تحلیل رفتار شخصیّت‌های اصلی داستان « زال و رودابه» بر اساس الگوی «سفر قهرمان»

محورهای موضوعی : اسطوره

محسن شفیعی بافتی ¹ , محمود مدبری ² , نجمه حسینی سروری ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان
2 - استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان
3 - دانشیار دانشگاه شهید باهنر کرمان

تاریخ دریافت : 1400/08/23 تاریخ پذیرش : 1401/06/02 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: سفر قهرمان, زال, تشرّف, گذار, رودابه,

چکیده مقاله :

سفر قهرمان نظریۀ مشهور جوزف کمپبل است که با تأثیر از نظرات یونگ و با بهره‌گیری از نظرات ون جنپ بنا نهاده شده است. کمپبل سه مرحلۀ جدایی، تشرّف و بازگشت را به همراه زیرمجموعه‌هایشان برای الگوی خود در نظر گرفته است. این الگو و الگوهای دیگری که با تأثیر از آن پدید آمده‌اند پایه و مبنای نقد کهن‌الگویی است. در این مقاله داستان زال و رودابه شاهنامۀ فردوسی بر اساس این الگو به روش تحلیلی و توصیفی بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که داستان زال و رودابه، در کلیّات با الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل تطابق دارد اما در جزئیات و زیرمجموعه‌ها با الگوی ذکر شده اختلافاتی دارد. در این داستان مرحلۀ زیرمجموعۀ شکم نهنگ دیده نمی‌شود، در مرحلۀ تشرّف وسوسه‌گری وجود ندارد که بازدارندۀ زال از ادامۀ سفر باشد و در مرحلۀ بازگشت مورد یا مواردی برای امتناع از بازگشت، فرار جادویی، رسیدن کمک و عبور از آستان بازگشت، دیده نمی‌شود.

چکیده انگلیسی:

"The hero's journey", Joseph Campbell's famous theory, is influenced by Jung's ideas and based on Arnold van Gennep's ideas. Campbell has considered the three-phase pattern (separation, transition, and return) along with their subsets as his model. This pattern, along with other patterns that have emerged from it, is the basis of the archetypal criticism. In the present article, by using analytical-descriptive method, the story of "Zāl and Rudāba" of Shāhnāmeh is analyzed based on this pattern. The findings of the research show that the story is generally consistent with Campbell's hero's journey pattern, but its details and subcategories have differences with the pattern. In the story, the stage of the "belly of the whale" is not seen; There is no "temptation" in the stage of transition to prevent Zāl from continuing the journey; and in the stage of return, refusal of the return, magic flight, and crossing of the return threshold are not seen. 

منابع و مأخذ:

اسماعیلی، حسین. 1389. «داستان قوم‌شناسی زال» در «تن پهلوان و روان خردمند». به کوشش شاهرخ مسکوب. چ3. تهران: طرح نو.

امیدسالار، محمود. 1399. «زال». در فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج1. چ2. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری نشر سخن.

بلوکباشی، علی. 1370. «پدیدارشناسی مناسک تشرّف». نشر دانش. ش65، صص45ـ38.  

بهار، مهرداد. 1395. «از اسطوره تا تاریخ». چ9. تهران: چشمه.

پانوف. میشل، پرن. میشل. 1368. فرهنگ مردم شناسی. ترجمه اصغر عسگری خانقاه. تهران: ویس.

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک. 1368. تاریخ ثعالبی. ترجمه محمد فضائلی. تهران.

جابز،گرترود. 1397. فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور. ترجمه محمدرضا بقاپور. چ2. تهران: اختران.

جقتایی، صادق و محمد انصاری پویا. 1394. «تحلیل کهن الگویی داستان زال و رودابه». پژوهشنامۀ ادب غنایی. ش24، صص76ـ59.  

جهازی، ناهید. 1398. آیین‌ها و نمادهای تشرّف و رازورزی در افسانه‌های ایرانی. تهران: بهین.

حسینی، مریم و نسرین شکیبی ممتاز. 1393. «تحلیل روان‌شناختی دعوت و طلب و نقش آن در آشناسازی و تشرّف قهرمان». زبان و ادبیات فارسی، ش76، صص50ـ27. 

ذبیحی، رحمان و پروین پیکانی. 1395. «تحلیل کهن الگوی سفر قهرمان در داراب‌نامۀ طرسوسی بر اساس الگوی جوزف کمپبل». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. ش45. صص118ـ91. 

رحیمی، ابوالقاسم و زهرا شیردل. 1392. «آیین تشرّف زال، فریدون و کیخسرو؛ آیین رازآموزی جادوگران و داروگران». مطالعات ایرانی. ش24. صص174ـ153. 

ستاری، جلال. 1395. اسطورۀ عشق و عاشقی در چند عشق‌نامه فارسی. چ2. تهران: میترا.

سلامت‌باویل، لطیفه. 1398. «تحلیل اسطورۀ زال در شاهنامه بر اساس نظریات یونگ». شفای دل. ش3. صص61ـ39. 

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1379. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چ1، تهران: جیحون.

صدری‌زاده، نگین، محمود مدبری و محمدرضا صرفی. 1399. «واکاوی سفر اسطوره‌ای سفر «قهرمان درون» قصۀ بهرام و گل‌اندام با تکیه بر نظریۀ جوزف کمپبل، پیرسون وکی‌مار». فرهنگ و ادبیات عامه. ش33، صص301ـ277. 

طاهری، محمد و حمید آقاجانی. 1392. «تبیین کهن‌الگوی سفر قهرمان بر اساس آرای یونگ و کمپبل در هفت‌خوان رستم». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. صص122ـ102.

عرب‌نژاد، زینب و اسحاق طغیانی. 1395. «ریخت‌شناسی داستان‌های عاشقانه شاهنامه». متن‌شناسی ادب فارسی. ش31، صص38ـ23. 

کریستن‌سن،آرتور. 1393. کیانیان. ترجمه ذبیح الله صفا. چ8. تهران: علمی و فرهنگی.

کمپبل، جوزف. 1398. قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چ15. تهران: مرکز.

ـــــــــــــ .1399. قهرمان هزارچهره. ترجمه شادی خسروپناه. چ11. مشهد: گل‌آفتاب.

کوپر، جیسی. 1380. فرهنگ مصوّرنمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

مزداپور، کتایون. 1354. «نشانه‌های زن‌سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه». فرهنگ و زندگی. ش19 و 20. صص121ـ94. 

فردوسی، ابوالقاسم. 1396. شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.

مقدسی، مهناز. 1399. رودابه. در فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران. به سرپرستی اسماعیل سعادت. چ2. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری نشر سخن.

نولدکه، تئودور. 1399. حماسۀ ملی ایران. ترجمه بزرگ علوی. تصحیح فرهاد اصلانی. تهران: نگاه معاصر.

هال، جیمز. 1397. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. چ8. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. انسان و سمبول­هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چ4. تهران: جامی.

Arab-nežād, Zeynab va Toqyānī, Eshāq. (2016/1395SH). “Rīxt-šenāsī-ye Dāstānhā-ye Āšeqāne-ye Šāh-nāme”. Journal of Persian Literature Textology. No. 31. Pp. 23-38.

Baha̅r, Mehrda̅d. (2016/1395SH). “az Ōstoūre ta̅ Ta̅rīx”. 9^th ed. Tehrān: Češme.

Boloūk-ba̅ši̅ Alī. (1991/1370SH). “Padīda̅r-šena̅si̅-ye Mana̅seke Tašarrof”. Dāneš. No 65. Pp. 38-45.

Campbell, Joseph. (2019/1398SH). Qodrate Ōstoūre (the power of myth). Tr by Abbās Moxber. 15^th ed. Tehrān: Markaz.

Campbell, Joseph. (2020/1399SH). Qahrema̅ne Heza̅r Čehre (The hero with a thousand faces). Tr by Ša̅di̅ Xosrow-pana̅h. 11^th ed. Mašhad: Gole Āfta̅b.

Christensen, Arthur Emanuel. (2014/1393sh). Ki̅yāni̅yān (Les kyanides). Tr. by Zabīho al-llāh Safā. 8^th ed. Tehrān: Elmī va Farhanqi̅.

Chevalier, Jean. Gheerbrant, Alain. (2000/1379SH). Farhange Nema̅dha̅. (...‎Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes). Tr. by Sūda̅be Faza̅yeli̅. 1^st ed. Tehrān: Jeyhoūn.

Cooper. J. C. (2001/1380SH). Farhange Mosavvare Nema̅dha̅-ye Sonnatī. (an illustrated encyclopedia of traditional symbols). Tr. by Mali̅he Karba̅si̅yān. 1^st ed. Tehra̅n: Farša̅d.

Esmā’i̅lī, Hoseyn. (2010/1389SH). “Dāsta̅ne Qowm Šenāsi̅-ye Za̅l” dar Tane Pahlawa̅n va Rawa̅ne Xerad-mand”. With the effort of Šāhrox Meskoūb. 3^rd ed. Tehrān: Tarhe Now.

Ferdowsī. (2017/1396SH).

Hall, James. (2018/1397SH). Farhange Nega̅rehi̅-ye Nema̅dha̅ dar Honare Šarq va Qarb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art).Tr. by Roqayye Behza̅di̅. 8^th ed. Tehra̅n: Farhange Mo'a̅ser.

Hoseyni̅ Maryam and Šaki̅bi̅ Momta̅z, Nasrīn. (2014/1393SH) “Tahli̅le Rava̅n-šenāxti̅-ye Da’vat wa Tallab va Naqše a̅n dar Āšena̅-sa̅zi̅ va Tašarrofe Qahrema̅n”. Half-Yearly Persian language and literature. No. 76. Pp. 27-50.

Jaha̅zi̅ Na̅hi̅d. (2019/1398SH). A̅yi̅nha̅ va Nema̅dha̅-ye Tašarrof wa Rāz-warzi̅ dar Afsa̅neha̅-ye Īra̅ni̅. Tehrān: Behīn.

Jobes, Gertrude. (2018/1397SH). Farhange Sambolha̅, Asa̅ti̅r va Folklor (Dictionary of mythology, folklore and symbols). Tr by Mohammad-rezā Baqā-pūr. 2^nd ed. Tehrān: Axtarān.

Joqatāyi̅ Sādeq and Ansa̅ri̅ Po̅yā Mohammad. (2015/1394SH). “Tahli̅le Kohan Olgūī-ye Da̅sta̅ne Za̅l va Rūda̅be. journal of lyrical literature researches. No. 24. Pp. 59-76.

Jung, C. G. (Carl Gustav). (2004/1383SH). Ensa̅n va Sambolha̅-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmoūd Solta̅ni̅-yeh. 4^th ed. Tehra̅n: Ja̅mi̅.

Mazda̅-pūr Katāyūn. (1975/1354SH). “Neša̅neha̅-ye Zan-sarvari̅ dar Čand Ezdeva̅je Da̅sta̅ni̅ dar Ša̅h-na̅me”. Culture and life. No 19&20. Pp. 94-121.

Moqaddasī Mahna̅z. (2020/1399SH). Rūda̅be dar Ferdowsī va Ša̅h-na̅me Sarāyi̅. With the Effort of Jalla̅l Xaleqī Motlaq and Others. Advisor  Esmā’i̅l Sa’a̅dat. 2^nd ed. Tehrān: academy of Persian language and literature & soxan publication.

Noldeke Theodor. (2020/1399SH). Hema̅se-ye Melli̅-ye Īrān (‎The Iranian national epic, or, the shahnameh). Tr. by Bozorg Alavi̅. Ed. by Farhād Aslānī. Tehrān: Nega̅he Mo'a̅ser.

Omīd-sālār. Mahmūd. (2020/1399SH). “Za̅l” dar Ferdowsī va Ša̅h-na̅me Sarāyi̅. With the Effort of Jalla̅l Xāleqī Motlaq and Others. Advisor  Esmā’i̅l Sa’a̅dat. 1^st Vol. 2^nd ed. Tehrān: Academy of Persian language and literature & soxan publication.

Panoff, Michel.           Perin, Michel. (1989/1368SH). Farhange Mardom Šena̅si̅ (dictionary of anthropology). Tr by Asqar Ašgari̅ Xānqa̅h. Tehrān: Weys.

Rahi̅mi̅ Abo al-qa̅sem and Šīr-del Zahrā. (2013/1392SH). “A̅yi̅ne Tašarrofe Za̅l, Fereydūn va Key-xosrow; Āyi̅ne Ra̅z-a̅mūzi̅-ye Jādū-gara̅n wa Da̅rū-gara̅n”. Journal of Iranian studies. No. 24. Pp. 153-174.

Sa’a̅lebī Neyša̅būri̅, Abū-mansūr Abdo al-malek. (1989/1368SH). Ta̅rīxe Sa'a̅lebi̅. Tr. by Mohammad Faza̅'eli̅. Tehrān.

Sadri̅-za̅de Negi̅n and Modabberi̅ Mahmūd and Sarfi̅ Mohammad-reza̅. (2000/1399SH). “Va̅ka̅vi̅-ye Safare Ōstūreh-i̅-ye Safare “Qahremāne Darūn” Qesse-ye Bahra̅m va Qol-anda̅m ba̅ Tekye bar Nazari̅ye-ye Joseph Campbell, Carol Pearson va keymar". Culture and folk literature. No. 33. Pp. 277-301.

Salāmate Bāvīl, Latīfe. (2019/1398SH). “Tahlīle Ōstūre-ye Zāl dar Šāh-nāme bar Asāse Nazarīyāte Jung”. Shafai Del magazine. No. 3. Pp. 39-61.

Satta̅ri̅ Jalla̅l. (2016/1395SH). Ōstūre-ye Ešq va Āšeqī dar Čand Ešq-nāme-ye Fārsi̅. 2^nd ed. Tehrān: Mi̅tra̅.

Ta̅heri̅ Mohammad and A̅qa̅-ja̅ni̅ Hami̅d. (2013/1392SH). “Tabyi̅ne Kohan Ōlgūye Safare Qahrema̅n bar Asa̅se Āra̅ye Jung va Campbell dar Haft-xa̅ne Rostam”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 32. Pp. 102-122.

Zabi̅hi̅ Rahma̅n and Peyka̅ni̅ Parvi̅n. (2014/1395SH). “Tahli̅le Kohan Ōlgū-ye Safare Qahremān dar Da̅ra̅b-na̅me-ye Tarsūsi̅ bar Asāse Ōlgūye Joseph Campbell”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 45. Pp. 91-118.