مواجهه نظام دانایی ایرانی ـ یونانی در روایت‌های مده‌آ و سهراب با تکیه بر گفتمان قدرت میشل فوکو

محورهای موضوعی : اساطیر ایران و ملل

امیررضا نوری‌پرتو ¹ , عطااللّه کوپال ² , شمس الملوک مصطفوی ³

1 - دانشجوی دکتری پژوهش‌محور، گروه فلسفۀ هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
3 - دانشیار گروه فلسفه، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/04/12 تاریخ پذیرش : 1402/07/04 تاریخ انتشار : 1402/09/29

کلید واژه: شاهنامه, فوکو, مده‌آ, گفتمانِ قدرت, اوریپید,

چکیده مقاله :

این پژوهش در نظر دارد با تحلیل گفتمان ‌قدرت در دو نمایش‌نامه مده‌آ اوریپید و داستان سهراب شاهنامه فردوسی، به تبیین وجوه اشتراک و افتراق دو جهان‌بینی در دو اثر مذکور بپردازد. روش پژوهش حاضر تحلیلی ـ تطبیقی و اطلاعات لازم برای سنجش نمونه‌ها به شیوه‌ای کتابخانه‌ای و به ‌واسطه ابزار تحلیل گفتمان انجام گرفته و هدف از آن یافتن فصل ممیز این دو اپیستمه از حیث مفهوم قدرت است. به نظر می‌رسد می‌توان نتایج حاصل از این مطالعه تطبیقی را نیز به ‌مثابه نمونه‌‌هایی، به جهان معرفت‌شناسانه و گفتمان غالب در روح دو جغرافیای فرهنگی یونان کلاسیک و ایران تعمیم داد. رویکرد نظری بحث برگرفته از آراء میشل فوکو و مفهوم گفتمان قدرت در اندیشه وی است. شواهد این تحقیق گویای این واقعیت هستند که به‌رغم وجود مؤلفه‌های مشابه در اپیستمه هر دو اثر، در هر دو ساحت خدایگانی و انسانی از مفهوم تقدیر و مرگ تا عشق، اصالت و خردورزی، نقطه تمایز بنیادین آن‌ها در تبیین گفتمان قدرت، رویکردشان در پذیرش یا تقابل با گفتمان قدرت متعالی خدا یا خدایان است. اگر فردوسی در داستان سهراب، تقدیر یزدان را عامل فرجام پایانی می‌داند، در مقابل اوریپید، مده‌آیی می‌آفریند که در مقابل گفتمانِ غالبِ سنتیِ نهادینه‌شده می‌ایستد و حتی حاضر است فرزندانش را سر بریده، خدایان را همراه‌ کرده و شکوه‌مندانه سوار بر ارابه خدایان گردد.

چکیده انگلیسی:

The current article aims to elucidate the similarities and differences between two worldviews presented in two works, Euripides' play Medea and Ferdowsi's epic Shānāmeh, by analyzing their discourse of power. This research employs an analytical-comparative method, and the necessary information was gathered through a library study and discourse analysis. The study's objective is to identify the distinguishing points of these two epistemes concerning the concept of power. The results of this comparative study can serve as examples of common epistemology in the cultural spaces of classical Greece and Iran and the dominant discourse in these two cultures. The theoretical basis for this discussion is derived from Michel Foucault's ideas and his concept of power discourse. The study reveals that while both works share similar components in their episteme, such as destiny, death, love, originality, and wisdom, their fundamental distinction lies in their approach to accepting or opposing the discourse of God's (or the gods) supreme power. In the story of Sohrab, Ferdowsi considers God's destiny as the cause of the story's ending, while Euripides portrays Medea as standing against the institutionalized tradition and even being willing to behead her children, take the gods with herself, and ride gloriously on the chariot of the gods while opposing the dominant discourse of power.

منابع و مأخذ:

آرون، ریمون، 1364. مراحل اساسی اندیشۀ سیاسی در جامعه‌شناسی. برگردان باقر پرهام. چاپ اول. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

ابراهیمی، مختار و دهیمی‌نژاد، شفا، 1399. «تحلیل گفتمان قدرت در داستان سیاوش بر اساس نظریة قدرت میشل فوکو». نشریه ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)، 10، صص. 191-212.

احمدی‌فر، نصرت‌الله و حیدری، علی و سپه‌وندی، مسعود، 1401. «تبارشناسی نگاره‌های قدرت فره ایزدی در اسطوره‌های شاهنامه با تکیه بر نظریات میشل فوکو»، نشریه مطالعات هنر اسلامی، 19(47)، صص. 39-20.

اسکندری، محمّدحسین، 1381. «کالبدشناسی مفهوم قدرت». نشریه عملی-پژوهشی روش‌شناسی علوم انسانی، (30)، صص. 61-35.

اوریپید. 1394. مده‌آ. برگردان امیرحسن ندایی. تهران: افراز.

دهخدا، علی‌اکبر، 1377. لغت‌نامة شانزده‌ جلدی دهخدا. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

راسل، برتراند، 1397. قدرت. برگردان نجف دریابندری. چ6. تهران: خوارزمی.

رضایی، مهدی و اکبری، لیلا، 1400. «روایت شاهنامه از گفتمان قدرت در داستان بهرام چوبینه و خسروپرویز»، پژوهشنامه ادب حماسی، 17(1)، صص. 166-147.

شیرخدا، طاهره و خلیل الهی، شهلا، 1398. «واکاوی گفتمان قدرت در داستان رستم و اسفندیار از منظر فوکو»، دوفصلنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی جهان‌اسلام. 7(15)، صص. 232-215.

ضمیران، محمد، 1378. میشل فوکو، دانش و قدرت. تهران: هرمس.

فردوسی، 1387. شاهنامه (بر اساس نسخه مسکو). تهران: ذهن آویز.

فوکو، میشل. 1383. حقیقت و قدرت. برگردان بابک احمدی. تهران: کتاب تردید.

ـــــــــــ ، 1389.  نظم اشیاء، برگردان یحیی امامی. تهران: مطالعات فرهنگی.

ـــــــــــ ، 1392. دیرینه‌شناسی دانش. برگردان نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.

قربانی‌پور، زهرا و طهماسبی، فرهاد، 1399. «تحلیلِ ستیزِ قدرت در شاهنامه و ایلیاد از دیدگاه فوکو (با تکیه بر خاندانِ لهراسپ و پریام)»، جستارنامه ادبیات تطبیقی، 4(13)، صص. 25-42.

کلیگز، مری، 1394. درسنامة نظریه ادبی. برگردان جلال سخنور، الهه دهنوی و سعید سبزیان. چ2. تهران: اختران.

گالبرایت، جان، 1366. کالبدشکافی قدرت. برگردان احمد شهسا. تهران: احمد شهسا.

گیدنز، آنتونی و کارن بِردسال، 1397. جامعه‌شناسی. برگردان حسن چاوشیان. تهران: نی.

معین، محمّد، 1386. فرهنگ دوجلدی معین. چ4. تهران: ادنا.

میلز، سارا، 1389.  میشل فوکو. برگردان داریوش نوری. تهران: مرکز.

نظری، على اشرف، 1387. «تحلیل روابط قدرت از منظر فوکو»، روزنامه ایران، (۳۹4۸)، صص.10.

 

English Sources

Dahl. Robert A. 1957. The Concept of Power. Behavioral Science. pp. 201-205.

Foucault, Michel. 1980. Power/Knowledge (Selected Interviews and other Writings 1972-1977).

Gallagher, Michel. 2008. Foucault, Power and Participaiton. International Journal of Children’s Rights 395–406

Laswell, Harold. D and Abraham Kaplan.1968. Power and Society. New York: Yale University Press.

Oxford. 2000 Advanced, Learner’s Dictionary.

Aaron, Raymond. (1984/1364SH). Marāhele Asāsī-ye Andīše-ye Sīyāsī dar Jāme’e-šenāsī (Basic stages of political thought in sociology). Tr. by Bāqer Parhām. 1^st ed. Tehrān: Islamic Revolution Publishing and Education Organization.

Ahmadī-far, Nosrato al-llāh & Heydarī, Alī and Sepah-vandī, Mas’ūd. (2021/1401SH). “Tabār-šenāsī-ye Negārehā-ye Qodrate Farreh Īzadī dar Ostūrehā-ye Šāh-nāme bā Tekye bar Nazarīyyāte Michel Foucault”. Journal of Islamic Art Studies. 19^th Vol. No. 47. Pp. 20-39. [In Persian].    

Deh-xodā, Alī-akbar. (1998/1377SH). Loqat-nāme-ye Šānzdah Jeldī-ye Deh-xodā. 2^nd ed. Tehrān: University of Tehran.

Ebrāhīmī, Moxtār and Dahīmī-nežād, Šafā. (2019/1399SH). “Tahlīle Goftemāne Qodrat dar Dāstāne Sīyāvoš bar Asāse Nazarīyye-ye Qodrate Michel Foucault” (“An Analysis of Power Discourse in Siavash's Story Based on Michel Foucault's Theory of Power”). Persian Literature Journal (Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran). 10^th Year. Pp. 191-212. [In Persian].    

Eskandarī, Mohammad-hoseyn. (2013/1381SH). “Kālbod-šenāsī-ye Mafhūme Qodrat” (“Anatomy of the concept of power”). Practical-research journal of methodology of human sciences. No 30. Pp. 35-61. [In Persian].    

Euripides. (2014/1394SH). Medea. Tr. by Amīr-hasan Nedāyī. Tehrān: Afrāz.

Ferdowsī. (2008/1387SH). Šāh-nāme (bar Asāse Nosxe-ye Mosko) (Shahnameh (based on the Moscow version)). Tehrān: Zehn Āvīz.

Foucault, Michel. (2013/1392SH). Dīrīne-šenāsī-ye Dāneš (The Archaeology of knowledge). Tr. by Nīkū Sarxoš and Afšīn Jahān-dīdeh. Tehrān: Ney.

Foucault, Michel. (2004/1383SH). Haqīqat va Qodrat (Truth and power). Tr. by Bābak Ahmadī. Tehrān: Tardīd.

Foucault, Michel. (2010/1389SH). Nazme Ašyā (The order of things; an archaeology of the human sciences). Tr. by Yahyā Emāmī. Tehrān: Cultural Studies.

Galbraith, John Kenneth. (1987/1366SH). Kālbod-šenāsī-ye Qodrat (The Anatomy of Power). Tr. by Ahmad Šahsā. Tehrān: Ahmad Šahsā.

Giddens, Anthony and Karen Birdsall. (2017/1397SH). Jāme’e-šenāsī (Sociology). Tr. by Hasan Čāvošīyān. Tehrān: Ney Mills, Sara. (2008/1387SH).

Klages, Mary. (2014/1394). Dars-nāme-ye Nazarīye-ye Adabī (Literary theory : a guide for the perplexed). Tr. by Jallāl Soxan-var, Elāhe Dehnavī and Sa’īd Sabzīyān. 2^nd ed. Tehrān: Axtarān.

‎ Michel Foucault. Tr. by Dāryūš Nūrī. Tehrān: Markez..

Mo'īn, Mohammad. (2016/1386SH). Farhang Do Jeldī-ye Mo'īn (Moin Encyclopedic Dictionary). 4^th ed. Tehrān: Ednā.

Nazarī, Alī Ašraf. (2008/1387SH). “Tahlīle Ravābete Qodrat az Manzare Foucault”. Iran newspaper. Number 3948. Pp. 10.

Qorbānī-pūr, Zahrā and Tahmāsebī, Farhād. (2019/1399SH). “Tahlīle Setīze Qodrat dar Šāh-nāme va Iliad az Dīd-gāhe Foucault (bā Tekye bar Xāndāne Lohrasp va Priam” (The analysis of the power struggle in the Shahnameh and Iliad from Foucault's point of view (with reliance on the Lohrasp dynasty and Priam dynasty)). Thesis magazine of comparative literature. 4^th Year. No. 13. Pp. 25-42. [In Persian].    

Rezāyī, Mahdī and Akbarī, Leylā. (2020/1400SH). “Revāyate Šāh-nāme az Goftemāne Qodrat dar Dāstāne Bahrāme Čūbīneh and Xosrow Parvīz”. Epic literature research journal. 17^th Year. No. 1. Pp. 147-166. [In Persian].    

Russell, Bertrand. (2017/1397SH). Qodrat (Power, a new social analysis). Tr. by Najaf Daryā-bandarī. 6^th ed. Tehrān: Xārazmī.

Šīr-xodā, Tāhere and Xalilo al-llāhī, Šahlā. (2018/1398SH). “Vā-kāvī-ye Goftemāne Qodrat dar Dāstāne Rostam va Esfandīyār az Manzare Foucault“ (“Analyzing the discourse of power in the story of Rostam and Esfandiar from Foucault's point of view”). Biannual Scientific Journal of Political Sociology of the Islamic World . 7^th Year. No. 15. Pp. 215-232. [In Persian].    

Zamīrān, Mohammad. (1999/1378SH). Michel Foucault, Dāneš va Qodrat (Michel Foucault, Knowledge and Power). Tehrān: Hermes.