تأثیرپذیری سیّدمحمّد مکّی حسینی از اندیشه‌های عین القضات همدانی، با تکیه بر آراء معرفت‌شناسی در بحرالمعانی و تمهیدات

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

کاظم اصغری ¹ , سمیه خادمی ²

1 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد ادیان و عرفان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 - استادیار ادیان و عرفان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

تاریخ دریافت : 1400/12/20 تاریخ پذیرش : 1401/01/22 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: معرفت‌شناسی, عین القضات همدانی, تمهیدات, بحرالمعانی, سیّدمحمّد مکّی حسینی,

چکیده مقاله :

سیّدمحمّد مکّی در بحرالمعانی، توجه قابل تأمّلی به مباحث معرفت‌شناسی داشته است. هدف این پژوهش، تبیین آراء معرفت‌شناسی سیّدمحمّد مکّی و بررسی تأثیرپذیری او از تمهیدات عین القضات است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه به منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که سید محمد مکی، در مباحث معرفتی، نه تنها در محتوا، بلکه در الفاظ و عبارات، متأثر از اندیشه‌های عین القضات همدانی بوده است. هر دو عارف، میان علم ظاهری و علم باطنی، تمیز قائل شده‌اند و علم باطنی را همان معرفت الهی دانسته‌اند که عارفان به واسطة درجۀ ایمان و یقینی که دارند، از آن برخوردار می‌شوند. انسان می‌تواند از طریق شناخت خویش و شناخت محمد (ص)، به معرفت الهی، دست یابد. البته معرفت به ذات الهی ممکن نیست و تنها می‌توان نسبت به اسماء و صفات و افعال الهی، به معرفت رسید. آنان از وجود ضرورت حجاب سخن گفته‌اند و بر این باور هستند که این حُجب به صورت کامل برطرف نمی‌شود. همچنین معارف الهی به دلایلی از جمله محتوا، محدودیت‌های بشریت و شریعت، عدم درک مخاطب و مسئله رازداری، بیان‌ناپذیر هستند. این مباحث در نامه‌های سیّدمحمّد، به تفصیل بیشتری نسبت به تمهیدات آمده است.

چکیده انگلیسی:

Mohammad Nassir-a-din Makki Hosseini in his book Bahr al-Maani (The Sea of Meanings) pays considerable attention to epistemological issues. The purpose of the present article is to explain his the epistemological views and to examine the influence of Ayn al-Quzat Hamadani's Tamhīdāt on his ideas. This study has been done by using descriptive-analytical method and based on library resources. The findings show that Mohammad Makki not only in content, but also in words and phrases, has been influenced by the epistemological views of Ayn al-Quzat. Both mystics have distinguished between inward knowledge and outward knowledge, and have considered outward knowledge as the divine knowledge that mystics receive it due to their degree of unshakable faith in God. According to both of them, man can attain divine knowledge through self-knowledge and the knowing of the prophet Muhammad; but knowing the divine essence is not possible and one can only know about divine names, attributes and acts. They speak of the existence of an obstacle (hejab) in knowing God and believe that this obstacle will not be completely removed; and for some reasons such as  content, human limitations and religious limitations, the inability of the audience to understand the concepts and the issue of confidentiality, the divine teachings are inexpressible. These topics are covered in more detail in Bahr al-Maani than in Tamhīdāt.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. 1391. اشارات و تنبیهات «نمط نهم». شرح خواجه نصیرالدین طوسی. ترجمه و شرح حسن حسن‌زاده آملی. چ1. قم: آیت اشراق.

ابن‌عربی، محمد‌بن علی. ۱۳۹۲ق. الفتوحات المکّیّه. ج2. چ1. بیروت: دار الصادر.

استیس، والتر. ۱۳67. عرفان و فلسفه. ترجمة بهاء‌الدّین خرّمشاهی. چ3. تهران: سروش.

افکوسی پاقلعه، صدیقه، هاشم گلستانی و حسین واعظ. 1399. «معرفت‌شناسی عرفانی با تأکید بر آرای سهروردی عارف». فصلنامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی. ش 55. صص 222ـ195.

امیری، سمیه. 1399. «معرفت‌شناسی عین القضات همدانی در نسبت میان حکمت، شریعت و عرفان». فصلنامۀ علمی پژوهش‌های علم و دین. ش2. صص 44ـ23. 

انصاری، خواجه عبدالله‌بن محمد. 1362. طبقات الصّوفیه. به کوشش محمّد سرور مولایی. چ1. تهران: توس.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1388. صد میدان. به اهتمام قاسم انصاری. چ7. تهران: طهوری.

جرجانی، سیّدشریف. 1306ق.  التعریفات. چ1. بیروت: دارالسرور.

جهانگیری، محسن ۱۳۷۵. محیی الدّین ابن‌عربی چهرۀ برجسته عرفان اسلامی. چ4. تهران: دانشگاه تهران.

حاجیان‌نژاد، علیرضا. 1383. «معرفت از نظر عین القضات همدانی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران. ش 169و168. صص 60ـ41.

حمزئیان، عظیم و سمیه خادمی. 1395. «بررسی کاربرد آینه در آثار عین القضات همدانی و مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش43. صص 84ـ43.

رضوی، اطهر عباس. 1380. تاریخ تصوّف در هند. ترجمة منصور معتمدی. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

رمضانی، رضا. 1381. «معرفت شناسی عرفانی». مجلۀ قبسات. ش24. صص 39ـ15.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1344. ارزش میراث صوفیه. چ1. تهران: آریا.

سجادی، سیّدجعفر. 1389. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ9. تهران: طهوری.

سراج طوسی، ابونصر. ۱۹۱۴م. اللّمع فی التصوف. به کوشش رینولد آلین نیکلسون. چ1. لیدن: مطبعه بریل.

شاهمرادی، امید و محمّد سعیدی مقدم. 1394. «بررسی تأثیرپذیری عین القضات همدانی از آرای مهم حسین‌بن منصور حلاج». مجموعۀ مقاله‌های دهمین همایش بین المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی. صص 76ـ69.

شجاری، مرتضی. 1389. «معرفت از دیدگاه عین القضات». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س6. ش20. صص 68ـ41.

شیروانی، علی. ۱۳۷۹. شرح منازل السّایرین. چ2. تهران: الزّهراء.

عین‌ القضات همدانی، عبدالله‌بن محمّد‌بن علی‌بن میانجی. 1387. نامه‌های عین ‌القضات همدانی. مقدّمه و تصحیح علینقی منزوی. ج3. چ2. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 13۹۷. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. به کوشش زهرا عسلی. چ1. تهران: لوح فکر.

فاطمه حسینی، بلقیس. 1384. «نگاهی به بحرالعمانی سیّد محمّد حسینی». مجلۀ قند پارسی. ش31. صص 44ـ31.

فولادی، علیرضا. 1383. «درآمدی به معرفت شناسی جدید عرفان». فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی.  ش3. صص 124ـ109.

قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‌بن هوازن. ۱۳۹۱. رسالة قشیریّه. چ3. تهران: زوّار.

کبری، نجم‌الدین. 1426ق. فوائح الجمال و فواتح الجلال‏. تصحیح یوسف زیدان. چ1. مصر: دار السعاد الصباح‏.

کمالی زاده، طاهره. 1390. «معرفت عرفانی در آرای عین القضات همدانی». مجله ادیان و عرفان. ش2. صص 84ـ61.

متین پاپن، فیروزه. ۱۳۹۰. «عین ‌القضات همدانی چون برقی درخشید و ستاره‌ای جاودانه بر جا ماند». مجلۀ ایران‌نامه. ش2و1. صص ۲۰۸ـ۱۹۱.

مجلسی، محمّدباقر. 1404ق. بحار‌الانوار. ج55. چ4. بیروت: مؤسسة الوفاء.

محدث دهلوی، عبدالحق. 1383. اخبار الاخبار فی اسرر الابرار. تصحیح علیم اشرف خان. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

مکّی حسینی، محمّد‌بن نصیرالدین جعفر. 1397. بحرالمعانی (مجموعه نامه‌های عرفانی). مقدمه و تصحیح محمّد سرور مولایی. چ1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

نجم‌الدین رازی، عبدالله‌بن محمد. 1379. مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. به کوشش محمد امین ریاحی. چ8. تهران: علمی فرهنگی.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1375. کشف المحجوب. به تصحیح ژوکوفسکى و والنتین آلکسى یریچ‏. چ4. تهران: طهوری.

یوسفی‌پور کرمانی، پوران. 1388. «تأملی در اندیشه‌های عین القضات همدانی». فصلنامۀ ادبیات فارسی. ش. صص 23ـ1.

Afkūsī Pā-qal’eh, Sedīqe and Golestānī Hāšem & Vā’ez Hoseyn. (2020/1399SH). “Ma’refat-šenāsī-ye Erfānī bā Ta’kīd bar Ārāye Sohrevardī-ye Āref” “Mystical epistemology with emphasis on Sahrurdi Aref's views”. Comparative Literature Studies. No. 55. Pp. 195-222.

Amīrī, Somayyeh. (2021/1399SH). “Ma’refat-šenāsī-ye Eyno al-qozāte Hamedānī dar Nesbate Mīyāne Hekmat, Šarī’at va Erfān” (“Epistemology from the perspective of Ayn al-Quzat Hamadānī in the relationship between wisdom, law and mysticism”). Science and Religion Studies, Institute for Humanities and Cultural Studies (IHCS). No 2. Pp. 23-44.

Ansārī, Xājeh Abdo al-llāh Ebne Mohammad. (2009/1388SH). Sad Meydān (One Hundred Squares). With the effort of Qāsem Ansārī. 7^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Ansārī, Xājeh Abdo al-llāh Ebne Mohammad. (1983/1362SH). Tabaqāto al-sūfīye (Sophies’ Stages). With the effort of Mohammad Sarvar Mowlāyī. 1^st ed. Tehrān: Tūs.

Ayno al-qozāt Hamedānī, Abdo al-llāh Ebne Mohammad Ebne Alī Ebne Mīyānjī. (2008/1387SH). Nāmehā-ye Eyno al-qozāte Hamedānī (The Letters of Ayn al-Ghuzāt Hamedāni). Introduction and correction by alī-naqī Monzavī. 3^rd Vol. Tehrān: Asātīr.

Ayno al-qozāt Hamedānī, Abdo al-llāh Ebne Mohammad Ebne Alī Ebne Mīyānjī. (2018/1397SH). Tamhīdāt. Ed. by Afīf Asīrān. With the Effort of Zahrā Asalī. Tehrān: Lohe Fekr.

Ebne Sīnā, Hoseyn Ebne Abdo al-llāh. (2012/1391SH). Ešārāt va Tanbīhāt (The Book of Directives and Remarks). Explaned by Xājeh Nasīro al-ddīn Tūsī. Translated and descripted by  Hasan Hasan-zādeh Āmolī. 1^st ed. Qom: Āyāt Ešrāq.

Ebne Arabī, Mohammad Ebne Alī. (1972/1392AH). al-fotūḥāto al-makkīyye (The Meccan Revelations). 1^st ed and 2^nd ed Vol. Beyrūt: Dāro al-sāder.

Fātemeh Hoseynī, Belqeys. (2005/1384SH). “Negāhī be Bahro al-‘amānī Seyyed Mohammad Hoseynī” (”a view on Bahr alـ Ma’ānī, Seyyed Mohammad Hosseinī”). The Journal of Qande Parsi. No. 31. Pp. 31-44.

Fūlādī, Alī-rezā. (2004/1383SH). “Dar-āmadī be Ma’refat-šenāsī-ye Jadīde Erfān” (“A study on new epistemology mysticism”). Quarterly Pizhuhish-i Zaban va Adabiyyat-i Farsi. No. 3.  Pp. 109-124.

Hājīyān-nežād, Alī-rezā. (2004/1383SH). “Ma’refat az Nazare Eyno al-qozāte Hamedānī” “Gnostic in the view of Ain al-Ghozat Hamedani”. The journal of Literature and Human Science faculty of University of Tehran. 168^th and 169^th Year. Pp. 41-60.

Hamze’īyān, Azīm and Somayyeh Xādemī. (2016/1395SH). “Barrasī-ye Kārborde Āyene dar Āsāre Eyno al-qazāte Hamedānī va Mowlavī“ (“Function of Mirror in the Works of Mawlavi and Ayn al-Quzat Hamadani: A Comparative Study). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 43. Pp. 43-84.

Hojwīrī, Alī Ebne Osmān. (2008/1375SH). Kašfo al-mahjūb (Revelation of the Veiled). Ed. by. ‎ Zhoukovskii, Valentin Alekseevich. 4^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Holy Qor’ān. (1981/1360SH). Tr. by Mahdī Elāhī Qomšeh-ī. 1^st ed. Tehrān: Sāzemāne Tablīqāte Eslāmī.

Jahān-gīrī, Mohsen. (1996/1375SH). Mohyīo al-ddīn Ebne Arabī: Čehre-ye Bar-jaste-ye Erfāne Eslāmī (Brilliant face of Islamic Mysticism). 4^th ed. Tehrān: University of Tehran.

Jorjānī, Seyyed Šarīf. (1889/1306AH). al-ta’rīfāt. 1^st ed. Beyrūt: Dāro al-sorūr.

Kamālī-zādeh, Tāhereh. (2011/1390SH). “Ma’refate Erfānī dar Ārā-ye Eyno al-qazāte Hamedānī” (“Mystical Gnostic in the thoughts of Ayn al-Ghuzāt Hamedāni”). Adyān va Erfān. No. 2. Pp. 61-84.

Kobrā, Najmo al-ddīn. (2005/1384SH). Favā’eho al-jamāl va Favāteho al-jallāl. Ed. by Yūsef Zeydān. 1^st ed. Mesr: Daro al-sa’īd al-sabāh.

Majlesī, Mohammad Bāqer. (1984/1362H). Behāro al-anvār (Seas of Lights). 55^th Vol. 4^th ed. Beyrūt: Vafā.

Makkī Hoseynī, Mohammad Ebne Nasīro al-ddīn Ja’far. (2018/1397SH). Bahro al-ma’ānī (Majmū’e Nāmehā-ye Erfānī) (A Collection of Mystic Letters). Introduction and correction by Mohammad Sarwar Mowlāyī. Tehrān: Farhangestāne Zabān va Adabe Fārsī.

Matīn Pāpen, Fīrūzeh. (2011/1390SH). “Eyno al-qozāt Hamedānī Čon Barqī Deraxšīd va Setāreh-ī Jāvedāne bar Jā Mānd” (“Eyno al-qozāt Hamedānī shines as snow and remains as an eternal star”). Iran ـ nameh Journal. 1^st and 2^nd Vol. Pp. 191-208.

Mohaddes Dehlavī, Abdo al-haq. (2005/1383SH).  Axbāro al-axbār fī Asrāro al-abrār (The News of News on the Secretes of the Pious). Ed. by Alīm Ašraf Xān. 1^st ed. Tehrān: Anjomane Āsār va Mafāxere Farhangī.

Najmo al-ddīn Rāzī, Abdo al-llāh Ebne Mohammad. (2001/1379SH). Mersādo al-ebād Men al-mabda elā al-mo’ād (The Path of God's Bondsmen from Origin to Return). With the effort of Mohammad Amīn Rīyāhī. 8^th ed. Tehrān: Elmī Farhangī.

Qošīrī, Abo al-qāsem Abdo al-karīm Ebne Hawāzen. (2012/1391SH). Resāle-ye Qošīrī-ye. 3^rd ed. Tehrān: Zavvār.

Ramezānī, Rezā. (2002/1381). “Ma’refat-šenāsī-ye Erfānī” (“Mystical epistemology”). Magazine of Qabsat. No. 24. Pp. 15-39.

Razavī, Athar Abbās. (2002/1380SH). Tārīxe Tasavvof dar Hend (The Sophy History in India). Tr. by Mansūr Mo’tamedī. 1^st ed. Tehrān: university publication center.

Šāh-morādī, Omīd and Mohammad Sa’īdī Moqaddam, (2015/1394SH). “Barrasī-ye Ta’sīr-pazīrī-ye Eyno al-qozāte Hamedānī az Ārāye Mohemme Hoseyn Ebne Mansūre Hallāj” (“Investigating the susceptibility of Ayn al-Ghuzāt Hamedāni to the thoughts of Hossein Ibn Mansour Hallāj”). Collection of Papers in the Tenth International Conference for The Promotion of Persian Language and Literature of University of Mohaghegh Ardabili. Pp.  69-76.

Šajārī, Mortezā. (2010/1389SH). “Ma’refat az Dīd-gāhe Eyno al-qozāt” (“Gnostic in the views of Ayn al-Ghuzāt”). Quarterly Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 6^th Year. No. 20 . Pp. 41-68.

Sajjādī, Seyyed Ja’far. (2010/1389SH). Farhange Estelāhāt va Ta’bīrāte Erfānī (A Glossary of Islamic Mysticism). 9^th ed. Tehrān: Tahūrī .

Serāj Tūsī, Abū Nasr. (1914/1293SH). al-loma fī al-tasavvof (the Galaxy in the view of Sophies). With the effort of Reynold Alleyne Nicholson. 1^st ed. Leiden: Braille.

Šīrvānī, Alī. (2000/1379SH). Šarhe Manāzelo al-sāyerīn (Describing the others’ Houses). 2^nd ed. Tehrān: al-zzahrā.

Stace, Walter Terence. (1988/1367SH).  ‎Erfāno Falsafe (Mysticism and philosophy). Tr. by Bahā’o al-ddīn Xorram-šāhī. 3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

Yūsefī-pūr Kermānī, Pūrān. (2009/1388SH.). “Ta’ammolī dar Andīšehā-ye Eyno al-qozāte Hamedānī” (“Pondering upon the thoughts of Ayn al-Ghuzāt Hamedāni”). Quarterly of Persian Literature. No. 13 . Pp.1-23.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1965/1344SH). Arzeše Mīrāse Sūfīye (The Value of Sophies’ Heritage). 1^st ed. Tehrān: Ārīyā.