سمرقندی حلقه مفقوده تاریخ منطق

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

علی اصغر جعفری ولنی ¹ ( عضو هیات علمی دانشگاه شهید مطهری )

تاریخ دریافت : 1398/06/27 تاریخ پذیرش : 1398/10/30 تاریخ انتشار : 1399/11/01

کلید واژه: منطق, منطق‌نگاری سینوی, سمرقندی, شرح قسطاس, تاریخ منطق,

چکیده مقاله :

گرچه منطق سینوی مسائل زیادی را از یونان برگرفته، ولی شایسته نیست آن را صرفاً شرح مفصل منطق یونان بدانیم. نوآوریهای متعدد شیخ‌الرئیس در علم منطق، از او یک منطق‌دان برجسته ساخته است. اما با وجود نوآوریهای منطقی قابل توجه در اندیشه سمرقندی مانند ارائه ملاک صدق و کذب قضایای منحرفه، تحلیل متفاوت از قضایای حقیقیه، خارجیه و ذهنیه، معرفی نقیض قضیه جزئیه مرکبه، تبیین متفاوت صدق و کمیت قضیه متصله لزومیه، عکس مستوی شرطیات، شناسایی ضروب غیرمنتج قیاس شرطی لزومی، و دو راه حل در پاسخ به پارادوکس دروغگو (جذر اصم)، نقش او در تاریخ منطق سینوی ناشناخته مانده است؛ چراکه مهمترین اثر منطقی او یعنی شرح القسطاس هنوز به صورت نسخه خطی است. سمرقندی در این اثر به آثار منطق‌دانان پیش از خود توجه داشته و حضور اندیشه‌های منطق‌دانان متقدم به‌خوبی مشاهده می‌شود، لذا نوآوری‌های این اثر را باید در میان نقدهای او بر دیگر منطق‌دانان، جستجو کرد؛ درعین‌حال او طبق شواهد، بر اندیشه منطق‌دانان پس از خود نیز تأثیرگذار بوده است.

چکیده انگلیسی:

گرچه منطق سینوی مسائل زیادی را از یونان برگرفته، ولی شایسته نیست آن را صرفاً شرح مفصل منطق یونان بدانیم. نوآوریهای متعدد شیخ‌الرئیس در علم منطق، از او یک منطق‌دان برجسته ساخته است. اما با وجود نوآوریهای منطقی قابل توجه در اندیشه سمرقندی مانند ارائه ملاک صدق و کذب قضایای منحرفه، تحلیل متفاوت از قضایای حقیقیه، خارجیه و ذهنیه، معرفی نقیض قضیه جزئیه مرکبه، تبیین متفاوت صدق و کمیت قضیه متصله لزومیه، عکس مستوی شرطیات، شناسایی ضروب غیرمنتج قیاس شرطی لزومی، و دو راه حل در پاسخ به پارادوکس دروغگو (جذر اصم)، نقش او در تاریخ منطق سینوی ناشناخته مانده است؛ چراکه مهمترین اثر منطقی او یعنی شرح القسطاس هنوز به صورت نسخه خطی است. سمرقندی در این اثر به آثار منطق‌دانان پیش از خود توجه داشته و حضور اندیشه‌های منطق‌دانان متقدم به‌خوبی مشاهده می‌شود، لذا نوآوری‌های این اثر را باید در میان نقدهای او بر دیگر منطق‌دانان، جستجو کرد؛ درعین‌حال او طبق شواهد، بر اندیشه منطق‌دانان پس از خود نیز تأثیرگذار بوده است.

منابع و مأخذ:

آقا بزرگ تهرانی .(1403ه). الذریعه إلی تصانیف الشیعه، ج13، بیروت: دارالاضواء.

ابن سینا .(1404). منطق الشفاء، تصدیر و مراجعه الدکتور ابراهیم مدکور، القاهره.

بغدادی، ابوالبرکات .(1358). المعتبر، حیدرآباد دکن.

بغدادی، اسماعیل .(1951). هدیه العارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله .(بی تا). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.

خونجی، افضل الدین .(1389). کشف الأسرار عن غوامض الأفکار، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

دادخواه، غلامرضا .(2014). مقدمه علم الآفاق والأنفس، کالیفرنیا: کوستا مسا.

ذهبی، محمد بن احمد .(بی­تا). العبر فی خبر من غبر، بیروت: دارالکتب.

رازی، فخرالدین .(1381). منطق الملخص، تصحیح دکتر قراملکی، دانشگاه امام صادق (ع).

رشر، نیکولاس .(بی­تا). تاریخ علم المنطق عند العرب: مراحله، مدارسه و سجل شامل بفلاسفة المنطق و مؤلفاتهم، پاریس: اسمار.

زاهدی، جعفر .(1353). مقدمه بر شرح حکمه العین، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

زرکلی، خیر الدین .(بی­تا). الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین والمستشرقین، بیروت: دارالعلم للملایین.

سمرقندی، شمس الدین، شرح القسطاس، نسخه خطی مجلس سنا، ش 441.

همو .(2014). علم الآفاق و الانفس، مقدمه غلامرضا دادخواه، کالیفرنیا، کوستا مسا.

همو، آداب البحث، نسخه خطی دانشگاه تهران، ش 9104.

صفدی، خلیل بن ایبک .(1981). الوافی بالوفیات، بیروت: دار النشر فراتز شتاینر.

قربانی، ابوالقاسم .(1365). زندگی نامه ریاضی­دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

کحاله، عمر رضا .(بی­تا). معجم المولفین، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.

فاخوری، عادل .(1387). منطق العرب من وجهه نظر منطق الحدیث، ترجمه دکتر غلامرضا ذکیانی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.

فارابی، ابونصر .(1409). المنطقیات، محمدتقی دانش پژوه، ج 2، قم: مکتبة آیت الله مرعشی.

فلاحی، اسدالله، «منطق ربط نزد شمس­الدین سمرقندی»، منطق­پژوهی، پاییز و زمستان93، 71 تا 103.

فلاحی، «کمیتقیاسشرطینزدشمسالدینسمرقندی»، جاویدان خرد، شماره 34، پاییز و زمستان 1397، صفحات 113- 134.

فرامرز قراملکی، احد، «معمای جذر اصم نزد منطق‌دانان قرن هفتم»، خردنامه صدرا، ش7، خرداد1376، ص75ـ77.

فرامرز قراملکى احد، معماى جذراصم در حوزه فلسفى شیراز، خردنامه صدرا، شماره4، تیر 1375، ص71 – 79.

همدانی، رشیدالدین فضل الله .(1940). تاریخ مبارک غازانی، هرتفورد انگلستان، ناشر استفن اوستین.