بررسی اسطوره‏ شناختی جایگاه ایزدبانوان در جهان فکری- معنوی ایرانیان باستان

محورهای موضوعی : اسطوره

سیده‏ آمنه میرخوشخو ¹ , عبدالرحمن عالم ²

1 - دانش آموخته دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران
2 - استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1396/03/20 تاریخ پذیرش : 1396/03/20 تاریخ انتشار : 1396/03/01

کلید واژه: اسطوره, مادرسالاری, ایران باستان, ایزدبانو, معنویت,

چکیده مقاله :

ایزدبانوان در زمره ایزدان تأثیرگذار و معنابخش در زندگی مردم روزگار باستان بوده اند. آن ها نه تنها در بیشتر تمدن های باستانی همچون یونان، بین النهرین و... مورد توجه بوده اند، بلکه به طور خاص، با اندیشه ایرانیان باستان ارتباط داشته اند؛ از این رو، درک جهان معنوی باستان بدون توجه به زنانگیِ آشکار این الهگان نارسا و ناقص خواهد بود. نگارندگان این پژوهش کوشیده اند با به کارگیری روش تحلیل محتوا با نظر به منابع تاریخی و اسطوره ای به بررسی دوره مادرسالاری و پرستش ایزدبانوان، جایگاه زن در اسطوره خلقت، و اسطوره های مادینه اهورایی بپردازند. به نظر می رسد که پرستش ایزدبانوان از نظر تاریخی و قوم شناسی همزمان با عصر مادرسالاری و یا مرکزیت گروه بر مدار مادر- زن بوده است. همزمانی این دو در زمانی پیش تر و بسیار جلوتر از عصر پدرسالاری گواهی است بر اینکه ایزدان تأثیرگذار در گذشته مؤنث بوده اند، اما به مرور، در جریان تحولات اجتماعی و تحت تأثیر انتقال قدرت از زنان- مادران به مردان- پدران از نقش آن ها کاسته شده است و با عبور از عصر مادرسالاری، اهمیت معنوی و ایزدگونگی خود را نیز از دست دادند.

چکیده انگلیسی:

Goddesses, among other deities, are impressive and meaningful in the life of ancient people. They have drawn attention in the most ancient civilizations, such as Greece and Mesopotamia, and especially they have been connected to the thoughts of ancient Iranians. So, understanding the ancient spiritual world in the epics will be deficient, if we don’t pay due attention to femininity of the goddesses. The authors of the present article try to study the role of woman in the myth of creation and myths of feminine divines based on historical and mythical resources. This point is made with regard to the age of matriarchy and worshiping of the female gods, the role of women in the myth of creation and divine feminine myths. It seems that from historical and ethnological point of views the worshiping goddesses occurs in the same age as matriarchy and centrality of communities based on women-mothers.The chronological precedence of matriarchy over patriarchy and the coincidence of worshiping goddesses and age of matriarchy show that impressive gods were female, but because of social changes in the passage of time the power of women-mothers have eroded and transformed to men-fathers and as a result the importance of the goddesses were lost.

منابع و مأخذ:

 

کتاب مقدس.

اتونی، بهروز. 1390. «نقد اسطوره‌شناختی ژرفا بر بنیاد کهن‌نمونه مادینه روان».فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25.

اسماعیل‌پور،ابوالقاسم.1387. اسطوره بیان نمادین. تهران: سروش.

اوستا. 1385. تصحیح جلیل دوستخواه. 2ج. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر.۱۳۷۶. دانشنامه مزدیسنا. تهران: مرکز.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمة جلال ستّاری. تهران: توس.

بورلند، سی.ای. 1368. اسطوره‌های حیات و مرگ. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: علمی.

بهار، مهرداد.1368.«اسطوره، بیانی فلسفی با استدلال تمثیلی».مجلة ادبستان. ش2.

ــــــــــ. 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.

حجازی، بنفشه. 1385. زن ِتاریخ. تهران: قصیده‌سرا.

ـــــــــــــ. 1370. زن تاریخ. تهران: شهر آب.

حسنی جلیلیان، محمدرضا و همکاران. 1393. «تحلیل اسطوره دوشیزه- مادر».فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش35.

خانی، شهین و امیرحسین ذکرگو. 1379. «تجلی زن ازلی در هنرهای اساطیری و دینی». هنرنامه. ش7.

خرده‏اوستا. 1382. به کوشش دینبار فیروزگی. تهران: مؤسسه فرهنگی فروهر.

دهخدا، علی‏اکبر. 1373. لغت‏نامه. تهران: دانشگاه تهران.

رائی،طاهره. 1388. «ما درتاریخی از فرهنگ پدر- دختر زاده شده‌ایم».فصلنامة سیاووشان. ش9-10. صص 191-208.

رضایی راد، محمد. 1378. مبانی اندیشه خرد مزدایی. تهران: طرح نو.

رید، ایولین.1389. برادرسالاری. ترجمة افشنگ مقصودی. تهران: گل‌آذین.

ــــــــــ. 1387. مادرسالاری.ترجمة افشنگ مقصودی. تهران: گل‌آذین.

سجّادی، علی‌محمد و محمدرضا حسنی جلیلیان. 1385. «زن و هبوط».پژوهشنامة علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. ش57.

طاهری،صدرالدین. 1389.«تندیس‌های ایزدبانوان باروری ایران».مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان.س8. ش2. صص 43-74

عریان، سعید. 1373. «برخی پندارهای اساطیری درباره زن». فرزانه. ش 2-3.

فرنبغ دادگی. 1385. بندهش. تصحیح مهرداد بهار. چ سوم. تهران: توس.

فضائلی، سودابه. 1392. «تندیسک‌های ونوس در پیشاتاریخ».متن سخنرانی پانزدهمین نشست انسان‌شناسی و فرهنگ:الوهیت زن و تندیسک‌های پیشاتاریخ. قابل دسترسی در: http://anthropology.ir.

کریستین‏سن، آرتور. 1332. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: ابن سینا.

گوندلین، لیک. 1385. فرهنگ اساطیری شرق باستان. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: طهوری.

گویری، سوزان. 1372. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. تهران: جمال‌الحق.

گیرشمن، رومن. 1368. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. تهران: علمی و فرهنگی.

مرنیسی، فاطمه.1380. زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‎‌پوش: برداشتی نوین از حقوق زن در اسلام. ترجمة ملیحه مغازه‏داری. تهران: نی.

معین، زهرا. 1381. «بانوخدایان و بانواسطوره‌ها».کتاب ماه هنر. صص 52- 56.

معین، محمد. 1338. مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.

نارمن شارپ،رلف. 1346. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. شیراز: شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی.

نیبرگ، ساموئل. 1359. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی.تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها.

وارنر، رکس. 1384. «ایزد بانو- مادر». ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور.کتاب ماه هنر. صص 146- 151.

هینلز، جان راسل. 1388. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی.تهران: چشمه.

ـــــــــــــــ. 1385. اساطیر ایران. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یوسف الواعی، توفیق. 1381. بانوان در عرصه دعوت و تبلیغ. ترجمة نرگس پروازی. تهران: احسان.

یشت‌ها. 1347. گزارش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ـــــــ. ۱۳۵۶. گزارش ابراهیم پورداوود. ج2. تهران: دانشگاه تهران.

 

English Sources

Bachofen,J.J.(1967).myth, religion and mother right, Prinsceton: Prinsceton university.

Chiled,(1960).what happened in history. Harmondsworth.Middlesex:Penguin.

Clark, Peter. (1998).Zoroastrianism: An Introduction to an Ancient Faith, 1, Sussex: Sussex Academic Press.

 

References

The Holy Bible.

Atoni, Behrouz. (2011/1390SH). “Naghde ostoureh shenākhti-ye jarfā bar bonyād-e kohan  nemouneh-ye mādineh-ye ravān”. Faslnāmeh adabiyāt-e erfāni va ostoureh shenākhti. Year 7. No 25.

Bahār, Mehrdād. (1983 /1362SH). Pajouheshi dar asātir Irān. Tehrān: Tous.

Bahār, Mehrdād. (1989 /1368SH). “Ostoureh, bayāni falsafi bā estedlāl-e tamsili”. Majaleh-ye adabestān. No. 2.

Bastide, Roger. (1991/1370SH). Dānesh-e asātir. (Knowledge of Mythology). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehrān: Tous.

Burland, Cottil. (1991/1368SH). Ostoureh-hā-ye hayāt va marg. (Myths of life and death). Tr. by Roghayeh Behzādi. Tehrān: Elmi.

Christensen, Arthur Emanuel. (1953/1332SH).  Irān dar zamān-e Sāsāniyān (Sassanid Persia). Tr. by Rashid Yāsemi. Tehrān:ibn-e Sinā. 

Esma'ilpour, Abolghāsem. (2008 /1387SH). Ostoureh bayān-e namādin. Tehrān: Soroush.

Faranbagh Dādegi. (2006/1385SH). Bondahishn. Ed. by Mehrdād Bahār. 3^rd ed. Tehrān: Tous.

Faza'eli, Soudābeh. (2013/1392SH). “Tandisak-hā-ye venous dar pishā-tārikh”. Presented in the 15^th symposium about anthropology and culture: Woman Divinity and figurines of prehistory. Available at: http://anthropology.ir

Gaviri, Souzān. (1993/1372SH). Annaāhitā dar ostoureh-hā-ye Irāni. Tehrān:Enteshārāt-e Jāmāl-ol hagh.

Goundelin,Lick. (2006 /1385SH). Farhang-e asātiri-ye shargh-e bāstān (Mythological culture of the ancient East). Tr. by Roghayeh Behzādi. Tehrān: Tahouri. 

Grishman, Roman. (1989/1368SH). Irān az āghāz tā Islām (Irān: from the earliest times to the Islamic conquest). Tr. by Mohammād Mo'en. Tehrān: Enteshārāt-e Elmi Farhangi.

Hasani Jaliliyān, Mohammad Rezā et al. (2014/1393SH). “Tahlil-e ostoureh-ye doushizeh - madar”.  Faslnāmeh-ye Adabiyāt-e Erfāni va Ostoureh Shenākhti. Year 10. No. 35.

Hejāzi, Banafsheh. (2006/1385SH). Zan-e tārikh. Tehrān: Ghasideh sarā.

Hinnells, John R. (2009/1388 SH). Shenākht-e asātir-e irān (Persian Mythology). Tr. by Jāleh Amouzgār and Ahmad Tafazzoli. Tehrān: Nashr-e Cheshmeh. 

Hinnells, John R. (2006/1385SH). Asātir-e irān (Persian Mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farrokhi. Tehrān: Asātir.

Marnisi, Fātemeh. (2001/ 1380SH). Zanān-e pardeh neshin va nokhbegān-e joshan poush: bardāshti novin az hoghough-e zan dar islām (Women Behind the Veil and Armor Wearing Elites: A New Conception of Woman Laws in Islam). Tr. by Maliheh Maghazehdāri. Tehrān: Nashr-e Ney.

Mo'in, Mohammad. (1959/1338SH). Mazdayasnā va adab-e fārsi. Tehrān: Tehrān University Publication.

Mo'in, Zahrā. (2002/1381SH). “Bānou khodāyān va bānou ostoure- hā”. Ketāb-e Māh-e Honār. Mehr and Abān. Pp. 52 – 56.

Norman Sharp, Ralf. (1967/1346SH).  Farmān-hā-ye Shāhanshāhān-e Hakhāmaneshi(Achaemenians' kings Commands). Shirāz: Shorā-ye Markazi-ye Jashn-hā-ye Shāhanshāhi. 

Nyberg,Henrik Samuel. (1980/1359 SH). Din-hā-ye irān-e bāstān (Religions of ancient Persia). Tr. by Seif-ol din Najmābādi. Tehrān: Markaz-e Irāni-ye Motāle'h-e Farhang-hā. 

Oshidari, Jahāngir. (1997 /1376SH). Dānesh-nāmeh-ye mazd yasna. First ed. Tehrān: Markaz.

Pourdāvoud, Ebrāhim. (2001 /1380SH). Khordeh Avestā. Tehrān: Asātir.

Rā'I, Tāhereh. (2009/1388SH). “Mā dar tārikhi az farhang-e pedar-dokhtar zādeh shodeh ‘im”. Faslnāmeh-ye Siyāvoshān. No 9/10. Winter. Pp. 191-208.

Reed, Evelyn. (2008/1387SH). Madar-sālāri. (Matriarchy). Tr. by Afshang Maghsoudi. Tehrān: Nashr-e Golāzin. 

Reed, Evelyn. (2010/1389SH). Barādar-sālāri. (Brother Democracy). Tr. by Afshang Maghsoudi. Tehrān: Nashr-e Golāzin.

Rezāi rad, Mohammad. (1999/1378SH). Mabāni-ye andisheh-ye kherad-e mazdayi. Tehrān: Tarh-e No. 

Sajjādi, Ali Mohammad and Mohammad Rezā Hasani Jaliliyān. (2006 /1385SH). “Zan va hobout”.  Pajouhesh-nāme-ye Oloum Ensāni-ye Daneshgāh-e Shahid Beheshti. No.57.

Tāheri, Sadr-ol din. (2010 /1389SH). “Tandis-hā-ye Izad bānovān-e bārvari-ye Irān”. Motale’āt-e Ejtema’I – Ravān-shenākhti-ye Zanān. Year 8. No. 2. Autumn. Pp. 43-74.

Warner, Rex. (2005/1384SH). Izad bānou – mādar (Goddess – Mother). Tr. by Abolghāsem Esmā'ilpour. Ketab-e Māh-e Honār.  No. 85/ 86. Pp. 146 -151.

Yashthā.(1964/1347SH). Ed by Ebrāhim Pourdāvoud. 1^nd Vol. Tehrān: dāneshgāh Tehrān.

Yashthā.(1977/1356SH). Ed by Ebrāhim Pourdāvoud. 2^nd Vol. Tehrān: dāneshgāh Tehrān.