بررسی خویشکاری‌های آناهیتا و سپندارمذ در اسطوره و پیوند آن با پیشینه مادرسالاری

محورهای موضوعی : اسطوره

رضا ستاری ¹ , سوگل خسروی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1392/07/01

کلید واژه: مادرسالاری, ایزدبانوان, آناهیتا, سپندارمذ, خویشکاری,

چکیده مقاله :

پیش از ورود آریایی‌ها به نجد ایران، پرستش ایزدبانوی بزرگ نزد بومیان این سرزمین که دارای فرهنگ مادرسالار بودند، امر رایجی بود. آریایی‌ها پس از سکونت در ایران تحت تأثیر این فرهنگ، ایزدبانوانی را در آیین خود پذیرفتند. با آمدن دین زردشت، این ایزدبانوان از آیین جدید به بیرون رانده شدند، اما به سبب اهمیّت‌شان دوباره پس از زردشت به آئین مزدیسنا بازگشتند. آناهیتا و سپندارمذ از جمله نامدارترین و مهم‌ترین این ایزدبانوان هستند. در مقاله حاضر ضمن پرداختن به پیشینه مادرسالاری و چگونگی پیدایش ایزدبانوان در اساطیر ایرانی، خویشکاری‌های این دو ایزدبانوی نامدار در فرهنگ ایران باستان بررسی شده است

چکیده انگلیسی:

Native people of Iran, before Aryans, had a matriarchal culture. They used to worship the Great Goddesses. After inhabiting in Iran, Aryans adopted the belief in goddesses. After the advent of Zoroastrianism, belief in goddesses were rejected, but latter this belief reappeared once again in Mazdaism. After studying matriarchy in ancient Iran, in this article we try to study functions of two important and famous goddesses, Anahita and Sepandarmaz, in ancient culture of Iran.

منابع و مأخذ:

 

کتابنامه

استرابو. 1382. جغرافیای استرابو. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1377. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

ــــــــــــــــــــ . 1385. «نقش اجتماعی زن در ایران باستان و میانه». نامة ایران. به کوشش حمید یزدان‌پرست. ج 3. تهران: اطلاعات.

اصفهانی، حمزة‌بن حسن. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض والانبیاء). ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

الیاده، میرچا. 1375. اسطوره، رویا، راز. ترجمة رویا منجم. چ2 (ویرایش جدید). تهران: فکر روز.

اوستا. 1379. ترجمة جلیل دوستخواه. ج 1و2. چ پنجم. تهران: مروارید.

باستانی پاریزی، ابراهیم. 1344. خاتون هفت‌قعله. تهران: کتابفروشی دهخدا.

باستید، روژه.1364. دانش اساطیر. ترجمة جلال ستاری. چ دوم. تهران: توس.

بروک، بریگیته. 1386. «جامعه‌پذیری: زنان و مردان چگونه ساخته می‌شوند؟». در فمنیسم و دیدگاه‌ها. ترجمة مرسده صالح‌پور. به کوشش شهلا اعزازی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بنونیست، امیل. 1377. دین ایرانی بر پایه متن‌های معتبر یونانی. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ سوم. تهران: قطره.

بویس، مری. 1374. تاریخ کیش زرتشت. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: توس.

بولن، شینودا. 1386. نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمة آذر یونسی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بهار، مهرداد. 1376. ازاسطوره تا تاریخ. گردآوری ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

ـــــــــــ . 1381. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 4. تهران: آگه.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چ 3. تهران: امیرکبیر.

پورداوود، ابراهیم. 1343. «سپندارمذگان، جشن پرستاران ایران». آناهیتا. به کوشش مرتضی گرجی. تهران: امیرکبیر.

پیرنیا. حسن. 1386. ایران باستان. ج 1 و 2. چ 4. تهران: زرّین.

تفضلی، احمد. 1367. «خواستگاری افراسیاب از اسپندارمذ». ایران‌نامه. س 7. ش 2.

دادگی، فرنبغ.1380. بندهش. گزارنده  مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.

دومزیل، ژرژ. 1385. اسطوره و حماسه در اندیشه ژرژ دومزیل. ترجمة جلال ستاری. چ 2. تهران: مرکز.

رجبی، پرویز. 1360. «اسفندگان، جشن زنان». نشریة چیستا. س 1. ش 7.

ــــــــــــ . 1385. جشن‌های ایرانی. تهران: آرکامیس.

روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

روح‌الامینی، محمود.1383. آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. چ 3. تهران: آگه.

روزنبرگ، دانا. 1379. اساطیر جهان: داستان‌ها و حماسه‌ها. ترجمة عبدالحسین شریفیان. ج 1. تهران: اساطیر.

زادسپرم. 1366. گزیده‌های زادسپرم. ترجمة محمدتقی راشد محصل. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ستاری، جلال.1375. سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: مرکز.

ستاری، رضا.1387. «ارتباط جشن تیرما سیزه‌شو با برخی اسطوره‌های کهن». فصلنامة مطالعات ملی. س 9. ش 34.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره.

سمواتی، فاطمه. 1381. «آناهیتا، الهه باروری و حاصلخیزی در متون دینی‌ـ‌ اساطیری». کهکشان. ش 74.

شارپ، رالف نورمن. 1346. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. شیراز: بی‌نا

عناصری. جابر. 1361الف. «دردانه‌های خلوت اهورایی: بغدخت «آناهیتا»، آب‌بانوی محبوب و ملکه انهار؛ فغفور «آذر»، گرمابخش جان‌ها و پاینده آتش‌ها». نشریة چیستا. س 2. ش 4.

ـــــــــــــــ . 1361ب. «در گذرگاه "نسیم وعده" سپندارمذ، امشاسپند عشق و صبوری، تا رویش "گل نوروز" و هماوایی با نوبهارخوانان نوروزی». نشریة چیستا. س 2. ش 17و 18.

فریزر، جیمز جورج .1383. شاخه زرین. ترجمة کاظم فیروزمندی. تهران: آگاه.

فکوهی، ناصر. 1379. «نگاهی به اسطوره‌ها از دیدگاه انسان‌شناسی». ماهنامة کتاب ماه هنر. ش 25و26.

کامرون، جورج. 1365. ایران‌ در سپیده‌دم‌ تاریخ. ترجمة حسن انوشه. تهران: علمی ‌فرهنگی.

کتاب سوم دینکرد. 1381. ترجمة فریدون فضیلت. دفتر یکم. تهران: فرهنگ دهخدا.

ــــــــــــــــــ . 1384. ترجمة فریدون فضیلت. تهران: مهرآیین.

کمبل، جوزف. 1377. قدرت اسطوره. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

کومون، فرانتز. 1389. «آناهیتا ایزدبانوی آیین مزدیسنا». ترجمة عبدالبشیر محمد فومشی. نشریة چیستا. س 2 (28). ش 247.

گردیزی. 1357. زین‌الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

گزیده سرودهای ریگ‌ودا. 1348. برگزیده و ترجمة سیدمحمدرضا جلالی نائینی. تهران: تابان.

گودرزی منفرد، شهروز. 1384. «تجلی مادرسالاری در شاهنامه». ماهنامة حافظ. ش 21.

گویری، سوزان. 1386. آناهیتا در اسطوره‌های ایران. چ2. تهران: ققنوس.

گیرشمن، رومن. 1388. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. چ 4. تهران: معین.

لاهیجی، شهلا و کار، مهرانگیز. 1387. شناخت هویت زن ایرانی. چ 4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

لومل، ها. 1370. «آناهیتا، ایزدبانوی ایرانی و سرسوتی، ایزدبانوی هندی». ترجمة سوزان گویری. نشریة چیستا. س 9. ش 82.

مزداپور، کتایون .1373. «منیژه و چاه بیژن». مجلة زنان. س 3. ش 21.

مکَی. مریم. 1390. «بررسی تطبیقی ایزدان سه‌گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س 7. ش 22.

مینوی خرد .1380. ترجمة احمد تفضلی. چ 3. تهران: توس.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

وارنر، رکس. 1386. دانشنامة اساطیر جهان. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.

وامقی، ایرج. 1375. «بحثی درباره واژه اوستایی خوت‌ودته». جشن‌نامه محمدپروین گنابادی. تهران: توس.

هرودت. 1336. تاریخ هرودت. ترجمه (با مقدمه، توضیحات و حواشی) هادی هدایتی. تهران: دانشگاه تهران.

 هینلز، جان. 1381. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ 7. تهران: چشمه.

یشت‌ها. 1347. گزارش و ترجمة ابراهیم پورداوود. ج 1و2. چ 2. تهران: زبان و فرهنگ ایران.

 

 

 

 

 

 

English Refernces

Bartolomae, Christian. 1961. Altiranisches Worterbuch. Berlin.

Boyce, M .1986. "Apām Napāt". Encyclopedia Iranica II2. London. 148-150.

Graves, Robert .1982.The Greek Myths. voi.1. NewYork: Penguin.

Harrison, Jane Ellen.1963. Mythology. NewYork: Harcourt Brac Jovanovich.

Menasce, J.de. 1973. Letroisieme Livre du Denkart. Paris.

Narten, yohanna.1982. Die Amesa Spentas im Avesta. Wiesbaden: ‎Otto arrassowit.

Reichelt, Hans. 1968. Avesta Reader. Text. Notes. Glossary and Index. Strassburg.

English Refernces

Bartolomae, Christian. 1961. Altiranisches Worterbuch. Berlin.

Boyce, M .1986. "Apām Napāt". Encyclopedia Iranica II2. London. 148-150.

Graves, Robert .1982.The Greek Myths. voi.1. NewYork: Penguin.

Harrison, Jane Ellen.1963. Mythology. NewYork: Harcourt Brac Jovanovich.

Menasce, J.de. 1973. Letroisieme Livre du Denkart. Paris.

Narten, yohanna.1982. Die Amesa Spentas im Avesta. Wiesbaden: ‎Otto arrassowit.

Reichelt, Hans. 1968. Avesta Reader. Text. Notes. Glossary and Index. Strassburg.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Avestā. (2000/1379H). Tr. By Jalil Doustkhāh. 5^th ed. Tehran: Morvārid.

Āzar Younesi. Tehran: Rowshangarān o motāle'āt-e zanān.

Bahār, Mehrdād. (1997/1376SH). Az ostoureh tā tārikh (Articles). Collected by Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. Tehran: Cheshmeh.

Bahār, Mehrdād. (2002/1381SH). Pazhouhesh-i dar asātir-e Iran. 4^th ed. Tehran: Āgah.

Bāstāni Pārizi, Ebrāhim. (1965/1344SH). Khātoun-e haft qal'eh. Tehran: Ketābforoushi-e Dehkhodā.

Bastide, Roger. (1985/1364SH). Dānesh Asātir (La Mythologie). Tr. By Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: tous.

Benvéniste, Émile . (1998/1377SH). Din-e Irani: bar pāye-ye matn-hā-ye mohemm-e younāni (The Persian Religion: According to the Chief Greek Texts). Tr. By Bahman Sarkārāti. 3^rd ed. Tehran: Qatreh.

Birouni, Abu-Rei'hān. (1984/1363SH). Āsār-ol-bāqiah. Tr. By Akbar Dānāseresht. 3^rd ed. Tehran: Amirkabir.

Bolen, Shinoda. (2007/1386SH). Namād-hā-ye ostoure-ei o ravānshenāsi-e zanān (Goddesses in everywoman: a new psychology of women). Tr. By

Boyce.Merry.(1995/1374SH). Tārikh-e Kish-e Zartosht (Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices). Tr. By Homāyoun San'ati-zādeh. Tehran: Tous.

Brouck Briguitie.(2007/1386SH). “Jāme'epaziri: zanān o mardān chegoune sākhte mi-shavand?”, In Feminism o didgāh-hā. Tr. By Mersedeh Sāle'hpour. With the Efforts of Shahlā E'zāzi. Tehran: Rowshangarān o motāle'āt-e zanān.

Campbell, Joseph. (1998/1377SH). Qodrat-e ostoureh (The Power of myth). Tr. By 'Abbās Mokhber. Tehran: Markaz.

Dādagi, Faranbagh. (2000/1380SH). Bondahesh. Tr. By Mehrdād Bahār. 2^nd ed. Tehran: Tous.

De mezil, George. (2006/1385SH). Ostore o 'hamāseh dar andishe-ye George De mezil, In The World of Mythology. Tr. By Jalā Satāri. 2^nd ed. Tehran: Markaz.

Dinkard (3^rd Book). (2002/1381SH). Tr. By Fereidoun Fazilat. Vol. 1. Tehran: Farhang-e Dehkhodā.

Dinkard (3^rd Book). (2005/1384SH). Tr. By Fereidoun Fazilat. Vol. 2. Tehran: Farhang-e Dehkhodā.

Eliade, Mircea. (1996/1375SH). Ostoureh, royā, rāz (Myth, Dream, Secret). Tr. By Royā Monajem. 2^nd ed. Tehran: Fekr-e rouz.

Esfahāni, 'Hamzah ibn Hasan. (1967/1346SH). Sanai molouk-el-arz wall-anbiā'. Tr. By Ja'far Sho'ār. Tehran: Boniād-e farhang-e Iran.

Esmā'ilpour, Abu-l-qāsem. (1998/1377SH). Ostoureh; bayān-e nemādin. Tehran: Soroush.

Esmā'ilpour, Abu-l-qāsem. (2006/1385SH). “Naqsh-e ejtemā'ei-e zanān dar Iran-e bāstān o miāneh”, In Nāme-ye Iran. With the Efforts of 'Hamid-e Yazdānparast. Vol. 3. Tehran: Etelā'āt.

Fakouhi, Nāser. (2000/1379SH). “Negāhi be ostoureh az didgāh-e ensānshenāsi”. Ketāb-e māh-e honar. No. 25&26.

Frazer, James George. (2004/1383H). shakhe-ye zarrin (Golden branch). Tr. By Kāzem Firoozmand. Tehran: Āgāh.

Gardizi. (1978/1357SH). Zain-ol-akhbār. Ed. By 'Abd-ol-'Hay 'Habibi. Tehran: Donyā-ye ketāb.

George, Cameron. (1986/1365SH). Iran dar sepidedam-e tārikh (History of early Iran). Tr. By Hasan Anoushe. Tehran: 'Elmi va farhangi.

Gozideh-ye soroud-hā-ye Rigvedā. (1969/1348SH). Selected and Tr. By S. Mohammadreza Jalāli-e Nāeini. Tehran: Tābān.

Herodotus. (1957/1336SH). Tārikh-e Herodot. (Histories). Tr. By. Hādi Hedāyati. Tehran: University of Tehran.

Homāyoun San'atizāde. Tehran: Boniād-e Mowqoufāt-e Dr. Afshār.

Jāber 'Anāsori. (1982/1361SH). “Dor-dāne-hā-ye khalvat-e ahourāei: Baghdokht ‘Ānāhitā’, āb-bānou-ye ma'hboub o maleke-ye anhār; faghfour-e ‘Āzar’, garmā-bakhsh-e jān-hā o pāyande-ye ātash-hā”, Chistā. Year 2. No. 4.

Jāber 'Anāsori. (1983/1362SH). “Dar gozargāh-e ‘nasim-e va'de’-ye Sepandārmaz, Amshāspand-e 'eshq o sabouri, tā rouyesh-e ‘gol-e Nowrouz’ o hamāvaei bā now-bahār-khānān-e Nowrouzi”, Chistā. Year 2. No. 17&18.

Jouhn Russel Hinnells. (2002/1381SH). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. By Zhāleh Āmouzgār & Ahmad Tafazzoli. 7^th ed. Tehran: cheshmeh.

Lāhiji, Shahlā and Mehrangiz Kār. (2008/1387SH). Shenākht-e hoviyat-e zan-e Irani. 4^th ed.  Tehran: Rowshangarān o motāle'āt-e zanān.

Loumel H. (1991/1370SH). “Ānāhitā, izad-bānou-ye Irani o Sarsouti, izad-bānou-ye Hendi”, Tr. By Souzan Gueri. Chistā, Year 9. No. 82.

Makki, Maryam. (2011/1390SH). “Barresi-ye tatbiqi-e izadān-e segāne dar Iran o Armanestān dar dowrān-e bāstān”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No. 22.

Mazdāpour, Katāyoun. (1994/1373SH). “Manizheh o chāh-e Bizhan”, Zanān Mag. Year 3. No. 21.

Minooy-e kherad (2001/1380SH). Tr. By Ahmad Tafazzoli. 3^rd ed. Tehran: Tous.

Nyberg, Henrik Samuel. (2004/1383SH). Din-hā-ye Iran-e bāstān (Die Religionen des alten Iran). Tr. By Seyf-oddin Najmābādi. Kerman: University of Sahid Bāhonar Kerman.

Pirniā, Hasan. (2007/1386SH). Iran-e bāstān. Vols. 1&2. 4^thed. Tehran: Zarrin.

Pourdāvood, Ebrāhim. (1964/1363SH). « Sepandārmazgān, jashn-e parastārān-e Iran’’, In Ānāhitā. With the Efforts of Mortezā Gorji. Tehran : Amirkabir

R. Ghirshman. (2009/1388SH). Iran az āghāz tā Eslām (Iran, Clesiorigines a lislam). Tr. By Mohammad Mo'ein. 4^th ed. Tehran: Mo'ein.

Rajabi, Parviz. (1981/1360SH). “Esfandegān, Jashn-e zanān”, Chistā. Year 1. No. 7.

Rajabi, Parviz. (2006/1385SH). Jashn-hā-ye Irani. Tehran: Ārkāmis.

Revāyat-e Pahlavi.(1988/1367SH). Ed. By Mahshid Mirfakhrāei. Tehran: Moassese-ye motāle'āt va tahqiqāt-e farhangi.

Rosenberg, Donna. (1998/1379SH). Asātir-e jahan: dāstān-hā o hamāse-ha (World mytheology: an anthology of the great myths and epics). Tr.By 'Abd-ol-hosein Sharifiān.Vol. 1. Tehran: Asātir.

Rou'h-ol-amini, Mahmoud. (2004/1383SH). Āein-hā o Jashn-hā-ye kohan dar  Irān-e emrouz. 3^rd ed. Tehran: Āgah.

Sarkārāti, Bahman. (1999/1378SH). Sāye-hā-ye shekār shodeh. Tehran: Qatreh.

Satāri, Jalāl. (1996/1375SH). Simā-ye zan dar farhang-e Iran. Tehran: Markaz.

Satāri, Rezā. (2008/1387SH). “Ertebāt-e jashn-e Tirmā siza-show bā barkhi ostoureh-hā-ye kohan”, Motāle'āt-e Melli Quarterly Journal. Year 9. No. 34.

Sharp, Ralph Norman. (1967/1346SH). Farmā-hā-ye Shāhanshāhān-e Hakhamaneshi (The imscriptions in old persian cuneriform of the Achaemenian emperors). Shiraz: (?).

Strabo. (2003/1382SH). Joghrāfiā-ye Strabo (Strabons Geographika). Tr. By Susan Gaviri. (2007/1386SH). Ānāhitā dar ostoure-hā-ye Iran (Anahita in der Iranischen mythologie). 2^nd ed. Tehran: Qoqnous.

Tafazoli, Ahmad. (1988/1367SH). “Khāstegāri-e Afrāsiāb az Espandārmaz”, Irannāmeh. Year 7. No. 2.

Vāmeqi, Iraj. (1996/1375SH). “Baʹhis darbāre-ye vāzhe-ye Avestāei-e Khowatwadata”. In Jashnnāme-ye Mohamd Parvin Gonābādi. Tehran: Tous.

Warner, Rex. (2007/1386H). Dāneshname-ye Asātir-e Jahān. (The encyclopedia of World mythology). Tr. By A. Esmāꞌeelpour. Tehran: Ostoure.

Yasht-hā.(1968/1347SH). Ed. By Ebrāhim Pourdavood. Vol. 1&2. 2^nd ed. Tehran: Boniād-e farhang-e Iran.

Zādesparam. (1987/1366SH). Gozide-hā-ye Zādesparam. Tr. By M. Taqi Rāshed Mo'hassel. Tehran: Moassese-ye motāle'āt o ta'hqiqāt-e farhangi.