه وآثار چندگانه را بررسی نمودند که دریافتند شاخص فرار مالیاتی در ایران فراز و نشیب­هایی داشته و روند صعودی طی کرده­است. همچنین بار مالیاتی، اندازه دولت، درآمد مصرف­کننده، نرخ تورم و نرخ بیكاری از جمله عوامل مهم اثرگذار برگسترش فرار مالیاتی در ایران می­باشد. عوامل مؤثر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی توسط اسکندری و اکبریان(1390) بررسی شد که یافته‌ها حاکی از آن بود، عواملی همچون انتظار کارایی، انتظار تلاش، تأثیرات اجتماعی و شرایط پشتیبانی­کننده (عوامل مؤثر در نظریه یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری) به همراه عامل ریسک احساس­شده بر پذیرش اظهارنامه الکترونیکی تاثیر دارند.

 

2-2. پیشینه خارجی پژوهش 

بنی خالد و همکاران⁹ (2022) نگرش مودیان، معیارهای ذهنی، رفتار ادراکی و میهن‌پرستی را عوامل تعیین‌کننده تمکین مالیاتی شناسایی نمودند. دی نوه و همکاران¹⁰ (2021) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که ساده‌سازی ارتباطات بین مودیان مالیاتی و اداره مالیات باعث افزایش تمکین مالیاتی می‌گردد و پیام‌های بازدارندگی تاثیر مثبتی بر تمکین مالیاتی خواهد داشت و از طرفی اخلاق و روحیه مالیاتی باعث افزایش یا بهبود تمکین مالیاتی نمی‌شود. پررا و همکاران¹¹ (2020)، تعصب تأييدكنندگي در قضاوت‌هاي حسابداري را بررسي كردند و نتايج پـژوهش آنها نشان داد كه حسابداران براي اصول شناخت و اندازه‌گيري، سوگيرانه عمل مي‌كنند و اين سوگيري را مي‌توان با آگاهي‌دادن به حسابداران در خصوص الزامات قضاوت درست، كاهش داد. کنو¹² (2020) نیز در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر بر درک مالیات‌دهندگان نسبت به فرار مالیاتی پرداخت و نشان داد که فرار مالیاتی ناشی از عدم آگاهی در مورد مالیات، درک فرار مالیاتی به عنوان فرهنگ، روند حسابرسی مالیاتی و درجه تشخیص، درک فرار مالیاتی به عنوان یک جرم جزئی و مسائل مربوط به انصاف مالیاتی و عدالت است.

ایناسیوس¹³ (2019) اثبات کرد که احتمال حسابرسی، دانش مالياتی و درک عدالت و انصاف، تأثير معنی­داری بر تمکين مالياتی و ارایه اطلاعات قابل اعتماد و صحیح توسط مودیان مالیاتی دارند. عبدالحمید و همکاران¹⁴ (2019) عوامل مؤثر بر تمکين مالياتی مشاغل را دانش مالياتی، پيچيدگی قوانين و مقررات مالياتی و سختی درک آن و بالا بودن نرخ فعلی ماليات می­دانند. همچنین داسیلوا و همکاران¹⁵ (2019) دو سياست ماليات اجباري و ماليات داوطلبانه را در چارچوب شـيب لغزنـده در كشور برزيل بررسي كردند و نتايج پژوهش آنها نشان داد كه تعامل مبتني بر اعتماد بين ماليات­دهندگان و حسابرسان مالياتي، به پرداخت ماليات داوطلبانه منجر خواهد شد. اين در حالي است كه سياست مبتني بـر فشـار و زور، بـه پرداخـت ماليات اجباري منتهی نخواهد شد و ماليات­دهندگان تمايلي به پرداخت ماليات نخواهند داشت. ضمناً، تیلاهون¹⁶ (2019) در تحقیقی ماليات­دهندگان را تحت تأثير عوامل مختلفی از قبيل مجازات، عدالت در سيستم مالياتی، نرخ ماليات، احتمال كشف و مميزی و غيره دانسته و پيشنهاد می­کند كه نهاد وصول­كننده مالياتی می­بایست با ایجاد عدالت مالياتی (نه با سياست چماق)، سطح مجازات مناسب را حفظ كند و برای شهروندان مسئول امتیازاتی در نظر بگیرد. نیارکپوه¹⁷ (2018) در پژوهشی نشان داد اعتماد به دولت به‌طور مثبت و معناداری بر احتمال تمکین مالیاتی تأثیر می‌گذارد. علاوه بر این، متغیرهای دیگری مانند سطح تحصیلات بالا، استخدام در دولت، سطح پایین فساد و داشتن احساس امنیت به طور قابل توجهی بر احتمال تمکین مالیاتی تأثیر می‌گذارند. 

بررسی پژوهش­های فوق نشان می­دهد که تاکنون پژوهشی که در آن به صورت جامع به شناسایی مولفه­های موثر در اعتبارسنجی درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها بپردازد انجام نشده­است، بر همین اساس هدف پژوهش حاضر شناسایی و تبیین این مولفه­ها از طریق مصاحیه دقیق بوده تا اینکه مدلی جامع تعیین اعتبار درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها در شرایط کنونی ارائه گردد.

 

3. سوالات تحقیق

سؤالات پژوهشی زیر بر اساس مبانی نظری و مرور ادبیات در حوزه­های مرتبط و اهداف تحقیق مطرح شده­است.

1- معیارهای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها از دیدگاه گروه‌های مختلف شامل چه مواردی می‌باشند؟

2- مدل پیشنهادی مناسب برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها از دیدگاه گروه‌های مختلف به چه صورت تبیین می‌شود؟

 

4. روش شناسی پژوهش

روش تحقیق پژوهش حاضر ترکیبی اکتشافی است که بر گردآوری، تجزیه و تحلیل و ترکیب دو نوع داده کیفی و کمی استوار است و به سه دسته به هم­تنیده، تشریحی و اکتشافی تقسیم می­شوند (کرسول و پلانو کلارک¹⁸، 2007؛ پلانو کلاک و همکاران¹⁹، 2008). در بخش کیفی، جامعه آماری پژوهش را حسابرسان سازمان امور مالیاتی با سابقه تجربه حسابرسی حداقل 10 سال تشکیل می‌دهند که با استفاده از روش تحقیق کیفی تحلیل تم، 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته با ایشان، به منظور شناسایی شاخص­های اولیه انجام گردید. قلمرو زمانی پژوهش، سال‌های 1400 و 1401 می‌باشد و قلمرو مکانی نیز سازمان امور مالیاتی کشور است. با توجه به ماهیت اکتشافی بودن پژوهش، از روش نمونه‌گیری ترکیبی هدفمند یا انتخاب آگاهانه شرکت‌کننده‌های خاص(تدلی و یو، 2007؛ ص 80) استفاده ‌شده­است. بهره‌گیری از این روش به دلیل استفاده از نمونه با تجربه در گروه‌های مختلف و با هدف تحقیق اشباع نظری در ارائه مدل مفهومی می‌باشد. پس از انجام مصاحبه و رسیدن به اشباع در شناخت مفاهیم، کدگذاری اولیه صورت پذیرفته و بر اساس وجوه مشترک (به‌منظورکاهش حجم و بررسی اشباع نظری) مفاهیم دسته‌بندی و مرتب گردید(مهرانی و اسکندر، 1395). پس از کدگذاری استقرایی و با دسته‌بندی مقوله‌ها و مفاهیم مستخرج از مصاحبه‌ها، متن مصاحبه­ها به دقت بررسی و در قالب متنی پیاده­سازی و برای تجزیه و تحلیل متن مصاحبه­ها از تحلیل تم استفاده­شد. به این ترتیب مفاهیم، تم­های فرعی و اصلی جهت شناسایی عوامل مؤثر بر اعتبار درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها تعیین گردید.

      در‌ بخش‌کمی نیز ‌سوالات ‌تحقیق ‌بر ‌اساس ‌مفاهیم حاصل ‌از ‌بخش‌کیفی ‌و نیز‌ بررسی ‌مبانی ‌و ‌پیشینه ‌تحقیق ‌تدوین شده­است.‌ برای ‌آزمون‌ سوالات،‌ پرسشنامه‌ای ‌بر‌ اساس مفاهیم ‌بخش کیفی ‌پژوهش طراحی ‌و اطلاعات ‌آن‌ توسط‌ گروه­های مختلف، ‌تکمیل می‌گردد.‌ ‌گویه‌های ‌این ‌پرسشنامه ‌بر اساس ‌طیف 9 درجه‌ای ‌لیکرت، ‌از ‌خیلی کم(1) تا‌ خیلی‌ زیاد (9) طراحی‌ گردید.‌ در این بخش جامعه آماری از اعضای هیات علمی گروه حسابداری، مدیران مالی، حسابرسان مستقل و حسابرسان مالیاتی به تعداد310 نفر تشکیل یافت که با بهره­گیری از فرمول کوکران، 171 فقره پرسشنامه بین اعضای پانل مصاحبه­شونده و سایر نفرات، توزیع گردید. از میان پرسشنامه­های توزیع­شده، 159 فقره قابل استفاده ارزیابی شد که 15 نفر از مصاحبه­شوندگان بخش اول نیز جزو جامعه آماری بخش دوم بودند. سپس کلیه پرسشنامه‌های ارسالی به خبرگان جمع‌آوری گردید و با استفاده از تکنیک آنتروپی شانون که در قسمت بعد توضیح داده می‌شود وزن عوامل مشخص شدند.

مراحل اجرای تکنيک آنتروپی: برای سنجش وزن و سهم هر یک از عوامل دوازده‌گانه فوق، گام‌های اساسی به شرح زیر لازم است (ماکوئی، 1387):

گام اول: ماتریس تصمیم‌گیری شاخص‌ها تعیین می‌شود.

گام دوم: داده‌های به دست آمده از ماتریس تصمیم‌گیری برای تحلیل و بررسی نرمال می‌شوند.

گام سوم: تعیین مقدار آنتروپی مشخصی jام که با نماد Ej نشان داده می‌شود.

گام چهارم: با استفاده از مقادیر Ej، مقدار dj برای هر مشخصه محاسبه می‌شود.

گام پنجم: وزن ابعاد، معیارها و متغیرهای مربوط به مشخصه jام (Wj) محاسبه می‌شود.

که با توجه به گام‌های بالا، آمار جمعیت­شناختی و وزن‌های تعیین شده به شرح جدول ذیل می­باشد.

 

جدول(1). جمعیت­شناختی پژوهش

شرح		فراوانی	درصد
جنسیت	مرد	134	84
	زن	25	16
سن	کمتر از 30 سال	21	13
	بین 31 تا 40 سال	69	44
	بین 41 سال تا 50 سال	64	40
	بیش از 50 سال	5	3
سابقه	کمتر از 10 سال	11	7
	بین 11 تا 20 سال	98	62
	بین 20 سال تا 30 سال	48	30
	بیش از 30 سال	2	1
میزان تحصیلات	کارشناسی	27	17
	کارشناسی ارشد	79	50
	دکتری	53	33
رشته تحصیلی	حسابداری، حسابرسی، مالی	135	85
	اقتصاد	16	10
	سایر	8	5

            منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

جدول(2). الگوی کلی درجه اهمیت بر اساس تکنیک آنتروپي شانون براي مولفه‌های سنجش اعتبار درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها

مدل	کلی
شاخص‌ها	Ej	dj=1-Ej	Wj
حق‌الزحمه حسابرسی	9977/0	0023/0	0585/0
محیط اقتصادی	9972/0	0028/0	0726/0
محیط سیاسی	9980/0	0020/0	0525/0
ویژگی‌های مدیریتی	9985/0	0015/0	0384/0
نوع حسابرس	9952/0	0048/0	1228/0
ویژگی‌های عملکرد و عملیاتی	9949/0	0051/0	1311/0
تعداد و پیچیدگی محصولات	9961/0	0039/0	1012/0
محیط فرهنگی و اجتماعی	9932/0	0068/0	1753/0
نوع اظهارنظر حسابرس	9955/0	0045/0	1161/0
عوامل مالی و حسابداری	9984/0	0016/0	0399/0
تعداد کارکنان متخصص	9979/0	0021/0	0551/0
محیط قانونی	9986/0	0014/0	0365/0

 منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

جدول(3). درجه اهمیت بر اساس تکنیک آنتروپي براي مولفه‌های درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها از دیدگاه گروه‌های مختلف

مدل

اعضای هیات علمی

مدیران مالی

حسابرسان مستقل

حسابرسان مالیاتی

شاخص‌ها

Ej

dj=1-Ej

Wj

Ej

dj=1-Ej

Wj

Ej

dj=1-Ej

Wj

Ej

dj=1-Ej

Wj

حق‌الزحمه حسابرسی

9964/0

0036/0

0849/0

9991/0

0009/0

0240/0

9986/0

0014/0

0318/0

9976/0

0024/0

0571/0

محیط اقتصادی

9951/0

0049/0

1167/0

9977/0

0023/0

0588/0

9989/0

0011/0

0241/0

9983/0

0017/0

0400/0

محیط سیاسی

9988/0

0012/0

0292/0

9970/0

0030/0

0782/0

9985/0

0015/0

0347/0

9984/0

0016/0

0386/0

ویژگی‌های مدیریتی

9980/0

0020/0

0473/0

9987/0

0013/0

0339/0

9978/0

0022/0

0502/0

9971/0

0029/0

0683/0

نوع حسابرس

9949/0

0051/0

1206/0

9959/0

0041/0

1073/0

9925/0

0075/0

1714/0

9962/0

0039/0

0916/0

ویژگی‌های عملکرد و عملیاتی

9983/0

0017/0

0410/0

9970/0

0030/0

0784/0

9908/0

0092/0

2085/0

9951/0

0049/0

1167/0

تعداد و پیچیدگی محصولات

9960/0

0040/0

0947/0

9955/0

0045/0

1165/0

9931/0

0069/0

1566/0

9971/0

0029/0

0698/0

محیط فرهنگی و اجتماعی

9911/0

0089/0

2117/0

9905/0

0096/0

2476/0

9958/0

0042/0

0950/0

9927/0

0073/0

1741/0

نوع اظهارنظر حسابرس

9929/0

0071/0

1693/0

9964/0

0036/0

0938/0

9964/0

0036/0

0827/0

9927/0

0074/0

1747/0

عوامل مالی و حسابداری

9991/0

0009/0

0205/0

9987/0

0013/0

0331/0

9963/0

0037/0

0847/0

9980/0

0020/0

0480/0

تعداد کارکنان متخصص

9988/0

0012/0

0277/0

9958/0

0043/0

1103/0

9988/0

0012/0

0264/0

9972/0

0028/0

0662/0

محیط قانونی

9985/0

0015/0

0364/0

9993/0

0007/0

0182/0

9985/0

0015/0

0342/0

9977/0

0023/0

0549/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

پس از تعیین وزن عوامل موثر بر سنجش اعتبار درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها، پاسخ سوال دوم پژوهش که ارائه مدل جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها می‌باشد در بخش بعدی آورده شده است. لازم به توضیح است که عوامل فرعی فوق مستخرج از رساله دکتری نویسندگان می‌باشد.

 

5- مدل پیشنهادی جهت سنجش اعتبار درآمد مشمول مالیات ابرازی

در این پژوهش از شاخص ترکیبی موزون برای شناسایی عوامل درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها استفاده شده‌است. برای ارائه مدل پیشنهادی در این پژوهش ابتدا لازم است سه فرض اولیه در نظر گرفته شود. نخست اینکه برای محاسبه درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها اصل جمع‌پذیری را پذیرفته باشیم. یعنی درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها برابر است با مجموع عوامل تأثیرگذار بر آن. به عبارت دیگر عوامل با یک قاعده‌ای با همدیگر جمع شده و درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها را تعیین می‌کنند. مضافاً اینکه نحوه تأثیرگذاری هر یک از این عوامل بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها به تناسب ضریب یا وزن‌شان که در قسمت قبل محاسبه شد، می‌باشد(خاصیت تناسب). ثالثاً اینکه می‌پذیریم میزان تأثیرگذاری هر عامل بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها به صورت نرمال شده‌است. این عمل به این دلیل انجام می‌شود که یک کف و سقف معنادار با یک حداقل و حداکثر برای محاسبه درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها تعیین می‌شود. با توجه به توضیحات فوق و مفروضات مطروحه مدل پیشنهادی زیر برای محاسبه درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها ارائه شده است.

مدل (1):

 

که در این مدل:

 می‌باشد. t در سال 𝑖: شاخص درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت 𝐼𝐸𝐼it

N: تعداد شرکت‌ها

S: مجموعه اندیس عواملی است که با درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها رابطه مستقیم دارند.

K: مجموعه اندیس عواملی است که با درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها رابطه معکوس دارند.

it Wj: وزن عامل j ام شرکت i در سال t

it  Pj: مقدار عامل j ام شرکت i در سال t

واضح است که اگرM  تعداد کل عوامل مؤثر بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها باشد آنگاه M=|S|+|K| که در آن |S| نمایشگر تعداد عناصر مجموعه S و |K| نمایشگر تعداد عناصر مجموعه K می‌باشد.

قضیه (1): اگر برای دو شرکت با اندیس a و b داشته باشیم:

PS at ≤ PS bt             ∀ 𝑠 ∈ 𝑆  

و

𝑃𝑘 𝑎𝑡 ≤ 𝑃𝑘 b𝑡      ∀ 𝑘 ∈ 𝐾

آنگاه،

𝐼𝐸𝐼𝑏t  ≤ 𝐼𝐸𝐼𝑏𝑡      

قضیه (2): همچنین برای شرکت با اندیس a داریم:

0 ≤ 𝐼𝐸𝐼𝑎𝑡 ≤ 1

برهان: برای اثبات قضیه (1) بدیهی است که اگر PS at ≤ PS bt،

آنگاه،

 

از طرفی اگر 𝑃𝑘 at  ≤ 𝑃K bt  ،

آنگاه،

 

بنابراین؛

 

 پس:Wj at ≥ 0 و از آنجا که

IEIat ≤ IEIbt

برای اثبات نامساوی دیگرداریم:𝐼𝐸𝐼at≥0  . برای اثبات قضیه (2) بدیهی است که

 

و بنابراین؛

 

از طرفی

 

پس،

 

و بنابراین،

 

و از آنجا که {1,2,3,…,M}=SՍK و همینطور 1≤j≤M Wj at = 1∑ داریم:

 

بنابراین،

.IEIat ≤ 1

 

ملاحظات: قضیه (1) نشان‌دهنده آن است که درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها خاصیت یکنوایی دارد، یعنی برای هر شرکت با عوامل ترتیبی، درآمد مشمول مالیات ابرازی بر اساس ترتیب عوامل مرتب می‌شود. این خاصیت مقایسه‌پذیری دو شرکت بر اساس عوامل درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها را توجیه می‌کند. همین‌طور قضیه (2) نشان می‌دهد که درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها حاصل از مدل پیشنهادی پژوهش کراندار است و بنابراین برای ارزیابی یک جامعه شامل شرکت‌ها، قابل اتکاء می‌باشد.

 

1-5. عوامل اثرگذار بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها

الف) محیط قانونی: محیط قانونی در این پژوهش شامل معافیت‌های مالیاتی، میزان آگاهی از قوانین و مقررات مالیاتی و حسابداری، سابقه مالیاتی شرکت، ارائه معاملات فصلی، ارائه اظهارنامه مالیاتی در مواعد قانونی، مشمول مالیات ارزش افزوده بودن و تطبیق اطلاعات اظهارنامه با اطلاعات ثبت‌شده در گمرک، بانک‌ها، شرکت‌های بیمه و... می‌باشد.

ب) تعداد کارکنان متخصص: شامل وجود کارکنان دارای آموزش‌های فنی مرتبط با وظایف خودشان، وجود کارکنان دارای سابقه تجربی طولانی و وجود کارکنان دارای مدرک مرتبط با وظایف خودشان می‌باشد.

ج) عوامل مالی و حسابداری: شامل بالابودن کیفیت سود ابرازی، تغییرات عمده در درآمد نسبت به سنوات قبل، متناسب‌بودن حاشیه سود ناخالص و سود خالص و نسبت آنها با میانگین صنعت، بازده مطلوب دارایی‌ها، افزایش در دارایی ثابت و تاثیر آن بر فروش شرکت، اطلاعات بانکی مودیان (گردش حساب‌های بانکی و ارتباط آن با فروش شرکت)، داشتن خرید یا فروش در بورس کالا و... می‌باشد.

د) نوع اظهارنظر حسابرس: شامل اظهارنظر حسابرس شامل مشروط یا مردود بودن گزارش حسابرسی، وجود بندی درباره تداوم فعالیت شرکت در گزارش حسابرسی و وجود بندی درباره ابهام درباره دعاوی حقوقی شرکت در گزارش حسابرسی می‌باشد.

ر) محیط فرهنگی و اجتماعی: شامل نگرش مدیر یا مسؤولان مالی شرکت در مورد سیستم مالیات‌ستانی و ضرورت پرداخت مالیات، وضعیت فرهنگ مالیاتی کشور و تمایل به پرداخت مالیات در بین مؤدیان و نبودن شرکت در لیست شرکت‌های آلاینده(مشمول عوارض آلایندگی) می‌باشد.

س) تعداد و پیچیدگی محصولات: شامل نوآوری در تولید محصولات، تولید محصولات انحصاری و برند و وجود تنوع در محصولات می‌باشد.

ص) ویژگی‌های عملکرد و عملیاتی: شامل اندازه مودی(کوچک، متوسط و بزرگ)، ماهیت فعالیت(تولیدی‏، خدماتی، بازرگانی و پیمانکاری)، داشتن شعب یا شرکت‌های وابسته چندگانه(داخلی و خارجی)، عضویت در بورس، نوع صنعت(غیرتحریمی) و میزان سرمایه ثبت‌شده نسبت به حجم عملیات آن می‌باشد.

ط) نوع حسابرس: شامل دولتی‌بودن حسابرس، بزرگ‌بودن موسسه حسابرسی و رتبه موسسه حسابرس(الف، ب و ج) می‌باشد.

ع) ویژگی‌های مدیریتی: شامل نوع شرکت(سهامی عام، سهامی خاص، تضامنی و...)، تعداد اعضای هیأت مدیره، وجود عضو مونث در ترکیب هیأت مدیره، داشتن سهامدار خارجی، نوع مالکیت شرکت(دولتی یا خصوصی) و درصد تعداد اعضای هیات مدیره غیرموظف می‌باشد.

ف) محیط سیاسی: شامل داشتن عضو هیات مدیره دولتی، وجود سهامداران نهادی در ترکیب سهامدارن و وجود سهامداران عمده در ترکیب سهامداران می‌باشد.

ک) محیط اقتصادی: شامل نرخ بهره بانکی مناسب، افزایش تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم متعادل و نرخ اشتغال مناسب می‌باشد.

ل) حق‌الزحمه حسابرسی: شامل وجود حق‌الزحمه خدمات غیرحسابرسی و بیشتر بودن مبلغ حق‌الزحمه حسابرسی می‌باشد.

 

2-5. مدل نهائی اندازه‌گیری شاخص درآمد مشمول مالیات ابرازی

با توجه به توضیحات فوق، مدل نهائی اندازه‌گیری شاخص درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها به صورت کلی (مدل 1) و همچنین بر اساس نظرات «اعضای هیات علمی» (مدل 2)، «مدیران مالی» (مدل 3)، «حسابرسان مستقل» (مدل 4) و «حسابرسان مالیاتی» (مدل 5) به شرح زیر می‌باشد:

 

مدل کلی:

IE – Indexit = 0.0585 P1 + 0.0726 P2 + 0.0525 P3 + 0.0384 P4 +0.1228 P5 + 0.1311 P6

                      + 0.1012 P7 + 0.1753 P8 + 0.1161 P9 + 0.0399 P10+ 0.0551 P11++ 0.0365 P12

 

مدل 1: از دیدگاه اعضای هیات علمی

IE – Indexit = 0.0849 P1 + 0.1167 P2 + 0.0292 P3 + 0.0473 P4 +0.1206 P5 + 0.0410 P6

                      + 0.0947 P7 + 0.2117 P8 + 0.1693 P9 + 0.0205 P10+ 0.0277 P11++ 0.0364 P12

 

مدل 2: از دیدگاه مدیران مالی

IE – Indexit = 0.0240 P1 + 0.0588 P2 + 0.0782 P3 + 0.0339 P4 +0.1073 P5 + 0.0784 P6

                      + 0.1165 P7 + 0.2476 P8 + 0.0938 P9 + 0.0331 P10+ 0.1103 P11++ 0.0182 P12

 

مدل 3: از دیدگاه حسابرسان مالی

IE – Indexit = 0.0318 P1 + 0.0241 P2 + 0.0347 P3 + 0.0502 P4 +0.1714 P5 + 0.2085 P6

                      + 0.1566 P7 + 0.0950 P8 + 0.0827 P9 + 0.0847 P10+ 0.0264 P11++ 0.0342 P12

 

مدل 4: از دیدگاه حسابرسان مالیاتی

IE – Indexit = 0.0571 P1 + 0.0400 P2 + 0.0386 P3 + 0.0683 P4 +0.0916 P5 + 0.1167 P6

                      + 0.0698 P7 + 0.1741 P8 + 0.1747 P9 + 0.0480 P10+ 0.0662 P11++ 0.0549 P12

که در این مدل‌ها، Pi عامل استاندارد شده معیارهای محاسبه درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها می‌باشد.

 

6. بحث و نتیجه گیری

در سال­های اخیر، به­دليل وجود درآمدهای حاصل از فروش نفت، وابستگی دولت بيشتر به این درآمدها بوده و درصد كمی از مجموع درآمدهای كشور از طریق ماليات حاصل می­شد. اما در حال حاضر با تغيير و تحولاتی كه در سطح بين­الملل به واسطه كاهش جهانی قيمت نفت، وضع تحریم­ها و به تبع آن نبود شرایط مناسب برای تجارت خارجی و دلایل دیگر، ماليات به عنوان مهم­ترین منبع درآمد دولت مطرح است. پرداخت ماليات از طرف مردم و كسب وكارها و دریافت آن از سوی دولت، نيازمند یک همياری و همکاری متقابل و در سایه تئوری‌های اعتماد و اعتبار اطلاعات و قانون بیان حقیقت بوده و هدف از آن در مجموع، تأمين هزینه­های عمومی برای رفع نيازهای اجتماعی است. هدف از انجام این پژوهش، ارائه مدلی جامع برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها در پرتو تئوری اعتماد و تئوری اعتبار اطلاعات می­باشد. برای دستيابی به این هدف، از روش تحقیق آميخته اكتشافی استفاده شد. بدین­ترتيب در بخش کیفی با انجام 15 مصاحبه با كاركنان سازمان امور مالياتی به عنوان افراد خبره، با استفاده از روش تحلیل تم مولفه­های اوليه عوامل مؤثر بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها استخراج شد و پس از انجام تحلیل­ها و شناسایی 93 شاخص در قالب 18 تم فرعی و 5 تم اصلی، مدل پیشنهادی پژوهش از دیدگاه‌های مختلف شناسایی گردید.

نتایج این پژوهش، در مفاهیم شناسایی شده مربوط به عوامل مالی و حسابداری، هم­راستا و هم­جهت با نتایج تحقيق زارعیان و همکاران(1398) و پررا و همکاران (2020) می­باشد. هیچ‌کدام از شاخصه‌های عوامل مالی و حسابداری شناسایی‌شده در این تحقیق در پژوهش‌های اسکندری و اکبریان(1390)، صمدی و تابنده(1391)، محمدی آزاد(1396)، ابراهیمی و همکاران(1400)، دستگیر و همکاران(2015)، وحیودین و همکاران (2022)، دی نوه و همکاران (2021)، داسیلوا و همکاران (2019)، کنو (2020)، ایناسیوس (2019)، نیارکپوه (2018) و عبدالحمید و همکاران (2019) که هم‌راستا و هم‌جهت با پژوهش حاضر می‌باشند معرفی نشده‌اند.

طبق نتایج پژوهش حیرانی و همکاران (1399) صرفاً شاخص کیفیت حسابرسی مالی انجام‌شده توسط حسابرسان مستقل و در نتایج تحقیق دستگیر و همکاران (2015) و وحیودین و همکاران (2022) شاخص ارائه گزارش حسابرسی مالی و مالیاتی به عنوان عامل حسابرسی معرفی شده‌است. در سایر پژوهش‌های دیگر که هم‌راستا و هم‌جهت با پژوهش حاضر می‌باشند، هیچ شاخصی به عنوان عامل حسابرسی معرفی نشده‌است.

عوامل محیطی در تحقیق حیرانی و همکاران (1399) و عوامل اقتصادی در تحقیق گرین و همکاران (2022) به عنوان شرایط و عوامل محیطی معرفی گردیده‌است و با نتایج پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد. شاخص وجود سهامداران نهادی در تحقیق دستگیر و همکاران (2015)، شاخص‌های فرهنگ مالیاتی، آگاهی از قوانین و مقررات مالیاتی و نگرش مدیر یا مسؤولان مالی شرکت در مورد سیستم مالیات‌ستانی در تحقیقات گچرت و هایمبرگ (2021)، کنو (2020)، داسیلوا و همکاران (2019)، ایناسیوس (2019)، نیارکپوه (2018)، عبدالحمید و همکاران (2019)، اسکندری و اکبریان(1390) و ابراهیمی و همکاران(1400) مورد توجه قرار گرفته‌است و عوامل محیطی شناسایی‌شده تحقیق حاضر مخالف با نتایج تحقیق دی نوه و همکاران (2021) می‌باشد.

عوامل خاص در تحقیق حیرانی و همکاران (1399) تحت عنوان مولفه فرعی ویژگی‌های کلی مؤدی معرفی، در 5 شاخص(تم) و در تحقیق دستگیر و همکاران(2015) تحت عنوان ویژگی­های مودیان حقوقی و در 6 شاخص(تم) معرفی گردیده‌است که موارد فوق با نتایج پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد. در سایر پژوهش‌های یادشده در قسمت‌های قبلی که هم‌راستا و هم‌جهت با پژوهش حاضر می‌باشند، هیچ شاخصی به عنوان عوامل خاص شرکت معرفی نشده‌است.

عوامل فنی و سیستمی در تحقیق حیرانی و همکاران (1399) تحت عنوان مولفه اصلی قابلیت تطبیق داده‌ها و مولفه فرعی ویژگی‌های مشتریان و محصولات، در 8 شاخص(تم) شناسایی شده‌است. در پژوهش حاضر عوامل فنی وسیستمی در 14 شاخص(تم) شناسایی شده‌است و همچنین نتایج تحقیق نیارکپوه (2018) هم‌راستا و هم‌جهت با پژوهش حاضر می‌باشد. در سایر پژوهش‌های یادشده در قسمت‌های قبلی که هم‌راستا و هم‌جهت با پژوهش حاضر می‌باشند، هیچ شاخصی به عنوان عامل فنی و سیستمی معرفی نشده‌است.

با توجه به مدل تصمیم‌گیری چند معیاره، مدل جدید برای درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها از دیدگاه‌های مختلف ارائه شد و با به کارگیری آن در هر لحظه با در نظر گرفتن همه عوامل تأثیرگذار بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت­ها به راحتی می‌توان به این نکته پی برد که چه شرکت‌هایی از نظر درآمد مشمول مالیات ابرازی شفاف‌تر و مورد اعتماد هستند و چه شرکت‌هایی از نظر درآمد مشمول مالیات ابرازی ریسک بیشتری داشته و ایجاد چالش در فرآیند حسابرسی مالیاتی خواهند شد و تأثیر بسیار مهمی بر سیستم خوداظهاری مالیات توسط شرکت‌ها و وصول سهل و آسان مالیات توسط سازمان امور مالیاتی دارد و لیکن با بکارگیری صحیح مدل ارائه‌شده در این تحقیق، می‌توان بیان کرد خوداظهاری شرکت‌ها جهت پرداخت به موقع مالیات افزایش یابد.

با توجه به مدل پیشنهادی، طبق بررسی‌های انجام‌شده در ادبیات، محقق به مواردی که به این مفهوم پرداخته شده‌باشد برخورد ننموده‌است لذا منجر به دانش‌افزایی در حوزه حسابداری و مالیاتی شده‌است.

بر اساس نتایج به دست آمده، پيشنهادهای زیر ارائه می­شود:

·       گسترش فرهنگ مالیاتی در پرتو قانون بیان حقیقت و پیاده­سازی مناسب نظریه­های حقیقت در جامعه می­تواند سازمان امور مالیاتی را در جهت دستیابی به اطلاعات ابرازی دارای اعتبار بالا کمک نماید. از سوی دیگر، به سازمان امور مالیاتی پیشنهاد می­گردد در پیروی از تئوری اعتماد، جهت­گیری مناسب­تری در راستای توسعه قوانین و مقررات و مکانیزم­های مالیاتی داشته باشد.

·       یکی از مهم­ترین عواملی كه به نظر متخصصان در بهبود فرهنگ مالياتی مؤثر است اطلاع­رسانی در ارتباط با مسایل مالیاتی در راستای گسترش و نهادینه­سازی قانون بیان حقیقت است و قطعاً اگرچه شرط كافی مساله نيست ولی شرط لازم است. در كتاب­های درسی، كانون­های اجتماعی، سينماها و فيلم­های تلویزیونی یا برنامه­های رادیویی كشور تقریبا نشانی از مساله ماليات كه حياتی­ترین مساله یک اقتصاد سالم است دیده نمی­شود(اگر هم باشد خيلی ضعيف) در حالی كه می­توان با تبليغات و آگاهی­رسانی از طریق رادیو و تلویزیون در این زمينه به اصلاح وضع موجود پرداخت و تحولات اساسی ایجاد كرد و هم­چنین گنجاندن واحد درسی آشنایی با اهمیت و جایگاه ماليات در برنامه­های سطوح مختلف تحصيلی و ترویج اندیشه سرزمينی آباد با پرداخت ماليات در مطبوعات و رسانه­های گروهی و تاكيد روزافزون بر منافع عام از پرداخت ماليات و افزایش سهم شهروندان و اقشار پایين جامعه از كالاهای عمومی پيشنهاد می­شود.

·       برای برون­رفت نظام مالیاتی کشور از وضعیت نامطلوب کنونی، مستلزم انجام اصلاحات اساسی در هریک از ارکان آن می­باشد. به عبارت دیگر، برخورداری از یک نظام مالیاتی کارا در گرو مرتفع­ساختن نقاط ضعف ارکان مذکور خواهد بود، بنابراین می­بایست اصلاح قوانین و مقررات مالیاتی به­ویژه اصلاح قانون مالیات­های مستقیم، گسترش پایه­های مالیاتی و انجام اصلاحات بنیادی در سازمان امور مالیاتی در پرتو گسترش نظریه اعتماد در نظام مالیاتی به­عنوان راهبردهای اساسی اصلاح نظام مالیاتی موردتوجه قرار گیرند.

 

با توجه به نبود پژوهش­هاي كافي در زمينة شناسايي عوامل مؤثر بر درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها در كشور، به پژوهش­گران پيشنهاد مي­شـود كه در راستاي توسعة موضوع و غنا بخشيدن به آن، موضوعات زير را در كانون توجه قرار دهند:

·       ارائه مدلی مناسب برای تبیین عوامل مؤثر بر درآمد مشمول ماليات ابرازی اشخاص حقیقی.

·       تدوین و ارائه بسته­های آموزشی عوامل موثر بر اعتبار اطلاعات ابرازی مودیان مالیاتی برای حسابرسان مالیاتی سازمان امور مالیاتی متناسب با سطح سازمانی ایشان.

·       بررسی چگونگی بهره­گیری از کلان داده­های اقتصادی و یا داده­های سازمان­های مختلف در جهت ارزیابی عوامل مؤثر بر اعتبار درآمد مشمول ماليات ابرازی.

 

با توجه به اینکه اجرای هر پژوهش علمی با محدودیت­هایی مواجه خواهد بود، می توان محدودیت­های احتمالی تحقیق حاضر را به شرح زیر بیان کرد:

·       عدم همكاري برخي از اعضاي جامعة آماري تعيين­شده

·       جامعه آماری تحقیق حاضر صرفاً شامل حسابرسان سازمان امور مالیاتی به عنوان خبرگان مصاحبه­­شونده بوده­است و لذا استفاده از جامعه آماری دیگری از قبیل دانشگاهیان، حسابرسان مستقل، حسابداران خبره و... ممکن است به نتایج متفاوتی بیانجامد.

·       برای استخراج مدل تحقیق از روش معادلات ساختاری استفاده شده­است، با توجه به تحقیقات قبلی انتظار می­رود که در صورت استفاده از روش­های دیگر از قبیل الگوهای تصمیم­گیری غیرخطی نتایج متفاوتی حاصل گردد.

·       استفاده از ابزار پرسشنامه در بخشی از تحقیق ممکن است برخی محدودیت­های ذاتی این ابزار را متوجه نتایج این تحقیق نموده­باشد که قاعدتاً غیرقابل اجتناب بوده­است.

 

 

فهرست منابع

1)       نظری، علیرضا و فدایی، ایمان(1392). آسیب­شناسی نظام مالیاتی ایران. فصلنامه سیاست­های مالی و اقتصادی، سال اول، 4، 110-95.

2)       نبوی چاشمی، سیدعلی، برزگر تهمتن، ناصر(1397). بررسی و سنجش عوامل مؤثر بر ایجاد وقفه­های مالیاتی در نظام مالیاتی ایران)مطالعه موردی اداره کل امور مالیاتی استان مازندران(. پژوهشنامه مالیات، 39(87)، 65-45.

3)       باقری، بهروز، باباجانی، جعفر و برزیده، فرخ(1396). شناسایی عوامل موثر بر تمکین مالیاتی در ایران. پژوهش­های تجربی حسابداری. سال هشتم، 31، 310-283.

4)       ایمانی خوشخو، محمدحسین و امیرمستوفیان، طیبه(1397). ارتقای فرهنگ مالیاتی و تأثیر آن بر گسترش چتر مالیاتی و شناسایی مؤدیان جدید. پژوهشنامه مالیات، 37(85)، 117-146.

5)       باقري، بهروز و عموري، مهدي(1388). شناسايي و اولويت­بندي نسبت­هاي مالي اثرگذار بر درآمد مشمول ماليات. فصلنامه تخصصي ماليات، 4، 80-73.

6)       پورحیدری، امید و سروستانی، امیر(1391). بررسي تأثير ويژگي­هاي شركت، نوع صنعت و مالكيت نهادي بر اختلاف ماليات ابرازي و قطعي شركت­هاي پذيرفته­شده در بورس اوراق بهادار تهران. پژوهشنامه مالیات. 14(62)، 62-77.

7)       دستگیر، محسن، ایزدی­نیا، ناصر، عسکری، علی و رمضانی، سیدمهدی(1393). ارائه مدل انتخاب برای حسابرسی مالیاتی مبتنی بر ریسک اشخاص حقوقی در ایران. پژوهشنامه مالیات، 25(73)، 49-9.

8)       مرادی، مهدی و بیات، نعیمه(1396). حسابرسی پیشرفته، انتشارات مرندیز، چاپ دوم، ص 606.

9)       فرهنگ‌نامه اصول فقه، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص 843.

10)       مولودی، محمد و حمزه هویدا، مهدی(1391). نظریه­های حقیقت و کاربرد آنها در دادرسی­های مدنی. مجله حقوقی دادگستری، شماره 79، 98-73.

11)       جلالی، حسین(1394). بررسی رابطه اعتماد مودیان به سازمان امور مالیاتی کشور با میزان تمکین مالیاتی آنان(مطالعه موردی اداره کل امور مالیاتی استان سمنان). پايان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود، دانشکده علوم سیاسی.

12)       برزگری دهج، محمد، کیقبادی، امیررضا، یعقوب­نژاد، احمد و جهانشاد، آزیتا(1399). ارائه مدلی برای تهیه اظهارنامه برآوردی در اجرای مقررات ماده 97 قانون مالیات­های مستقیم. پژوهشنامه مالیات، 49(97)، 83-59.

13)       اسکندری، مهدی، و اکبریان، رضا(1390). بررسی عوامل موثر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی در ایران (مطالعه موردی اداره کل امور مالیاتی استان قزوین). پژوهشنامه مالیات، دوره جدید-19(11)، مسلسل 59، 221-244.

14)       صمدی، علی حسین و تابنده، راضیه (1392). فرار مالیاتی در ایران (بررسی علل و آثار و برآورد میزان آن). پژوهشنامه مالیات. پاییز 1392، سال 21، شماره 19 ، 106-77.

15)       محمدی آزاد، مهران(1396). شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر اجرای خط مشی های مالیاتی در ایران. فصلنامه علمی تخصصی رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری. 1(3). 62-50. https://majournal.ir/index.php/ma/article/view

16)       ابراهیمی، محسن، وطن پرست، محمدرضا، رضایی، فرزین، محمدی نوده، فاضل(1400). عوامل اثرگذار بر سوگیری حسابرسان مالیاتی در قضاوت‌های حرفه‌ای. بررسی‏‌های حسابداری و حسابرسی. 2(28).

17)       حیرانی، فروغ، زارعیان، حسین و معین‌الدین، محمود (1399). شناسایی شاخصه‌های مؤثر بر ریسک حسابرسی مالیاتی با روش ترکیبی اکتشافی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت. 9(39). 140-120

18)       مهرانی، ساسان و اسکندر، هدی(1394). تبیین مدل­سازی پارادایم مذاکرات حسابرس- صاحبکار پیرامون گزارشگری مالی. پژوهش­های تجربی حسابداری، 22، 169-143.

 

 

1-       Bryce, Luis A., Bonfatti, Roberto, Pisano, Luigi. (2016). Tax Policy and the Financing of Innovation, Journal of Public Economics, doi: 10.1016/j.jpubeco.2015.12.010.

2-       Liu, B. (2010). Uncertainty Theory. In: Uncertainty Theory. Studies in Computational Intelligence, vol 300. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-13959-8_1

3-       Inasius, F., (2019). Factors influencing SME tax compliance: Evidence from Indonesia. International Journal of Public Administration, 42(5), pp.367-379. https://doi.org/10.1080/01900692.2018.1464578

4-       Abd Hamid, N., Ibrahim, N. A., Ibrahim, N. A., Ariffin, N., Taharin, R., & Jelani, F. A. (2019). Factors affecting tax compliance among Malaysian SMEs in e-commerce business. International Journal of Asian Social Science, 9(1), 74-85. https://doi.org/10.18488/journal.1.2019.91.74.85

5-       De Neve, J.E., Imbert, C., Spinnewijn, J., Tsankova, T. and Luts, M. (2021). How to improve tax compliance? Evidence from population-wide experiments in Belgium. Journal of Political Economy, 129(5), pp.1425-1463. https://doi.org/10.1086/713096

6-       Da Silva, F. P., Guerreiro, R., & Flores, E. (2019). Voluntary versus enforced tax compliance: the slippery slope framework in the Brazilian context. International Review of Economics, 66(2), 147-180. https://link.springer.com/article/10.1007/s12232-019-00321-0.

7-       Nyarkpoh, M. F. (2018). Trust in Government and Tax Compliance: An Empirical Evidence from Ghana. Doctoral dissertation, University Of Ghana. http://ugspace.ug.edu.gh/handle/123456789/30323

8-       Kenno, B. G. (2020 ). Factors Affecting Perception of Taxpayers towards the Seriousness of Tax Evasion in Bale Robe Town Administration, Oromia, Ethiopia, International Journal of Finance and Accounting, 9 (2), 21-30. DOI: 10.5923/j.ijfa.20200902.01

9-       Bani-Khalid, T., Alshira’h, A.F. and Alshirah, M.H. (2022). Determinants of Tax Compliance Intention among Jordanian SMEs: A Focus on the Theory of Planned Behavior. Economies, 10(2), p.30. https://doi.org/10.3390/economies10020030.

10-       Perera, D., Chand, P., & Mala, R. (2020). Confirmation bias in accounting judgments: the case for International Financial Reporting Standards for small and medium­sized enterprises. Accounting & Finance, 60(4), 4093-4119. https://doi.org/10.1111/acfi.12523.

11-       Tilahun, M., (2019). Determinants of tax compliance: a systematic review. Economics, 8(1), 1-7. doi:10.11648/j.eco.20190801.11

12-       Creswell JW, Plano Clark VL.(2007) “Designing and conducting mixed methods research”. Thousand Oaks, CA: Sage.

13-       Plano Clark, V., Creswell, J., O'Neil Green, D., & Shope, R. (2008). Mixing quantitative and qualitative approaches: An introduction to emergent mixed methods research. In: S. HesseBiber & P. Leavy (Eds.) Handbook of emergent methods, New York: The Guilford Press.

14-       Teddlie, C., & Yu, F. (2007). Mixed methods sampling: A typology with examples.
Journal of mixed methods research, 1(1), 77-100.

 

 

 

 

 

 

Abstract

Tax is the transfer of a part of the profit of economic activities that belongs to the government. According to the existing restrictions, governments are trying to collect the maximum tax by identifying high-risk taxpayers according to the laws and regulations. Thus, the purpose of this research is to provide a comprehensive model for the taxable income of companies in the light of the theories of trust and information validity. The statistical population of the current study consists of auditors of the Tax Affairs Organization with at least 10 years of auditing experience, who have conducted 15 semi-structured interviews in 1400 and 1401 using the theme analysis method. To extract the components, the qualitative method of theme analysis was used, and to extract the model, as well as to determine the weight of the components, one of the methods of the multi-criteria decision model (Shannon's entropy) was used. This comprehensive model can be a tool to realistically evaluate the declared taxable income of companies in terms of the effectiveness of the desired factors, audit factors, technical and systemic factors, environmental factors, company specific factors and financial and accounting factors. to implement the research identified in the form of the explained model to measure the taxable income and determine the credit risk of the companies.

 

Keywords: declared taxable income, trust theory, information validity theory, tax audit, comprehensive tax plan.

 

1

 

---

[1]  . Bryce et al

[2]  . Trust Theory

[3]  . James Coleman

[4]  . Validity Theory

[5]  . Liu

[6]  . Correspondence Theory

[7]  . Coherence theory

[8]  . Pragmatic theory

[9]  . Bani-Khalid et al.

[10]  . De Neve et al.

[11]  . Perera et al.

[12]  . Kenno

[13]  . Inasius

[14]  . Abd Hamid et al.

[15]  . Da Silva et al.

[16]  . Tilahun

[17]  . Nyarkpoh

[18]  . Creswell & Plano Clark

[19]  . Plano Clark et al.

---