تناسب هندسی در متون زرتشتی و شاهنامه

محورهای موضوعی : اسطوره

سیده صدیقه حسینی دشتیخوانی ¹ , روح‌الله هادی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش ادبیات حماسی)، دانشگاه تهران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1400/09/23 تاریخ پذیرش : 1400/10/27 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: شاهنامه, دایره, تناسب هندسی, مربع, متون زرتشتی,

چکیده مقاله :

آفرینش خداوند بر مبنای تناسباتی است که تنها برخی از آن‌ها برای انسان آشکار شده است. در میان تناسب‌هایی که در شکل و عمل کرد آفریده‌ها وجود دارد، تناسبات هندسی از لحاظ زیبایی بصری و استحکام ساختاری، اهمیت فراوان دارد. هدف از پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، بررسی شواهدی از تناسب هندسی در متون زرتشتی و شاهنامه و بررسی ابعاد یا اشکال هندسی که به صراحت در متن بیان شده و پاسخ دادن به این پرسش که تناسب هندسی ذکر شده در این متون از چه نوعی است و تا چه اندازه با مفهوم کنونی این تناسب‌ها همخوانی دارد. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که در متون زرتشتی و شاهنامه شواهدی از تناسب هندسی مربع و دایره در نخستین آفریده‌های اهورایی و در برخی سازه‌های بشری وجود داشته است. این‌گونه به نظر می‌رسد که این تناسب‌های اساطیری با مفهوم فعلی آنان نیز قابل توجیه است؛ زیرا هرگاه وجه روحانی یک پدیده غالب‌تر باشد، شکل هندسی آن به دایره نزدیک‌تر است. همچنین در جایی که سخن از عالم جسم به میان می‌آید، شواهدی از تناسب هندسی مربع یافت می‌شود.

چکیده انگلیسی:

 God has created the universe according to patterns which only some of them have been revealed to man. Among these patterns related to the form and function of creatures, geometric patterns and proportions are of great importance in terms of visual beauty and structural strength. The purpose of this descriptive-analytical study is to study the signs of geometric proportion in Zoroastrian texts and Shāhnāmeh. The type of proportion and the geometric shapes that are explicitly stated in these texts are examined and the following questions are answered: What is the type of geometric proportion mentioned in these texts? To what extent do these proportions correspond to their current meaning? The results of the research show that according to Zoroastrian texts and Shāhnāmeh, there are signs of using the geometric proportions of squares and circles in the first creatures of Ahura and in some man-made structures. These mythological proportions seem to be close to the classic concept of proportion, according to which if the spiritual aspect of a phenomenon is greater, its geometric shape will be closer to a circle. Also, when it comes to the physical world, the issue of geometric proportion of square is raised.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آسوده گندمانی، ندا و محمدجعفر پروین.1395. «بررسی دین زرتشتی در شاهنامه فردوسی». فصلنامه شعر و زبان معاصر. دوره1.ش1. صص

آموزگار، ژاله .1393.تاریخ اساطیری ایران. چ شانزدهم. تهران: سمت

اردلان، نادر و بختیار، لاله .1396. حس وحدت، نقش سنت در معماری ایرانی. مترجم ونداد جلیلی و احسان طایفه. چ 6. تهران: علم معمار

الیاده، میرچا .1399. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چ 6. تهران: سروش

امید، مسعود .1382. «فلسفه ریاضی/ درآمدی بر فلسفه ریاضی از نگاه متفکران ایران معاصر». علامه. س1. ش4.صص72ـ1.

ایاز، حمید و احمد طحان.1395. «خرفستران در اندیشه ایرانیان براساس اوستا، متون پهلوی و شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص52ـ11.

بلخاری قهی، حسن. 1392. «معماری مقدس، تجسم اصل تناظر میان عالم و آدمی». فصلنامه کیمیای هنر. ش8. صص25ـ17.

بمانیان، محمدرضا و همکاران .1389. کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: هله/طحان.

بهار، مهرداد .1395. پژوهشی در اساطیر ایران .پاره نخست و پاره دویم. چ 11 تهران: آگه.

پورداود، ابراهیم.1387.یسنا. ج2و1. چ2. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ .1394. یشت ها. ج2و1. چ2.  تهران: اساطیر.

پیرنیا، حسن .1399. تاریخ ایران باستان. ج3-1 .چ6. تهران: نیک‌‌فرجام.

تفضلی، احمد .1393. تاریخ ادبیات پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ7. تهران: سخن.

تفضلی، احمد .1367. «آتشکده». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج1. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

حاج‌ملک، غزال.1397. «زرتشت در شاهنامه فردوسی». سومین همایش ملی زبان و ادبیات و بازشناسی مشاهیر و مفاخر. تربت حیدریه.

حافظ، شمس‌الدین محمد.1400. دیوان حافظ. به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر. چ61. تهران: صفی علیشاه

حسنی داعی‌الاسلام، سید محمد علی.1361. وندیداد، حصه سوم کتاب اوستا. چ2. تهران: دانش

حقیقت، عبدالرفیع .1355. «ناحیه تاریخی ورن(ورنه)». گوهر مهر. ش43. صص597ـ593.

حیدری، حسین و محدثه قاسم‌پور.1394. «ناسازگاری سیمای اهریمن و دیوان در شاهنامه با متون زردشتی». نشریه پژوهش‌های ادیانی. ش5. صص33ـ9.

خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطا محمود .1398. دیوان خواجوی کرمانی. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. چ2. تهران: نگاه.

داندیس، دونیس اِ.1398. مبادی سواد بصری. ترجمه مسعود سپهر. چ55. تهران: سروش.

رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا.1412.ج1. بیروت: الدارالاسلامیه.

روایت پهلوی، متنی به زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی). 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زارعی، ابراهیم .1388. آشنایی با معماری جهان. چ9. تهران: فن‌آوران.

ستاری، رضا .1388. «بررسی شخصیت کاووس براساس برخی کردارهای او از دوران باستان تا شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5 .ش5. صص84ـ73.

سعدی، شیخ مصلح الدین عبدالله.1395. کلیات سعدی. به کوشش مظاهر مصفا. چ. تهران: روزنه

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم.1399. دیوان سنایی غزنوی. به قلم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: نگاه.

صال‌مصلحیان، محمد .1384. فلسفه ریاضی (کلاسیک، مدرن، پست مدرن). تهران: واژگان خرد.

صارمی، حمیدرضا و میلاد ع نم‌نم .1393. «رمزگشایی از هندسه و تناسبات در معماری ایرانی». همایش ملی معماری، عمران و توسعه نوین شهری،تبریز.

عطار نیشابوری، فریدالدین.1397. دیوان عطار نیشابوری. به سعی و تصحیح مهدی مداینی،‌ مهران افشاری با همکاری و نظارت علیرضا امامی. چ2. تهران: چشمه.

فردوسی، ابوالقاسم .1375. شاهنامه (طبع انتقادی شاهنامه فردوسی). ج8ـ1. به کوشش جلال خالقی مطلق. زیر نظر احسان یارشاطر. آمریکا: نشر مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.

فرنبغ‌ دادگی.1395. بُندَهِش. گزارنده مهرداد بهار.چ5. تهران: توس.

گدار، آندره و همکاران.1371. آثار ایران. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. چ2. مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.

لولر، رابرت .1368. هندسه مقدس؛ فلسفه و تمرین.ترجمه هایده معیری. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

معینی، سیّدمحمود و همکاران. 1394. «هندسه‌ها و تناسبات زرین در طبیعت و معماری(هندسه مقدس)». همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری.

مولانا، جلال‌الدین محمد. 1400. مثنوی معنوی. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چ1. تهران: تاو.

مهرداد، جواد و محسن روشن.1398. «الگوهای هندسی معماری ایران و بررسی این الگوها از پیدایش اولین تمدن‌ها تا دوران معاصر». معماری‌شناسی، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران. س2. ش13. صص63ـ53.

مهرکی، ایرج و آرش غفرانی.1393. «ازدواج مقدّس». پژوهشنامه ادب حماسی. س10. ش18. صص114-95.

میرفخرایی، مهشید .1397. دادستان دینی (پاره دوم، پرسش‌های 41 تا 92). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

نظامی گنجه‌ای، جمال‌الدین ابومحمد الیاس.1400. مخزن‌الاسرار. تصحیح وحواشی حسن وحید دستگردی. چ21. تهران: قطره.

واحددوست، مهوش .1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی .چ 2. تهران: سروش.

 

Eglish Sources

Boyce, Mary.1987. "Ātaškada" Encyclopedia Iranica. 3^rd Vol. Pp.9-10. available online at http://www.iranicaonline.org/articles/ataskada-new-persian-house-of-fire-mid

Amūzegār, Žāle. (2015/1393SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān.16^th ed. Tehrān: Samt.

Ardalān, Nāder and Baxtīyār, Lāle. (2018/1396SH). Hesse Vahdat, Naqše Sonnat dar Me’mārī-ye Īrānī (The sense of unity: the Sufi tradition in Persian architecture). Tr. by Vandād Jalīlī and Ehsān Tāyefe. 6^th ed. Tehrān: Elme Me’mār.

Āsūde Gandomānī, Nedā and Parvīn, Mohammad-ja’far. (2017/1395SH). “Barrasī-ye Dīne Zartoštī dar Šāhnāme Ferdowsī”. Journal of contemporary  poetry and language. 1^st Year. No. 1.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2019/1397SH). Dīvāne Attāre Neyšābūrī. With the Effort of and Ed. by Mehdī Madāyenī and Mehrān Afšārī and In Partnership and Advisor: Alī-rezā Emāmī. 2^nd ed. Tehrān: Češmeh.

Ayāz. Hamīd And Tahān, Ahmad. (2017/1395SH). “Xerafsetarān dar Andīše-ye Īrānī-yān bar Asāse Avestā, Motūne Pahlavī va Šāhnāme”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 12^thYear. No. 44. Pp. 11-52.

Bahār, Mehr-dād. (2017/1395SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān. 1^st & 2^nd Vol. 11^th ed. Tehrān: Āgah.

Bemānīyān, Mohammad-rezā and Others. (2011/1389SH). Kārborde Hendese va Tanāsobāt dar Me’mārī. Tehrān: Hele/Tahān.

Bolxārī Qohī, Hasan. (2014/1392SH). “Me’mārī-ye Moqaddas, Tajassome Asle Tanāzor Mīyāne Ālam va Ādamī”. Journal of Art Chemistry. No. 8. Pp. 17-25.

Dondis, Donis A. (2020/1398SH). Mabādī-ye Savāde Basarī (A primer of visual literacy). Tr. by Mas’ūd Sepehr. 55^th ed. Tehrān: Sorūš.

Eliade, Mircea. (2021/1399SH). Resāle dar Tārīxe Adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalal Sattārī. 6^th ed. Tehrān: Sorūš.

Farnbaq Dādegī. (2017/1395SH). Bondaheš. With the effort of Mehr-dād Bahār. 5^th ed. Tehrān: Tūs.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1997/1375SH). Šāhnāme (Tab’e Enteqādī-ye Šāhnāme Ferdowsī). 1^st & 8^th Vol. With the effort of Jalāl Xāleqī Motlaq. Advisor: Ehsān Yār Šāter. Amerīcā: Mazdā With the Effort of Bonyāde Mīrāse Īrān.

Godard, Andre et al. (1993/1371SH). Āsāre Īrān. Tr. by Abo al-hasan Sarv-qad Moqaddam. 2^nd ed. Mašhad: Bonyāde Pažūhešhā-ye Āstāne Qodse Razavī.

Hāfez, Šamso al-ddīn Mohammad. (2022/1400SH). Dīvāne Hāfez. With the effort of  Dr Xalīl Xatīb Rahbar. 61^th ed. Tehrān: Safī Alī-Šāh.

Hāj Malek, Qazāl. (2019/1397SH). “Zartošt dar Šāhnāme Ferdowsī”, Third National Conference On Language and Literature Well Known Figures and Celebrities. 16 March. Torbate Heydarīye. Available at: https://civilica.com/doc/894827

Haqīqat, Abdo al-rafī. (1977/1355SH). “Nāhīye-ye Tārīxī-ye Varen (Varena)”. Gowhare Mehr. No. 43. Pp. 593-597.

Hasanī Da’īo al-eslām, Seyyed Mohammad-alī. (1983/1361SH). Vandīdād, The third part of the Avesta book. 2^nd ed. Tehrān: Dāneš.

Heydarī, Hoseyn and Qāsem-pūr, Mohaddese. (2016/1394SH). “Nā-sāzgārī-ye Sīmā-ye Ahrīman va Dīvān dar Šāhnāme bā Motūne Zartoštī”. Journal of Religious Studies. No. 5. Pp. 9-33.

Lawlor, Robert. (1990/1368SH). Hendese-ye Moqaddas, Falsafe va Tamrīn (‎Sacred geometr. Philosophy and practice). Tr. by. Hāyedeh Mo’ayerī. Tehrān: Moassese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī.

Mehrakī, Īraj and Qofrānī, Āraš. (2015/1393SH). “Ezdevāje Moqaddas”. The journal of epic literature. 10^th Year. No. 18. Pp. 95-114.

Mehr-dād, Javād and Rowšan, Mohsen. (2020/1398SH). “Olgūhā-ye Hendesī-ye Me’mārī-ye Īrān va Barrasī-ye Īn Olgūhā az Peydāyeše Avvalīn Tamaddonhā tā Dowrāne Mo’āser”. Architecture, a special journal of Iranian architecture and urban planning. 2^nd Year. No. 13. Pp. 53-63.

Mīr-faxrāyī, Mahšīd. (2019/1397SH). Dādsetāne Dīnī (Pāre-ye Dovvom, Porsešhā-ye 41-92). Tehrān: Pažūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Mo’īnī, Seyyed Mahmūd and Other. (2016/1394SH). “Hendesehā va Tanāsobāte Zarrīn dar Tabī’at va Me’mārī (Hendese-ye Moqaddas)”. National Conference on Culture, Tourism and Urban Identity. The third and fourth of Bahman. Rašt. Available at: https://civilica.com/doc/371594

Mowlānā, Jalālo al-ddīn Mohammad. (2022/1400SH). Masnavī-ye Ma’navī. With the Effort of Badi’o al-zamān Forūzān-far. 2^nd ed. Tehrān: Tāv.

Nezāmī Ganjeh-ī, Jamalo al-ddīn Abū Mohammad Elyās. (2022/1400SH). Maxzano al-asrār. Edition and Explanation by Hasan Vahīd Dast-gerdī. 21^th ed. Tehrān: Qatreh.

Omīd, Mas’ūd. (2004/1382SH). “Falsafe-ye Rīyāzī/ Dar-āmadī bar Falsafe-ye Riyāzī az Negāhe Motefakkerāne Īrāne Mo’āser”. Allāmeh. 1^st Year. No. 4. Pp. 1-72.

Pīr-nīyā, Hasan. (2021/1399SH). Tārīxe Īrāne Bāstān. 1^st & 3^th Vol. 6^th ed. Tehrān: Nīk-farjām

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2009/1387SH). Yasnā. 1^st & 2^nd  Vol. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2016/1394SH). Yašthā. 1^st & 2^nd Vol. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Rasā’ele Exwāno al–safā va Xollāno al-vafā. (1992/1412AH). 1^st Vol. Beyrūt: al-dāro al-eslāmī-ye.

Revāyate Pahlavī, Matnī be Zabāne Fārsī-ye Mīyāne (Pahlavī-ye Sāsānī). (1989/1367SH). Tr. by Mahšīd Mīr-faxrāyī. Tehrān: Mo’assese-ye Motale’āt va Tahqīqāte Farhangī.

Sāremī, Hamīd-rezā and A Nam-nam, Mīlād. (2015/1393SH). “Ramz Gošāyī az Hendese va Tanāsobāt dar Me’mārī-ye Īranī”. National Conference on Architecture, Civil Engineering and Modern Urban Development, Tabrīz. Available at: https://civilica.com/doc/315255

Sāl-moslehīyān, Mohammad. (2006/1384SH). Falsafe Rīyāzī (Kelāsīk, Modern, Post Modern). Tehrān: Vāžegāne Xerad.

Sanāyī Qaznavī, Abo al-majd Majdūd Ebne Ādam. (2021/1399SH). Dīvāne Sanāyī Qaznavī. Writion by Badi’o al-zamān Forūzān-far. 6^th ed. Tehrān: Negāh.

Sa’dī, Šeyx Mosleho al-ddīn Abdo al-llāh. (2017/1395SH). Kollī-yāte Sa’dī. With the effort of Mazāher Mosaffā. 2^nd ed. Tehrān: Rowzane.

Sattārī, Rezā. (2010/1388SH). “Barrasī-ye Šaxsīyate Kāvūs bar Asāse Barxī Kerdārhā-ye Ū az Dowrāne Bāstān tā Šāhnāme”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 5^th Year. No. 5. Pp. 73-84.

Tafazzolī, Ahmad. (1989/1367SH). “Ātaš-kade”. Dā’erato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī. Tehrān: Markaze Da’erato al-ma’arefe Bozorge Eslamī. 1^st Vol. Pp. 97-99.

Tafazzolī, Ahmad. (2015/1393SH). Tārīxe Adabīyāte Pīš az Eslām. With the Effort of Žāle Amūzegār.7^th ed. Tehrān: Soxan.

Xājū-ye Kermānī, Kamālo al-ddīn Abo al-‘atā Mahmūd. (2020/1398SH). Dīvāne Xājū-ye Kermānī. Ed. By Ahmad Soheylī Xānsārī. 2^nd ed. Tehrān: Negāh.

Vāhed-dūst, Mahvaš. (2009/1387SH). Nahādīnehā-ye Asātīrī dar Šāhnāme-ye Ferdowsī. 2^nd ed. Tehrān: Sorūš.

Zāre’ī, Ebrāhīm. (2010/1388SH). Āšnāyī bā Me’mārī-ye Jahān. 9^th ed. Tehrān: Fan-āvarān.