رویکرد فلسفی غزالی پیرامون ادراک و نظریه تاویل

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

مهین رضایی ¹ (استادیار گروه فلسفه ، دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران)
اقدس جدیدیان ² (دانشجوی دکتری فلسفه دین (کلام) ،دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
افلاطون صادقی ³ (دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
روح اله نادعلی ⁴ (استادیار دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/08/30 تاریخ پذیرش : 1401/02/07 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: نفس, غزالی, فلسفه, تاویل, ادراک,

چکیده مقاله :

ابوحامد محمد غزالی از جمله اندیشمندان مسلمانی است که تاویل در نصوص دینی را مورد پذیرش قرار داده و در توجیه آن نظریه تاویل را مطرح نموده است. او برای اثبات نظریه خویش به موضوع هستی‌شناختی مراتب وجود و در ادامه به موضوع معرفت‌شناختی مراتب ادراک و تفاوت فهم در آدمی متوسل شده است. تفکرات غزالی با عبور از هستی و معرفت به حیطۀ زبان و معنا وارد شده و گسترۀ پژوهش در ادراک آدمی را در عصر خود غنا ‌بخشیده است. غزالی در این نظریه پدیده‌های هستی را مربوط به مرتبه‌ای مخصوص به خود دانسته و فهم مفاهیم نصوص دینی را مبتنی بر واکاوی جایگاه این مفاهیم در مرتبه‌ای از هستی قرار داده و تلاش نموده است تا تاویلی روشمند با رویکرد هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، معناشناسانه و زبان‌شناسانه در تطابق با عقل و دین فراهم سازد. در این مقاله رویکرد فلسفی غزالی در زمینۀ ادراک مورد پژوهش قرار گرفته و تحلیل او از قوای نفس به‌عنوان خاستگاه ادراک در آدمی معرفی شده است. همچنین به‌کارگیری رویکرد فلسفی او در نحوۀ ادراک برای توجیه نظریۀ تأویل نصوص دینی نشان داده شده است. بنابراین می‌توان ادعا کرد که غزالی به‌عنوان متفکری عقل‌گرا از پژوهش‌های فلسفی برای اثبات نظریۀ خود بهره جسته است.

چکیده انگلیسی:

Abu Hamid Muhammad Ghazali was among Muslim scholars who accepted the interpretation in the religious scriptures and justified his position by the theory of interpretation. To prove his theory, he dealt with ontology of hierarchy of beings and epistemology of hierarchy in episteme and differences of apprehension as well. Ghazali, by passing of existence and knowledge entered the language and meaning, expanding and enriching the human understanding in his age. By this theory, Ghazali held that every single entity has a position in its related hierarchy of being, and to understand the scripture must study their position in hierarchy of existence. Doing so, he tried to advance a methodological interpretation with a ontological, epistemological, semantics and linguistic approach, in which reason and faith can be a harmony. Ghazali’s philosophical approach to human apprehension has been studied in this paper and his analysis of soul and its faculties introduced. His use of philosophical approach to apprehension to justify the theory of has been explained, as well. Thus, one could say that Ghazali as a rationalist scholar employed philosophical investigations to set up his theory.

منابع و مأخذ:

آلستون، ویلیام (1380).فلسفه زبان. ترجمه نادر جهانگیری، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، چاپ اول.

ابن تیمیه، احمد (1972). مجموعه‌ الرسائل ‌الکبری. الجزء الثانی، الرساله‌الاولی، الاکلیل، بیروت، ناشر دار احیاء التراث‌العربی، چاپ دوم.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375). مقدمه. ترجمه محمد پروین گنابادی، جلد دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.

ابن‌رشد، ابوالولید (1969). فصل‌المقال فیما ‌بین ‌الحکمة و الشریعة من الاتصال. تحقیق محمد عماره، قاهره، ناشر دارالمعارف، چاپ سوم.

 ------------ (1998). الکشف‌عن‌مناهج‌الأدله فی‌عقائد‌المله. مقدمه و شرح محمد‌عابد‌الجابری، بیروت، ناشر مرکز دراسات الوحده العربیه، چاپ اول.

ابن‌سینا، حسین (1980). عیون‌الحکمة. تحقیق عبدالرحمن بدوی، کویت ناشر وکالت‌المطبوعات؛ بیروت، ناشر دارالقلم، چاپ دوم.

----------- (1375). النفس‌من‌ کتاب‌ الشفاء. تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.

----------- (1385). الهیات نجات. ترجمه یحیی یثربی، قم، انتشارات موسسه بوستان کتاب، چاپ اول.

---------- ( 2007). احوال النفس. تحقیق احمد فواد اهوانی، پاریس، ناشر دارالبیبلیون.

بدوی، عبدالرحمن (1977). مولفات‌ الغزالی. کویت: ناشر وکالت المطبوعات، چاپ دوم.

پیکانی زارع، مهدی (1391). ابوحامد غزالی و تأویل؛ بررسی رویکرد غزالی به تأویل با نگاهی به رساله قانون التأویل. نشریه کتاب ماه فلسفه، (صص70-75)، شماره 59.

حسینی شاهرودی، مرتضی؛ مشهدی، تکتم (1390). تأویل عقلی دین از دیدگاه علامه طباطبایی و غزالی. نشریه الهیات تطبیقی، (صص1-18)، سال دوم، شماره 6.

رجبی، ابوذر (1395). چیستی و چرایی تأویل نصوص دینی از دیدگاه غزالی. نشریه اندیشه نوین دینی،(صص 89-110)، سال دوازدهم، شماره 45.

رحیمیان، سعید (1388). تأویل و قانون آن از دیدگاه غزالی. نشریه جاویدان خرد، (صص 25-42)، دوره 6، شماره 2.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1353). فرار از مدرسه درباره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی. تهران، ناشر انجمن آثار ملی.

سالم، عبدالجلیل بن عبدالکریم (2004). التأویل‌عند ‌‌الغزالی نظریه و تطبیقا. قاهره، ناشر مکتبه الثقافه الدینیه، چاپ اول.

 شمس، منصور (1384). آشنایی با معرفت شناسی. تهران، انتشارات طرح نو، چاپ اول.

شهرستانی، ابوالفتوح محمدبن عبدالکریم (1361). الملل و النحل. ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح محمدرضا جلالی نائینی، جلد اول، تهران، انتشارات اقبال، چاپ سوم.

طبرسی، امین‌الاسلام (1995). مجمع‌البیان فی‌تفسیر‌القرآن. جلد اول، بیروت، لبنان، ناشر موسسه الأعلمی للمطبوعات.

غزالی، ابوحامد (1967). المنقذمن‌الضلال‌ و‌الموصل‌الی‌ذی‌العزه‌و‌الجلال. تحقیق جمیل صلیبا، کامل عیاد، بیروت، لبنان، ناشر دارالاندلس، چاپ هفتم.

--------- (1364). مشکاه‌الانوار و مصفاه‌الاسرار. ترجمه صادق آینه‌وند، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.

--------- ( 1986). مشکاه‌الانوار و مصفاه‌الاسرار، تصحیح عبدالعزیز عزالدین السیروان، بیروت، ناشر عالم الکتب، چاپ اول.

--------- (a1993). فیصل‌التفرقه بین‌ الاسلام‌ و‌الزندقه. تحقیق محمد بیجو، دمشق، ناشر دارالبیروتی، چاپ اول.

--------- (b1993). قانون‌التأویل. تحقیق محمد بیجو، دمشق، ناشر المطبعه العلمیه، چاپ اول.

--------- (1998). المنخول من تعلیقات ‌الاصول. تحقیق محمدحسن هیتو، دمشق، بیروت، ناشر دارالفکر.

--------- (1380). کیمیای سعادت. جلد اول، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ نهم.

--------- (2005). احیاءعلوم الدین. تصحیح زین‌الدین ابی‌الفضل عراقی، بیروت، ناشر دار ابن حزم، چاپ اول.

--------- (1398). قانون‌التأویل. ترجمه ناصر طباطبایی، تهران، انشارات مولی، چاپ سوم.

--------- (بی‌تا، الف). مجموعه رسائل الامام الغزالی، رساله‌اللدنیه. تحقیق ابراهیم امین محمد، مصر، ناشر المکتبة التوفیقیه.

--------- (بی‌تا، ب). المستصفی من علم ‌الاصول. تحقیق احمد زکی حماد، ریاض، ناشر دارالمیمان.

-------- (بی‌تا، ج). مشکاه‌الانوار و مصفاه‌الاسرار. تحقیق ابوالعلا‌عفیفیفی، جلد اول، قاهره: الدارالقومیه للطباعه و النشر.

گریلینگ، ای.سی؛ استرجن، اسکات؛ مارتین، ام. جی. (1390). آشنایی با فلسفه تحلیلی (معرفت شناسی). ترجمه امیر مازیار، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول.

واعظ، بتول؛ کاردل ایلواری، رقیه (1392). تأویل گرایی در اندیشه مولوی و غزالی. نشریه حکمت و فلسفه، (صص 103-124)، سال نهم، شماره 2 (34).

ولفسن، هری اُسترین (1368). فلسفه علم کلام. ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات الهدی.