کرده‌ام توبه به دست صنم باده‌فروش... (تحلیل یک آیین فراموش شده)

محورهای موضوعی : اسطوره

خیرا... محمودی ¹ , میثم حاجیپور ²

1 - دانشیار دانشگاه سلمان فارسی کازرون
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1391/01/01

کلید واژه: توبه, توبه کردن بر دست کسی, آیین‌های خانقاهی, ادبیات رندانه و قلندری, ترکیبات کنایی,

چکیده مقاله :

توبه اولین مقام سیر و سلوک و از اصطلاحات عرفانی است که به صورت ترکیب توبه کردن بر دست... در گذر زمان کارکردها و معانی متفاوتی یافته و از دربار پادشاهان تا جامعة دین‌داران و حکومتیان و حتی در ادبیات مغانه و قلندری بازتاب گوناگونی را به نمایش گذاشته است. توبه، دو وجه درونی و بیرونی دارد. در وجه درونی، شخص توبه‌کار از خطایی که مرتکب شده در پیشگاه پروردگار استغفار می‌کند و از عمل خویش پشیمان است و پروردگار نیز توفیق توبه را شامل حال بندۀ خطاکار می‌کند. امّا وجه بیرونی، صورت نمودیافته و انفعالی وجه درونی است. در این وجه، توبه‌کار برای احیای حیثیت و ترمیم هویت اجتماعی خویش، در عمل به توبۀ خود با مراجعه به شخصیتی مقبول رسمیت می‌بخشد و بر دست پیر و...توبه می‌نماید.در این مقاله وجه بیرونی توبه با رویکردی به ترکیب توبه کردن بر [= به] دست... بررسی و تحلیل شده و بازتاب ترکیب یادشده از آیین تا تعبیرات کنایی در میان متصوّفه، جامعۀ دین‌داران، حکومتیان، ادبیات مغانه و... نیز طبقه‌بندی و تحلیل شده است. نیز به آیین‌هایی که با محوریت بر دست کسی شکل گرفته‌اند، اشاره شده است.

چکیده انگلیسی:

In Islamic mysticism, repentance is the first stage of the spiritual journey (soluk) toward God. The idiom "repentance by the hand of …" has been concerned by Dervishes, royal courts and religious men. Repentance has two aspects: internal and external. The internal aspect refers to the act of leaving what Allah has prohibited and returning heartily to what He has commanded. But, in the external aspect, the person who repents tries to redeem his/her social status. In the present article, by studying the external dimension of repentance, the authors have tried to show the role of"repentance by the hand of …"among the groups of people practicing it.    

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آملی، شمس­الدین محمد. 1379ق. نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون. ج2. به تصحیح ابراهیم میانجی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.

ابوالفتوح رازی. 1408ق. روض‌الجنان. به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. ج 13. مشهد: آستان قدس رضوی.

امیرخسرو دهلوی. 1380. دیوان. با مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: نگاه.

انوری ابیوردی. 1376. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی. تهران: علمی و فرهنگی.

انوری، حسن. 1381. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.

اوحدی مراغه‌ای. 1375. کلیات. با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

بلعمی. 1373. تاریخنامه طبری. تحقیق محمد روشن. ج 3 و 4 و 5. تهران: البرز.

ـــــ . 1378. تاریخنامه طبری. تحقیق محمد روشن. ج 1 و2. تهران: سروش.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق. انوار التنزیل و اسرار التأویل. تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

تهانوی، محمدعلی. 1404ق. کشاف اصطلاحات الفنون. به تصحیح محمد وجیه المولوی و دیگران. کلکته: الیف.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد. 1366. غررالحکم و درر الکلم. قم: دفتر تبلیغات.

جامی. 1386. نفحات الانس. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سخن.

جرجانی، سید شریف. 1971م. تعریفات. تونس: دارالتونسیه للنشر.

حافظ. 1384. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.

حزین لاهیجی، محمدعلی. 1374. دیوان. به تصحیح ذبیح الله جوکار. تهران: میراث مکتوب و نشر سایه.

خواجه عبدا... انصاری. 1388. صد میدان. به تصحیح و تحشیه سرژ دوبورکوی. به اهتمام عبدالکریم جربزه­دار. تهران: اساطیر.

راز شیرازی. 1383. قوایم­الانوار و طوالع­الاسرار. به تصحیح خیرالله محمودی. شیراز: نور.

زرین­کوب، عبدالحسین. 1363. جستجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.

سعدالدین وراوینی. بی­تا. مرزبان­نامه. به تصحیح و تحشیه محمد بن عبدالوهاب قزوینی. لیدن: بریل.

سعدی. 1381. کلیات. بر اساس تصحیح و طبع محمدعلی فروغی و مقابله با دو نسخه معتبر دیگر. با تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس بهاء­الدین خرمشاهی. تهران: دوستان.

سلمان ساوجی. 1371. دیوان. با مقدمه و تصحیح ابوالقاسم حالت. تهران: سلسله انتشارات ما.

سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. 1380. تفسیر سورآبادی. به تصحیح علی­اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

سهروردی، شیخ شهاب­الدین. 1384. عوارف­المعارف. ترجمة ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.

سیدای نسفی. 1382. دیوان. با تصحیح و تعلیق حسن رهبری. تهران: الهدی.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت. تهران: سخن.

شمس تبریزی. 1356. مقالات. به تصحیح محمدعلی موحد. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.

شیخ حرعاملی. 1409 ق. وسایل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.

شیخ عباس قمی. 1382. مفاتیح­الجنان. قم: رواق اندیشه.

صائب تبریزی. 1387. دیوان. ج 5. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.

عزالدین محمود کاشانی. 1381. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح، مقدمه و تعلیقات جلال­الدین همایی. تهران: هما.

عطار نیشابوری. 1322ق. تذکرةالاولیاء. به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الن نیکلسون. ج1. لیدن: بریل.

ـــــــــــ . 1325ق. تذکرةالاولیاء، به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الن نیکلسون. ج2. لیدن: بریل.

ــــــــــ . 1375. مختارنامه. تصحیح و مقدمه از محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

ــــــــــ .1386. مصیبت­نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

ـــــــــ . 1383. منطق­الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

عمعق بخاری. 1339. دیوان. با مقابله و تصحیح و مقدمه و جمع‌آوری سعید نفیسی. تهران: کتابخانه فروغی.

عوفی، سدیدالدین. 1386. جوامع الحکایات و لوامع الروایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفا. جزء اول از قسم دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

غزالی طوسی، ابوحامد. 1361. کیمیای سعادت. ج2. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی فرهنگی.

فخرالدین اسعد گرگانی. 1337. ویس و رامین. به اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: بنگاه نشر اندیشه.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1361. شرح مثنوی شریف. تهران: زوار.

فیض کاشانی. 1354. کلیات. با تصحیح و مقابله محمد پیمان. تهران: کتابخانه سنایی.

قرشی، علی اکبر. 1361. قاموس قرآن. قم: دارالکتب الاسلامیه.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1385. رساله قشیریه. ترجمة ابوعلی عثمانی. با تصحیحات و استدراکات بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

کیکاووس بن وشمگیر، عنصرالمعالی. 1383. قابوس­نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد. 1385. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوار.

محتشم کاشانی. 1378. کلیات. به تصحیح و حواشی مصطفی فیضی‌کاشانی. ج1. تهران: حوزه سازمان تبلیغات اسلامی.

ـــــــــــــ . 1379. دیوان. به تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند. تهران: آگاه.

محمد بن حسن طوسی. بی تا. التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق احمد قصیر عاملی. بیروت: دارالتراث العربی.

محمد بن منور. 1386. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

مستوفی، حمدالله. 1364. تاریخ گزیده. تحقیق عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

منهاج سراج. 1363. طبقات ناصری. تحقیق عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

مولوی. 1385. کلیات شمس. با تصحیحات و حواشی بدیع­الزمان فروزانفر. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ـــــ . بی‌تا. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الین نیکلسون. تهران: مولی (افست از روی چاپ بریل).

رشیدالدین میبدی. 1382. کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

کلینی. 1365. الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

ناصرخسرو. 1378. دیوان. به تصحیح مجتبی مینوی. مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد. 1421ق. اعراب القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

نرشخی، محمدبن جعفر. 1363. تاریخ بخارا. ترجمة ابونصربن محمدبن نصرالقباوی. تلخیص محمدبن زفربن عمر. به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: توس.

نظامی گنجوی. 1380. شرفنامه. به تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

هجویری، علی بن عثمان. 1384. کشف­المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش.

References

Abolfat’h-e Rāzi. (1408 Lunar Calendar). Rowzat Oljanani. Ed by Mohammad Ja’far Yahaghi & Mohammad Mahdi Naseh. 13^th Vol. Mashhad: Astan-e Ghods-e Razavi.

Am’agh Bokhari. (1960/1339H). Divān. Ed., annotation, commentary, and compiling by Saeed Nafisi. Tehran: Ketabkhane-ye Forooghi.

Amir Khosrow Dehlavi. (2001/1380H). Divān. Ed. and Commentary by Mohammad Roshan. Tehran: Negah.

Amoli, Shamsoddin Mohammad. (1379 Lunar Calendar). Nafayesh olfonun fi Aayesh oloyun. 2^nd Vol. Ed. by Ebrahim Mianji. Tehran: Ketab forooshi-e Eslamiyyeh.

Anvari Abiverdi. (1997/1376H). Divān. With the efforts of Mohammad Taghi Modarres Razavi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Anvari, Hasan. (2002/1381H). Farhang-e Bozorg-e Sokhan. Tehran: Sokhan.

Attār Neishāburi. (1322 Lunar Calendar). Tazkeratol Owlia. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. 1^st Vol. Liden: Brazil.

--------. (1325 Lunar Calendar). Tazkeratol Owlia. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. 2^nd Vol. Liden: Brazil.

--------. (1996/1375H). Mokhtār Nāmeh. Ed. and annotation by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Agah.

--------. (1997/1386H). Mosibat Nāmeh. Commantary, edition and annotation by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Sokhan.

--------. (2004/1383H). Mantegh ot-teir. Commentary, annotation and edition by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Sokhan.

Bal’ami. (1994/1373H). Tārikhnāme-ye Tabari. Research by Mohammad Roshan. Vols. 3, 4, and 5. Tehran: Alborz.

--------. (1999/1378H). Tārikhnāme-ye Tabari. Research by Mohammad Roshan. Vols. 1 and 2. Tehran: Sorush.

Beizāvi, Abdollah Ibn Omar. (1418 Lunar Calendar). Anvār oltanzil va asrār olta’vil. Research by Mohammad Abdolrahman elmar’ashli. Beirut: Dar ol-ehya-e taras-el Arabi.

Ezzodin Mahmood Kāshāni. (2002/1381H). Mesbāh-ol Hedāyah va Meftāh-ol Kefāyah. Ed., commentary, and annotation by Jalaloddin Homāyi. Tehran: Homā.

Fakhroddin As’ad Gorgāni. (1958/1337H). Vis va Rāmin. With the efforts of Mohammad Ja’far Mahjoob. Tehran: Bongah-e Nashr-e Andisheh.

Feiz Kāshāni. (1975/1354H). Kolliyāt. Ed. by Mohammad Peiman. Tehran: Ketabkhane-ye Sanāyi.

Foroozānfar, Badiozzaman. (1982/1361H). Sharh-e Masnavi-e Sharif. Tehran: Zavvār.

Ghazāli Toosi, Abu Hāmed. (1982/1361H). Kimia-ye Sa’ādat. 2^nd Vol. With the efforts of Hossein Khadiv Jam. Tehran: Elmi va Farhangi.

Ghoreshi, Ali Akbar. (1982/1361H). Ghamoos-e Ghor’ān. Ghom: Darol Kotob el-eslamiyyeh.

Ghosheiri, Abdolkarim Ibn Havazan. (2006/1385H). Resaleye Ghosheiriyyeh. Tr. by Abu Ali Osmani. Ed. by Badiozzaman Foroozānfar. Tehran: Elmi va Farhangi.

Hāfez. (2005/1384H). Divān. With the efforts of Mohammad Ghazvini & Ghasem Ghani. Tehran: Zavvar.

 Hazin Lahidgi, Mohammad Ali. (1995/1374H). Divān. Ed. by Zabihollah Jowkār. Tehran: Miras-e Maktoob & Nashr-e Sāyeh.

Hojviri, Ali Ibn Osman. (2005/1384H). Kashfol Mahjub. Commentary, ed. and annotation by Mahmood Abedi. Tehran: Sorush.

Jāmi. (2007/1386H). Nafahāt ol-ons. Ed. commentary and annotation by Mahmood Abedi. Tehran: Sokhan.

Jorjani, Seyyed Sharif. (1971/1350H). Ta’rifāt. Tunisia: Dar-ol Tunisiyyah lelnashr.

Keikavoos Ibn Voshmgir, Onsor-ol Ma’āli. (2004/1383H). Ghābus Nāmeh. With the efforts and edition of Gholamhossein Yusefi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Khāje Abdollah Ansari. (2009/1388H). Sad Meidān. Ed. and annotation by Serge De Beaurecueil. With the efforts of Abdolkarim Jorbozedār. Tehran: Asatir.

Koleini. (1986/1365H). Alkāfi. Tehran: Darol kotob el-eslamiyyeh.

Lāhidgi, Shamsoddin Mohammad. (2006/1385H). Mafātih Ol-e’jāz fi sharh-e Golshan-e Rāz. Commentary, edition and annotation by Mohammad Reza Barzegar Khaleghi & Effat Karbasi. Tehran: Zavvar.

Meibodi, Rashidoddin. (2003/1382H). Kashfol Asrar va Eddatol Abrar. With the efforts of Ali Asghar Hekmat. Tehran: Amirkabir.

Menhāj-e Serāj. (1984/1363H). Tabaghāt-e Nāseri. Research by Abdolhai Habibi. Tehran: Donyā-ye Ketab.

Mohammad Ibn Hasan Toosi. (n.d.). Attebian fi tafsir-el Ghor’ān. Research by Ahmad Gheisar Ameli. Beirut: Dar-ol Taras-el Arabi.

Mohammad Ibn Monavvar. (2007/1386H). Asrār ot-Towhid fi maghāmāt al-Sheikh Abi Saeed. Commentary and ed. by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Agah.

Mohtasham Kāshāni. (1999/1378H). Kolliyyāt. Ed. by Mostafa Feizi Kāshāni. 1^st Vol. Tehran: Howze-ye Sazman-e Tablighat-e Eslami.

--------. (2000/1379H). Divān. Ed. and commentary by Akbar Behdarvand. Tehran: Agah.

Mostowfi, Hamdollah. (1985/1364H). Tārikh-e Gozideh. Research by Abdolhossein Navayi. Tehran: Amirkabir.

Mowlavi. (2006/1385H). Kolliyāt-e Shams. Ed. and annotation by Badiozzaman Foroozānfar. 1^st Vol. Tehran: Tehran University Press.

--------. (n.d.). Masnavi Ma’navi. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. Tehran: Mola. (offset based on the version published in Brazil).

Nahas, Abu Ja’far Ahmad Ibn Mohammad. (1421 Lunar Calendar). E’erāb ol-Ghor’ān. Beirut: Darol Kotob-e El-elmiyyeh.

Narkhashi, Mohammad Ibn Ja’far. (1984/1363H). Tarikh-e Bokhārā. Tr. by Abu Nasr Ibn Mohammad Ibn Nasr-al Ghabavi. Abridged by Mohammad Ibn Zafr-ibn Omar. Ed. by Mohammad Taghi Modarres Razavi. Tehran: Toos.

Naser Khosrow. (1999/1378H). Divān. Ed. by Mojtaba Minavi & Mehdi Mohaghegh. Tehran: Tehran University Press.

Nezāmi Ganjavi. (2001/1380H). Sharaf Nāmeh. Ed. by Barat Zanjani. Tehran: Tehran University Press.

Owfi, Sadidoddin. (2007/1386H). Javāme-ol Hekāyāt va Lavāme-ol Revāyāt. Ed. by Amirbanoo Mosaffā. Part 1 of 2. Tehran: Pazhouheshgāh-e Olum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangy (Institute for Humanities and Cultural Studies).

Owhedi Maraghe’ee. (1996/1375H). Kolliyyāt. Ed. and commentary by Saeed Nafisi. Tehran: Amirkabir.

Rāz-e Shirazi. (2004/1383H). Ghavayem ol-anvār va tavale’ol asrār. Ed. by Kheirollah Mahmoodi. Shiraz: Noor.

Sa’di. (2002/1381H). kolliyyāt. Based on Mohammad Ali Forooghi’s edition and two more versions. Ed. annotation, and commentary by Baha’odding Khorramshāhi. Tehran: Doostān.

Sa’doddin Varavini. (n.d.). Marzbān Nāmeh. Ed. and annotation by Mohammad Ibn Abdolvahab Ghazvini. Liden: Brazil.

Saeb Tabrizi. (2008/1387H). Divān. 5^th Vol. With the efforts of Mohammad Ghahreman. Tehran: Elmi va Farhangi.

Salman-e Sāvoji. (1992/1371H). Divān. Ed. and annotation by Abolghasem Hālat. Tehran: Selsele Enteshārāt-e mā.

Seidaye Nasafi. (2003/1382H). Divān. Ed. and annotation by Hasan Rahbari. Tehran: Alhoda.

Shafi’ee Kadkani, Mohammad Reza. (2007/1386H). Cheshidan-e Ta’m-e Vaght. Tehran: Sokhan.

Shams-e Tabrizi. (1977/1356H). Maghālāt. Ed. by Mohammad Ali Movahed. Tehran: Daneshgah-e San’ati Sharif.

Sheikh Abbas Ghomi. (2003/1382H). Mafātih ol-janan. Ghom: Ravagh-e Andisheh.

Sheikh Hor Ameli. (1409 Lunar Calendar). Vasayel ol-shi’e. Ghom: Moassese-ye Al albeit.

Sohrevardi, Sheikh Shahaboddin. (1995/1384H). Avāref ol-ma’āref. Tr. by Abumansoor Ibn Abdolmo’men Esfahani. With the efforts of Ghasem Ansāri. Tehran: Elmi va Farhangi.

Soor Abadi, Aboo bakr Atigh Ibn Mohammad. (2001/1380H). Tafsir-e Soor Abadi. Ed. by Ali Akbar Saeedi Sirjani. Tehran: Farhang-e Nashr-e No.

Tahanavi, Mohammad Ali. (1404 Lunar Calendar). Kashaf-e Estelahāt alfonun. Ed. by Mohammad Vajih almolavi et al. Calcutta: Alif.

Tamimi Amadi, Abdolvahab Ibn Mohammad. (1987/1366H). Ghorar olhekam va dorar olkalam. Ghom: Tablighat.

The Holy Quran.

Zarrinkoub, Abdolhossein. (1984/1363H). Jostojoo dar Tasavof-e Iran. Tehran: Amirkabir.