ارزش و ساختار معرفت در فلسفه فارابی

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

مهدی عباس زاده ¹ (عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)

تاریخ دریافت : 1397/10/11 تاریخ پذیرش : 1397/12/04 تاریخ انتشار : 1398/03/01

کلید واژه: صدق, فارابی, مبناگرایی, مطابقت, بداهت,

چکیده مقاله :

ارزش و ساختار معرفت، از مباحث جدید در معرفت‌شناسی است. این مبحث همچنین از چالش‌انگیزترین مباحث معرفت‌شناختی بوده، ذهن همة معرفت‌شناسان معاصر را به خود مشغول داشته و آرا و نظرات مختلفی در باب آن عرضه شده‌اند. در ذیل این این، معمولاً به مسائلی همچون نظریة صدق، معیار حقیقت و خطا، نظریة توجیه، و بداهت پرداخته می‌شود. با اینکه این مبحث در معرفت‌شناسی معاصر در کانون توجه قرار گرفته و اهمیت بسیار یافته است، لیکن این بدان معنا نیست که فلاسفة اسلامی متقدم به آن نپرداخته یا متعرض آن نشده‌اند. بر این اساس، فارابی مؤسس فلسفة اسلامی در آثار مختلف خویش، برای نخستین بار در فلسفة اسلامی، به بحث پیرامون موضوعات یا مسائل فوق پرداخته است. در نوشتار حاضر نشان داده خواهد شد که او به عنوان یک متفکر واقع‌گرا، در مبحث نظریة صدق، قائل به مطابقت است و معیار تمییز حقیقت و خطا در شناخت بشری را تبیین نموده است؛ در نظریة توجیه، مبناگرایی در تصدیقات را برگزیده است؛ به مسئلة بدیهیات توجه داشته و ملاک و اقسام آن را دقیقاً برشمرده است. در انتهای نوشتار حاضر، دیدگاه‌های برخی از محققان در خصوص فارابی، ملاحظه، بررسی و احیاناً نقد خواهند شد.

چکیده انگلیسی:

«ارزش و ساختار معرفت»، از مباحث جدید در معرفت‌شناسی است. این مبحث همچنین از چالش‌انگیزترین مباحث معرفت‌شناختی بوده، ذهن همة معرفت‌شناسان معاصر را به خود مشغول داشته و آرا و نظرات مختلفی در باب آن عرضه شده‌اند. در ذیل این این، معمولاً به مسائلی همچون نظریة صدق، معیار حقیقت و خطا، نظریة توجیه، و بداهت پرداخته می‌شود. با اینکه این مبحث در معرفت‌شناسی معاصر در کانون توجه قرار گرفته و اهمیت بسیار یافته است، لیکن این بدان معنا نیست که فلاسفة اسلامی متقدم به آن نپرداخته یا متعرض آن نشده‌اند. بر این اساس، فارابی «مؤسس فلسفة اسلامی» در آثار مختلف خویش، برای نخستین بار در فلسفة اسلامی، به بحث پیرامون موضوعات یا مسائل فوق پرداخته است. در نوشتار حاضر نشان داده خواهد شد که او به عنوان یک متفکر واقع‌گرا، در مبحث نظریة صدق، قائل به مطابقت است و معیار تمییز حقیقت و خطا در شناخت بشری را تبیین نموده است؛ در نظریة توجیه، مبناگرایی در تصدیقات را برگزیده است؛ به مسئلة بدیهیات توجه داشته و ملاک و اقسام آن را دقیقاً برشمرده است. در انتهای نوشتار حاضر، دیدگاه‌های برخی از محققان در خصوص فارابی، ملاحظه، بررسی و احیاناً نقد خواهند شد.

منابع و مأخذ:

الشنب غازانی، السید اسماعیل الحسینی.(1381). شرح فصوص الحکمهًْ: فصوص الحکمهًْ و شرحه، تحقیق علی اوجبی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بلاک، ببورا إل.(1389). «فارابی»، ترجمة روح‌الله عالمی: تاریخ فلسفة اسلامی، زیر نظر سیدحسین نصر و الیور لیمن، ترجمة جمعی از مترجمان، جلد اول، چاپ سوم، تهران، انتشارات حکمت.

پورحسن، قاسم.(1397). خوانشی نو از فلسفة فارابی- گسست بنیادین معرفتی از سنت یونانی، چاپ اول، تهران، انتشارات نقد فرهنگ.

حسن‌زادة آملی، حسن.(1365). نصوص الحکم بر فصوص الحکم، چاپ اول، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا.

داوری اردکانی، رضا.(1381). فارابی فیلسوف فرهنگ، چاپ سوم، تهران، نشر ساقی.

همو.(1362). فارابی مؤسس فلسفة اسلامی، چاپ سوم، تهران، مؤسسة تحقیقات و مطالعات فرهنگی.

عباس‌زاده، مهدی.(1396). نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

عبدی، حسن؛ لگنهاوزن، محمد؛ مصباح یزدی، محمدتقی؛ و فیاضی، غلامرضا.(1385). بررسی دیدگاه فیلسوفان مسلمان در باب تعریف تصور و تصدیق، صص 9-9، فصلنامة معارف عقلی، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، سال اول، شمارة 2 (فلسفة اسلامی).

عفیفی، زینب.(1430). الفلسفهًْ الطبیعیهًْ و الإلهیهًْ عند الفارابی، القاهرهًْ، المکتبهًْ الثقافهًْ الدینیهًْ، الطبعهًْ الأولی.

فارابی، ابونصر.(1996). إحصاء العلوم، مقدمه و شرح: على بوملحم، چاپ اول، بیروت، مکتبهًْ الهلال.

همو.(1995). آراء أهل المدینهًْ الفاضلهًْ و مضاداتها، مقدمه و شرح و تعلیق از على بوملحم‏‏، چاپ اول، بیروت، مکتبهًْ الهلال‏،.

همو.(1408 الف). أنولوطیقا الأول و هو القیاس‏: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1408 ب). الأمکنهًْ المغلطهًْ التی فیها یغلط الناظر فى کل ما یلتمس تعرفه‏: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1371 الف). التنبیه علی سبیل السعادهًْ: أربع رسائل فلسفیهًْ، تحقیق و تقدیم و تعلیق جعفر آل یاسین، چاپ اول، تهران، انتشارات حکمت.

همو.(1408 ج). الجدل‏: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1986). الحروف، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى، بیروت، دارالمشرق، الطبعهًْ الأولی.

همو.(1371 ب). جوابات لمسائل سئل عنها: کتاب التنبیه علی سبیل السعادهًْ/ التعلیقات/ رسالتان فلسفیتان (أربع رسائل فلسفیهًْ)، تحقیق و تقدیم و تعلیق جعفر آل یاسین، چاپ اول، تهران، انتشارات حکمت.

همو.(1938). رسالهًْ فی العقل، تصحیح از موریس بویچ، چاپ اول، بیروت، انتشارات دانشگاه سنت جوزف.

همو.(1408 د). شرایط الیقین‏‏: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1890). عیون المسائل: الثمرهًْ المرضیهًْ فی بعض الرسالات فارابیهًْ:

Die Philosophie Der Araber, Im IX. Und X. Jahrhundert N. Chr, Von Dr. Friedrich Dieterici, Zwolftes Buch, J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leiden, First Published.

همو.(1405 الف). فصوص الحکم، تحقیق از شیخ محمدحسن آل یاسین‏‏‏، چاپ دوم، قم، انتشارات بیدار‏،.

همو.(1408 ه). فصول تشتمل على جمیع ما یضطر الى معرفته من أراد الشروع فى صناعهًْ المنطق‏: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1405 ب). فصول منتزعهًْ، تحقیق و تصحیح و تعلیق: فوزى نجار، چاپ دوم، تهران، المکتبهًْ الزهراء (ع).

همو.(1408 و). کتاب البرهان: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى.

همو.(1408 ز). کتاب القیاس الصغیر: المنطقیات للفارابى‏، جلد اول، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، چاپ اول، قم، مکتبهًْ آیهًْ‌الله المرعشى‏.

همو.(2001). کتاب الملهًْ: کتاب الملهًْ و نصوص أخری، تحقیق و تقدیم و تعلیق محسن مهدی، الطبعهًْ الثانیهًْ، بیروت، دار المشرق.

مصباح یزدی، محمدتقی.(1386). آموزش فلسفه، جلد اول، چاپ هفتم، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.

همو.(1384). شرح برهان شفاء، جلد اول، تحقیق و نگارش: محسن غرویان، چاپ اول، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی.(1372). شرح مبسوط منظومه- 1: مجموعه آثار، جلد نهم، چاپ چهارم، تهران، انتشارات صدرا.

Audi, Robert.(2003). Epistemology:A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge, Routledge, London, Second Edition.

Chisholm, Roderick M.(1982). Theory of Knowledge, Prentice- Hall International Editions, New Jersey, Third Edition.

Lehrer, Keith.(1990). Theory of Knowledge, Westview Press, Bulder & San Francisco, First published.

Plato.(1997). Theaetetus: Complete Works, Edited with Intriduction and Notes by John A. Cooper, Hacket Publishing Company, Indiana Polis/ Cambridge, First published.