«ذهن و عین» در فلسفه فارابی

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

مهدی عباس زاده ¹

1 - عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

تاریخ دریافت : 1398/07/19 تاریخ پذیرش : 1398/10/04 تاریخ انتشار : 1399/11/01

کلید واژه: فارابی, قصدمندی ذهن, نسبت ذهن و عین, معقولات ثانیه,

چکیده مقاله :

بحث از ذهن و عین و نسبت میان این‌دو، گذشته از رواج آن در فلسفة متقدم به‌ویژه فلسفة اسلامی، از مباحث جدید در فلسفه و معرفت‌شناسی نیز می‌باشد. در نوشتار حاضر، در ذیل این مبحث، به مسائل مهم و کلیدی همچون قصدمندی ذهن، نسبت ذهن و عین، و نهایتاً معقولات یا مفاهیم ثانیه از منظر فارابی پرداخته خواهد شد. فارابی در آثار و متون مختلف خویش، کمابیش به بحث از مسائل فوق توجه داشته است. می‌توان از آثار و متون وی چنین استنباط کرد که او در بحث از قصدمندی ذهن، معرفت (ذهن) را ناظر به متعلَّق آن (عین) دانسته؛ همچنین تبیین قابل توجهی از نسبت ذهن و عین یا به تعبیری عالِم و معلوم به دست داده؛ و برای نخستین بار در فلسفة اسلامی به معقولات ثانیه توجه کرده و آشکارا آنها را از معقولات اولیه تفکیک نموده است؛ هرچند متعرض معقولات ثانیة فلسفی که نزد فلاسفة اسلامیِ بعدی خلاء ذهن و عین را پُرمی‌کنند، نشده است. فارابی در عمدة این مباحث، نقش اِعداد و زمینه‌سازی داشته، از این جهت بر فلاسفة اسلامیِ بعدی ازجمله ابن‌سینا، نصیرالدین طوسی و صدرالمتألهین تأثیر گذاشته است.

چکیده انگلیسی:

The discussion of mind and reality and the relation between the two, apart from its prevalence in earlier philosophy, especially Islamic philosophy, is also one of the new debates in philosophy and epistemology. In the present article, below the debate, we will deal with the key issues such as intentionality, the relation between mind and reality, and ultimately the secondary concepts from Farabi’s perspective. Farabi in his various works and texts has been more or less consider to the discussion of the above issues. From his works and texts can be deduced that in his discussion of intentionality, he views knowledge (mind) as belonging to reality; he also gives a considerable explanation of the relation between mind and reality or , in another words, knower and known; And for the first time in Islamic philosophy, he has considered secondary concepts and has clearly distinguished them from primary concepts, though he has not been deal with philosophical secondary concepts which fills the void of mind and reality. Farabi has been preparing in these discussions, and from this point, influencing later Islamic philosophers such as Ibn-e Sina, Nasir ul-Din Tusi, and Sadr ul-Mutaallehin.

منابع و مأخذ:

اکبری، فتحعلی .(1390). ترجمة تعلیقات فارابی، چاپ اول، آبادان: نشر پرسش.

بوخنسکی، ای. م.(1352). فلسفة معاصر اروپایی، ترجمه شرف‌الدین خراسانی شرف، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.

حسن‌زادة آملی، حسن .(1365). نصوص الحکم بر فصوص الحکم، چاپ اول، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.

خراسانی شرف، شرف‌الدین .(1354). از برونو تا هگل طرحی از برجسته‌ترین چهره‌های فلسفی دوران‌های جدید، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.

ژیلسون، اتین .(1402). نقد تفکر فلسفی غرب از قرون وسطی تا اوائل قرن حاضر، چاپ سوم، تهران: انتشارات حکمت.

عباس‌زاده، مهدی .(1395). تأثیر ابن‌سینا بر فلسفة دنس اسکوتوس، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

همو .(1396). نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

فارابی، ابونصر .(1986). الحروف، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى، الطبعه الأولی، بیروت: دارالمشرق.

همو .(1995). تحصیل السعادهًْ، مقدمه و تعلیق و شرح از علی بوملحم، الطبعه الأولی، بیروت: دار و مکتبهًْ الهلال.

همو .(1408 الف). " شرایط الیقین"‏‏، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، ج 1، چاپ اول، قم: مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

همو .(1405 الف). فصوص الحکم، تحقیق از شیخ محمد حسن آل یاسین‏‏‏، چاپ دوم، قم: ‌انتشارات بیدار‏‏.

همو .(1405 ب). فصول منتزعهًْ، تحقیق و تصحیح و تعلیق: فوزى نجار، چاپ دوم، تهران: المکتبهًْ الزهراء (ع).

همو .(2008).  " فی التعلیقات"، رسائل فارابی، تحقیق: موفق فوزی الجبر، الطبعه الثانیه، دمشق: دار الینابیع.

همو .(1408 ب). " قاطاغوریاس أی المقولات"، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، جلد اول، چاپ اول، قم: مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

همو .(1408 ج). " کتاب البرهان"، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، جلد اول، قم: چاپ اول، مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

قوام صفری، مهدی .(1388). مابعدالطبیعه چگونه ممکن است، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی‏.

گیسلر، نُرمن .(1384). فلسفة دین، ترجمة حمیدرضا آیت اللهی، چاپ اول، تهران: انتشارات حکمت‏.

مجتهدی، کریم .(1380). فلسفه و غرب (مجموعه مقالات)، چاپ اول، تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر‏.

مصباح یزدی، محمدتقی .(1386). آموزش فلسفه، جلد اول، چاپ هفتم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی (شرکت چاپ و نشر بین‌الملل).

مطهری، مرتضی .(1372). آشنایی با علوم اسلامی- کلیات فلسفه، مجموعة آثار، جلد پنجم، چاپ، چهارم تهران: انتشارات صدرا.

همو .(1386). شرح منظومه، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات صدرا.

نقیب‌زاده، میرعبدالحسین .(1374). فلسفة کانت بیداری از خواب دگماتیسم، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.

هوسرل، ادموند .(1372). ایدة پدیده‌شناسی، ترجمة عبدالکریم رشیدیان، چاپ اول، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

همو .(1388). بحران علوم اروپایی و پدیدارشناسی استعلایی، ترجمة غلام‌عباس جمالی، چاپ اول، تهران: گام نو.

یزدان‌پناه، سیدیدالله .(1389). حکمت اشراق- گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، جلد اول، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

Kant, Immanuel, Critique of Pure Reason, (1998), Translated and edited by: Paul Guyer & Allen W. Wood, Cambridge, Cambridge University Press, First published.