پژوهشی پیرامون چهره اولیاءاللهی و عرفانی کاوه آهنگر در روایات عامیانه و نقالی شاهنامه

محورهای موضوعی : اسطوره

بهزاد اتونی ¹ , بهروز اتونی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

تاریخ دریافت : 1400/04/23 تاریخ پذیرش : 1400/06/31 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: شاهنامه, کاوه, طومار نقّالی, اولیاءالله, متون عامیانه,

چکیده مقاله :

کاوة آهنگر به عنوان اولین پهلوان شاهنامه، از جمله شخصیت‌هایی است که نامی از او در متون اوستایی و پهلوی نیست و به عقیدة برخی پژوهشگران، چهره‌ای نوظهور در ادب حماسی به شمار می‌آید. تنها خویشکاری‌های کاوه در شاهنامه، یاری رساندن فریدون در قیام علیه ضحاک و ساخت درفشی ملّی برای ایرانیان است. او پس از به انجام رساندن این دو خویشکاری، ناگهان از صحنة داستان کنار می‌رود و گرفتار سرانجامی نامشخص می‌شود، اما در برخی متون نقّالی و عامیانه، داستان این چهرة پهلوانی گونه‌ای دیگر است. شخصیت او در این متون، نه به عنوان پهلوانی ملی، بلکه به عنوان یکی از اولیاءالله که با یاری جستن از نیروهای قدسی و ماورائی، در برابر نیروهای اهریمنی می‌ایستد، نمود یافته است. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بیان مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر با توجه به متون عامیانه و نقّالی شاهنامه است. نگارنده بر این باور است که بسیاری از مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر در متون عامیانه و نقّالی شاهنامه از قبیلِ: رسیدن به مقام اولیاءاللّهی، ساخت درفش کاویانی به یاری اسماءالله و نقوش و نوشته‌های مینوی، طلسم افکنی بر راهِ شخصیت‌های اهریمنی، منطق‌الطیردانی او، و سرانجامِ زندگیش که با مرگی اختیاری پایان می‌یابد، همگی برگرفته از داستان‌های اولیاءالله، متصوفه و شاهانِ فره‌مندِ ایرانی است.

چکیده انگلیسی:

As the first hero of Shāhnāmeh, Kāve Āhangar (Kaveh the Blacksmith) is one of the characters whose name is not mentioned in Avestan and Pahlavi texts; some scholars believe that he is an emerging figure in Iranian epic literature. According to the Shāhnāmeh, the activities of Kaveh were to help Fereydun in the uprising against Zahāk and to build a national flag for Iranians. After completing these two tasks, he suddenly leaves the scene and faces an uncertain end. But in some folklore texts and books of Naqqali, the story of this heroic figure is narrated in a different way. In these texts, he is introduced not as a national hero, but as one of the saints who, with the help of the sacred and supernatural forces, rises up against the demonic forces. Based on folklore texts and books of Naqqali and by using descriptive-analytical method, the present article tries to explain the narrative themes related to the life of Kaveh. The authors believe that many of the fictional themes of his life – such as reaching the station of saints, making the flag called Derafsh Kavian with help of Divine names and motifs, casting spells on demonic characters, knowing the language of birds, choosing a voluntary death - have been borrowed from the stories concerning the life of saints, mystics and charismatic kings of Iran.

منابع و مأخذ:

قرآن

ابن‌اثیر، عزالدین. 1383. تاریخ کامل. ترجمة سیّد حسین روحانی. ج3. چ3. تهران: اساطیر.

ابن‌شهر آشوب، ابوجعفر محمدبن علی. 1379. مناقب آل ابی طالب(ع). ج2. قم: علامه.

افلاکی، شمس‌الدین. 1362. مناقب العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب.

الیاده، میرچا. 1383. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمة رؤیا منجّم. چ3. تهران: علم.

ـــــــــــ . 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ـــــــــــ . 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

ـــــــــــ . 1388. شمنیسم. ترجمة محمدکاظم مهاجری. چ2. قم: ادیان.

انجوی شیرازی، ابوالقاسم. 1369. فردوسی‌نامه. ج3. تهران: علمی.

ایونس، ورنیکا. 1385. اساطیر مصر. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

بلعمی، ابوعلی. 1386. تاریخ بلعمی. تصحیح ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1384. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

بیرونی، ابوریحان. 1386. آثار الباقیه. ترجمة اکبر دانا سرشت. چ5. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــ . 1362. تحقیق ماللهند. ترجمة منوچهر صدوقی سها. ج1. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

تفسیر قرآن پاک. 1348 .تصحیح علی روافی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

جامی، عبدالرحمن‌بن احمد. بی‌تا. نفحات الانس من حضرات القدس. تصحیح مهدی توحیدی‌پور. تهران: کتابفروشی محمودی.

جعفری دهقی، محمود و مجید پوراحمد 1393. «گرز گاو سر فریدون و منشاء آن». ادب فارسی. س3. ش2. صص56ـ39.

خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمد. 1428 ه.ق. مفاتیح العلوم. تحقیق عبدالامیراعسم. بیروت: دارالمناهل.

دریایی، تورج. 1382. «کاوة آهنگر، صنعتگری هندی و ایرانی؟». ترجمة عسگر بهرامی. مجلة معارف. س20. س1. صص84ـ74.

دماوندی، مجتبی. 1388. جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی. سمنان: دانشگاه سمنان.

دوستخواه، جلیل. 1370. «کاوة آهنگر به روایت نقّالان». ایران‌نامه. صص144ـ122.

رضایی، مهدی. 1383. آفرینش و مرگ در اساطیر. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.

زرین‌قبانامه. 1393. مقدمه، تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.

سام‌نامه. 1386 . منتسب به خواجوی کرمانی. تصحیح دکتر میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

شاهنامة نقّالان. 1396. نوشتة عباس زریری اصفهانی. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.

ششتمدی، علی و ابراهیم استاجی. 1399. « نقد ساختاری روایت در داستان کاوة آهنگر». دوفصلنامه ادبیات پهلوانی دانشگاه لرستان. ش4. صص159ـ139.

شهرانی اردستانی، محمدحسین. بی‌تا . انوار المجالس، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

شهمردان، رشید. 1354. «درفش کاویان، پرچم شاهنشاهی ایران باستان. نشریة بررسی‌های تاریخی. س10. ش1. صص272ـ251.

صفا، ذبیح الله. 1332. حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طاهری، محمدمهدی و معصومه خامنه. 1398. «حفاظت تفویضی از شهرهای اسلامی در عجایب نگاری‌های مسلمانان در سده‌های میانه». تاریخ علم. صص291-263.

طومار شاهنامه. 1399. به کوشش سید مصطفی سعیدی. چ3. تهران: خوش‌نگار.

طومار کهن شاهنامة فردوسی. 1395. جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.

طومار نقالی شاهنامه. 1391. مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به نگار.

فخرالدین رازی، محمدبن عمر. 1396 ه.ق. شرح اسماء الله الحسنی للرازی. القاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.

فرامرزنامة بزرگ. 1394. به کوشش ماریولین فان زوتفِن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر یکم. نیویورک: بیلیوتکا پرسیکا.  

قشیری، ابوالقاسم. 1361. ترجمة رسالة قشیریه، ترجمة حسین‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قمی، عباس. 1390. منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل. تهران: مبین اندیشه.

قندوزی حنفی، سلیمان. بی‌تا. ینابیع المودة. بیروت: مؤسسه الاعلمی لِلمطبوعات.

کاشفی، ملاحسین. 1320. اسرار قاسمی. چاپ سنگی: چاپخانة فتح الکریم.

کاسیرر، ارنست. 1390. فلسفة صورت‌های سمبلیک: اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. چ3. تهران: هرمس.

کریستن‌سن، آرتور. 1384. کاوة آهنگر و درفش کاویان. ترجمة منیژة اَحَدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش سیّد ضیاءالدین سجادی.تهران: موسسه مطالعات اسلامی.

مجلسی، محمدباقربن محمد تقی. 1386 . بحارالانوار، ج14. دارالکتاب الاسلامیه.

مختاری. 1397. شهریارنامه. تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.

مقدسی، مطهربن طاهر. 1374. آفرینش و تاریخ. ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مرزبان فارسی، رفیع الدین. 1399. فرامرزنامة کوچک. تصحیح ابوالفضل خطیبی و رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و انتشارت سخن

مشکین‌نامه. 1386. طومار نقّالی حسین بابا مشکین. به اهتمام داوود فتحعلی بیگی.چ2. تهران: نمایش.

موسوی، سید کاظم و اشرف خسروی. 1388.. «کاوه، آهنگری فرودست یا خدایی فرود آمده». بوستان ادب. س1. ش1. ، صص 160ـ147.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1358. کشف المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی با مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری.

هفت‌لشکر. 1377. مقدمه و تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

یَسنا. 1387 . تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. چ2. تهران، اساطیر.

Holy Quran

Aflaki, Shams al-din . (1983/1362SH). Manāqeb al-Ârefīn. With the Effort of Tahsin Yaziji. Tehran: Donyaye Ketab.

Bahar, Mehrdad. (2005/1384SH). Az Ostūre tā Vāqe’īyat. Tehran: Cheshme.

Bal'amI, Abu Ali. (2007/1386SH).Tārīx-e Bal’amī. Ed. by Mohammad Tghi Bahar & Mohammad Parvin Gonabadi. Tehran: Hermes.

Birouni, Abu Reyhan. (2007/1386SH). Âsār al-Baqīye. Tr. by Akbar Dana seresht. Tehran: AmirKabir.

Biruni, Abu Reyhan. (1983/1362SH). Tahqīq-e Māl al-Hend.  Tr. by Manoucher Sadouqi Sahā. Vol. 1. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.

Cassirer, Ernst. (2011/1390 H). Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambolīc (The Philosophy of Symbolic Forms) Tr. by Yadollah Moghen. 3^rded. Tehran: Hermes.

Christensen, Arthur. (2005/1384SH). Kāvah Âhangar Va Derafše Kāvian ) ‎Smeden Kavah og det gamle persiske rigsbanner). Tr. by Manize Ahad Zadegan Ahani. Tehran: Tahoori.

Damavandi, Mojtaba. (2009/1388SH). Jādū dar Aqvām, Adiyān va Bāztāb-e ān dar Adab-e Faesī. Semnan: Semnan University Press.

Daryaee, Touraj. (2003/1382SH). »Kāveh Âhangar, San’at-garī Hendī va Īrānī?« Tr. by Askar Bahrami. Maāref. Year 20. No. 1. Pp. 74-84.

Doostkhah, Jalil.(1991/1370SH). »Kāveh Âhangar ber Revāyat-e Naqqālān«. Īran-nāmeh. No. 37. Pp 122-144.

Ebn-e al-Athir, Ezzoddin. (2004/1383SH). Tarīkh-e Kāmel) . Tr. by Hossein Rohani. Vol. 3. Tehran: Asatir.

Ebn-e Shahr Ashub, Abu Jafar Mohammad ebn-e Ali.. (2000/1379SH). Manāqeb-e Âle Abītāleb. Qom: Allameh Publication.

Eliade, Mircea. (1982/1362SH). Chešmandāzhāy-e Ostūre (Mythicāl Perspectives). Tr. by Jalal Sattari. Tehran: Toos.  

___________. (2004/1383SH). Ostūreh, Ro’yā, Rāz (Myths Dreams and Mysteries). Tr. by Roya Monajjem. 3^rded. Tehran: Elm.

___________. (2009/1388SH). šamasnīsm. Tr. by Mohammad Kazem Mohajeri. Qom: Adiyan.

___________. (2010/1389SH). Resāle dar Tārīx-e Adiyān (Traite d histoire des religions). Tr. by Jalal Sattari. Tehran: Soroosh.

Enjavi  Shirazi, Abol Ghasem .(1984/1369SH). Ferdowsī-nāme. Tehran: Elmi.

Eyounce, Veronika. (2006/1385SH) .Asātīr-e Mesr (Egyptian mythology). Tr. by Mohammad  Hossein Bajelan Farrokhi. Tehran: Asatir.

Fakhr al-din Razi, Mohammad ebn-e-Omar. (1976/1396SH). Šarh-e Asmā-ollāh al-Hosnā lel-Rāzī. Cairo: Al-Azhar Colleges Library.

Faramarz-nāme-ye Bozorg. (2015/1394SH). Ed. by Marjolinjn van Zutphen and Abolfazl Khatibi. Tehran: Sokhan.

Ferdowsi, Abolqasem. (1987/1366SH). Šāh-nāmeh. With the Effort of Jalal Khaleghi-Motlagh. Vol.1. New York: Bibliotheca Persica.

Haft Laškar. (1998/1377SH). Introduction and Edition by Mehran Afshari & Mahdi Madaeni. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

Hojviri, Abu al-Hasan  Alī ebn-e Osman. (1979/1358SH). Kašf al-Mahjūob. Ed. by žokofskī. Introduction by Ghasem Ansari. Tehran: Tahoori.

Jaafari Dehaqi, Mohammad and Majid Pour Ahmad. (2014/1393SH). »Gorz-e Gāv-sar-e Fereydūn va Manša’-e ān« . Persian Literature. Year 3. No. 2 (12). Pp. 39-56.

Jāmī, Abd al- Rahmān ebn-e Ahmad. (n.d.) Nafahāt al-Ons Men Hazarāt al-Qods. Ed. by Mahdi Tohidi Pour. Tehran: Mahmoudi Bookstore Publications.

Kashefi, Molla Hossain. (1941/1320SH). Asrār-e Qasemī. Fath Al-Karīm Printing House.

Khaju Kermani. (2007/1386SH). Sām-nameh. Ed.by Mitra Mehrabadi. Tehran: Donya-ye Ketab.

Khowarazmī, Abou Abdollāh Mohammad ebn-e Ahmad. (2007/1428Q). Mafātīh al-Olūm. Ed. by Abd al-Amīr Asam. Beirut:  Dar al-Manāhel.

Madeh, Ghasem. (2001/1380SH). Jahāngīr-Nameh. With the Effort of Zia-oddin Sajjadi. Tehran: Publications of the Institute of Islamic Studies.

Majlesi, Mohammad Baqer ebn-e Mohammad Taqi. (2007/1386SH). Behār al-Anvār. Vol. 14. Dar al-Ketāb al-Eslamī.

Maqdasi, Motahar ebn-eTaher. (1995/1374SH). Āfarīneš va Tārīx. Tr. by Mohammad Reza  Shafiei Kadkani. Tehran: Aghah.

Marzban Farsi, Rafi al-din. (2020/1399). Faramarz-nāme-ye Kūčak. Ed. by Abolfazl Khatibi & Raza Ghafouri. Tehran: Mahmoud Afshar Publication & Sokhan.

Mokhtari. (2018/1397SH). Šahriyār-nāmeh. Ed. by Reza Ghafouri. Tehran: Mahmoud Afshar Publication & Sokhan.

Moškīn- Nāmeh. (2007/1386SH). Tūmār-e Naqqāli-ye Hossein bābā Meškīn. With the Effort of Davoud Fath Ali Beygi. Tehran:Namayesh.

Mousavi, Seyyed Kazem &Ashraf Khosravi. (2009/1388SH). “Kāve Āhangarī Forūdast yā Xodāeī Forūd Āmade”. Boostan-e Adab. Year1. No. 1. Pp. 147-160.

Poor Davoud. (2008/1387SH). Yasnā. Tehran: Asatir.

Qomi, Abbas. (2011/1390SH). Montahī al-Âmāl fī tavārīx al-Nabī  va al- Âl. Tehran: Mobin Andisheh.

Qondouzi Hanafi, Solaiman. (n.d). Yanābīgh al-Mavaddat. Beirut: Institute of al-ālāmī lel-Matbu’at.

Qushayri. Abol-Qasem. (1982/1361SH). Trjome-ye Resāle-ye Qošeir-ye. Tr. By Hossein ebn-e Ahmad Osmani. Ed. by Badi al-Zaman Forouzanfar. Tehran: Elmi va Farhanghi.

Rezaei, Mahdi. (2004/1383SH). Āfarīneš va Marg dar Asātīr. Tehran: Asatir.

Safa, Zabihollah. (1953/1332SH). Hamāse-soraeī dar Īrān. Tehran: AmirKabir.

 Šāhnāme Naqqālān. (2017/1396SH). Abbas Zariri Isfahani . With the Effort of Jalil Doustkhah. Tehran: Qoqnous.

Shahmardan, Rashid. (1975/1354SH).”Derafš-e Kāviyān, Parčam Šāhanšāhi-ye Īrān Bāstā”. Barresīhāye Tārīxī. Year 10. No. 1. Pp. 251-272.

Shahrani Ardestani, Mohammad Hossain. (n.d) .Anvār al-Majāles. Tehran: Eslamiye.

Sheshtamadi, Ali & Ebrahim Estaji. (2020/1399SH). “Naqd-e Sāxtāri-ye Revāyat dar Dāstān-e Kāve-ye Āhangar”. Do-fasl-nāme Adabiyāt-e Pahlevānī. Lorestan University. No. 4. Pp. 139-159.

Tafsīr-e Qor’ān-e pāk. (2005/1384SH). Tr. by Ali Ravaghi. Tehran: Iran Culture Foundation Publications.

Taheri, Mohammad Mahdi & Masoume Khamaneh. (2019/1398SH). “Hefāzat-e Tafīzī az Šahrhā-ye Eslāmī dar Ajāyeb-negārīhā-ye Mosalmānān dar Sadehā-ye Miyāne”. History of Science. No. 2 (27). Pp. 263-291.

Tūmār-e Kohan-e Šānāmeh. (2016/1395SH). Jamshid. Sedaqat Nejad. Tehran: Donya-ye Ketab.

Tūmār-e Naqqāli-ye Shāhnāmeh. (2012/1391H) Ed. by Sajjad Aydenlou. Tehran :Behnegar.

Tūmār-e Šānāmeh. (2021/1399SH). With the Effort of Seyyed Mostsfa Saeidi. Tehran: Khosh Negar.

Zarrīn qabā-Nāmeh .( 2014/1393SH). Ed. by Sajjad Aydenlou. Tehran: Sokhan.