بررسی قطب استعاری و مجازی زبان درشرح شطحیات روزبهان براساس نظریه رومن یاکوبسن

محورهای موضوعی : اسطوره

فرزانه چهارلنگ ¹ , ایرج مهرکی ²

1 - دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
2 - دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

تاریخ دریافت : 1400/03/03 تاریخ پذیرش : 1400/06/20 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: یاکوبسن, قطب مجازی, شرح شطحیات روزبهان, قطب استعاری, نثر صوفیه,

چکیده مقاله :

کتاب‌های نثر صوفیه دارای دو نوع زبان است: کتاب‌هایی با نثر مغلوب و بیان‌کنندة حالات عارف در عالم وجد و کتاب‌هایی با نثر متمکن که به‌ بیان و تعلیم اصول تصوف می‌پردازند. هدف این پژوهش آن است تا با اتکا به نظریة یاکوبسن مبنی ‌بر قطب مجازی و استعاری زبان، شطحیات روزبهان را به‌ شیوة تحلیلی ـ توصیفی بررسی کند. یاکوبسن با پذیرفتن گفتة سوسور مبنی ‌بر دو اصل محور جانشینی و هم‌نشینی، می‌گوید که مجاز مرسل از خلال رابطة هم‌نشینی و استعاره از رابطة مشابهت و جانشینی به ‌دست می‌آید؛ یاکوبسن نثر را دارای طبیعتی مجازی و شعر را دارای طبیعتی استعاری می‌داند. سوال اصلی پژوهش این است که روزبهان در شرح شطحیات، از کدام‌یک از این دو قطب بیشتر بهره جسته ‌است؟ با این بررسی درمی‌یابیم‌ که روزبهان از هر دو سویة قطب مجازی و استعاری زبان بهره برده ‌است، آنجا ‌که به وصف خداوند و خلفای راشدین پرداخته کلام او طبیعتی مجازی دارد و جایی‌که به شرح شطحیات عرفا پرداخته کلام او بیشتر از قطب استعاری بهره برده‌است.

چکیده انگلیسی:

Prose books of Sufi have two types of expression: books with defeated expression style (kalām-e Maqlub) that express the states of mystic in the world of ecstasy, and books with a rich expression style (kalām-e motamakken) that express the principles of Sufism. Using analytical-descriptive method and based on Roman Jakobson's theory of the metaphoric and poles of language, the present article wants to examine Rouzbahan Bagali's ecstatic sayings (shathiyyat). Accepting Saussure's statement about paradigmatic and syntagmatic axes, Jakobson argues that metonymy is linked to the syntagmatic axis and metaphor is based on paradigmatic relations. Jakobson believes that prose has a metonymic nature but the role of poetry is metaphorical. The main question of the present research is which figures of speech has Rouzbahan, in Sharh al-shathiyyat, used the most? The results show that he employs both metaphoric and metonymic poles of language in his work. When he describes God and the Rashidun Caliphs, his way of expression has a metonymic nature, and when he describes the shathiyyat of mystics, his his style of expression is metaphorical.

منابع و مأخذ:

احمدی، بابک. 1395. ساختار و تاویل متن. چ17. تهران: مرکز.

اکبری، منوچهر و مریم علی‌نژاد. 1393. «اضافه‌های تصویری و کارکرد آنها در شرح شطحیات روزبهان». نشریة زیبایی‌شناسی‌ ادبی. س5. ش20. صص198ـ183. 

ایرانی، محمدمراد و مریم اسدیان. 1396. «بررسی دو قطب زبانی استعاره و مجاز در اشعار احمد شاملو با رویکرد به نظریة نظام نشانه‌ای رومن یاکوبسون». کارنامة متون ادبی دورة عراقی. س1. ش3. صص62ـ43.

باقری، مهری. 1393. مقدمات زبان‌شناسی. چ19. تهران: قطره.

حاتمی، سعید، سیّدعلی قاسم‌زاده و نجمه امری. ۱۳۹۲. «تحلیل رویکرد تعلیمی ابوسعید ابوالخیر بر مبنای نظریة ارتباطات کلامی یاکوبسن». پژوهشنامة ادبیات تعلیمی. س5. ش17. صص114ـ87.   

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1390. دیوان حافظ. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ4. تهران: زوار 

حق‌شناس، علی‌محمد.1383. «سه چهرة یک هنر: نظم، نثر، شعر در ادبیات». مجلة مطالعات و تحقیقات ادبی. دورة 1383، ش1. صص69ـ47.

خلیلی، علی‌اصغر، حسین حسن‌پورآلاشتی، رضا ستاری و سیاوش حق‌جو. 1396. «بررسی و تحلیل تصویر در شرح شطحیات روزبهان». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س3. ش35. صص40ـ23.          

روزبهان بقلی شیرازی.1394. شرح شطحیات. تصحیح و مقدمه هنری کوربن. ترجمه مقدمه محمدعلی امیرمعزی. چ14. تهران: طهوری.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1369. ارسطو و فن شعر. چ2. تهران: امیرکبیر.

سجودی، فرزان. 1395. نشانه‌شناسی کاربردی. چ6. تهران: علم.

سلدن، رامان و پیتر ویدوسون. 1392. راهنمای نظریه ادبی معاصر. مترجم عباس مخبر. چ2. تهران: طرح‌نو.

سنچولی، احمد و عبداله واثق عباسی. 1397. «کنایه و قطب مجازی زبان در تاریخ بیهقی». مجلة نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان). س21. ش 44. صص84ـ65.     

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1384. نوشته بر دریا: ابوالحسن خرقانی. چ1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1392. زبان شعر در نثر صوفیه. چ2. تهران: سخن.

شمس تبریزی، محمدبن علی. 1385. مقالات شمس تبریزی. ج2. تصحیح و تعلیقات: محمدعلی موحد .چ 1. تهران: خوارزمی.

طالبیان، یحیی و نجمه حسینی سروری. ۱۳۸۷. «مدایح سبک خراسانی و گرایش به قطب مجازی زبان با استناد به شعر منوچهری». مجلة پژوهش‌های ادبی. ش21. صص132ـ113.  

فاولر، راجر و یاکوبسن، رومن و لاج، دیوید .1369. زبانشناسی و نقد ادبی. ترجمة مریم خوزان و حسین پاینده. چ1. تهران: نی.

فتوحی رودمعجنی، محمود و هما رحمانی. 1397. «کارکرد استعاره دربیان تجارب عرفانی روزبهان بقلی در عبهرالعاشقین». مجلة پژوهش‌نامة عرفان. ش 18. صص164ـ137.

فتوحی، محمود. 1389. «از کلام متمکن تا کلام مغلوب (بازشناسی دو گونه نوشتار در نثر صوفیانه)». فصلنامة علمی پژوهشی نقد ادبی. س3. ش10. صص62ـ35. 

کاظمی‌فر، معین 1398. «تحلیل ساخت‌گرایانه تجربه‌های عرفانی روزبهان». مجلة مطالعات عرفانی. ش30. صص172ـ145.     

مدرسی، فاطمه، همتی، مونا و عرب مریم. 1390. «شطحیات عین‌القضات همدانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25. صص192ـ167.

مهرکی، ایرج و علیزاده، حسین. 1395. «قطب مجازی زبان نثر صوفیه با تکیه بر مقالات شمس». دو فصلنامة زبان و ادبیات فارسی. س24. ش80 . صص115127ـ115.

هاوکس، ترنس. 1390. استعاره. مترجم فرزانه طاهری. چ4. تهران: مرکز.

هجویری، علی بن عثمان. 1392. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ8. تهران: سروش.

همایی، جلال‌الدین.1384. فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ24. تهران: هما.

هومر، شون. 1388. ژاک لاکان. ترجمه محمدعلی جعفری و محمد ابراهیم طاهایی. چ6 تهران: ققنوس.

وثاقی‌جلال، محسن و عفت نقابی. 1398. «بازخوانی بلاغت واو آغازین در نثر مرسل با تاکید بر قطب مجازی». مجلة نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان). ش45. صص249ـ225.  

Ahmadi, Babak. (2016/1395SH). Sāxtār va Taʼvīle Matn.17^th ed. Tehran: Markaz.

Akbari, Manouchehr and  Maryam Alinejad. (2014/1393SH). “ʼEzāfehā-ye Tasvīrī va Kārkard ānhā dar Šarhـe Šathiyātـe Rūzbahān”. Našrīyـye Zībayī Šenāsīـye ʼAdabī  .  2^ed Year. No. 20. Summer. Pp 183ـ198.

Baqeri, Mehri. (2014/1393SH). Moqaddamāt-e Zabān-šenāsī. 19^th ed. Tehran: Ghatre.

Fotouhi Rudmajani, Mahmoud And Homa Rahmani. (2018/1397SH). “Kārkardـe ʼEsteʼāre dar Bayānـe Tajārobـe ʼErfānīـye Rūzbahānـe Beqlī dar ʼabharolʼAšeqīn”. Majaleـye Pežohešnāmeyـe ʼErfānī. No 18. spring and summer. Pp 137 ـ 164. 

_______________, Mahmoud. (2010/1389SH). “ʼaz Kalāmـe Motemakken tā Kalāmـe Maqlūb”. Fasl-nāmeـye ʼElmī Pežohešīـye Naqd . 3^rd Year. No. 10. Summer, Pp. 35-62.

Fowler, Roger et al. (1989/1369SH). Zabān-Šenāsī va Naqd-e Adabī  (Linguistic and Criticism). Tr. by Maryam Khouzan and Hossei Payandeh. 1^st ed.Tehran: Ney.

Hafez, Shamsoddin Mohammad. (2011/1390SH). Dīvān-e Hāfez. Ed. by Mohammad Ghazvini and Ghasem Ghani. 4^th ed. Tehran: Zavvar. 

Haqshenas, Ali Mohammad. (2004/1383SH). “Se Čehreـye yek Honar: Nazm, Nasr, Šeʼr”. Majaleـye Motāleʼat va Tahqīqātـe ʼAdabī. No 1. Spring and Summer. Pp. 47-69.

Hatami, Saeid. Ghasemzade, Seyed Ali And Najme Amri. (2013/1392SH). “Tahlīlـe Rūykardـe Taʼlīmīـye ʼAbū Saʼeīd ʼAbolxeyr Bar Mabnāـye Nazarīyeـye ʼErtebātātـe Kalamīـye Yākūbsen”. Našrīyeـye Pežohešnāmeyـe ʼAdabiyātـe Taʼlīmī. Year 5. No. 17. Spring. Pp. 87 ـ 114

Hawks, Trance. (2011/1390SH). Esteāre (Metaphor). Tr. by Farzaneh Taheri. 4^th ed. Tehran: Markaz.

Hojviri, Ali ebn-e Othman. (2013/1392SH). Kašfol Mahjūb. Edition and Explanation by Mahmoud Abedi. 8^th ed. Tehran: Soroosh.

Homaei, Jalaoddin. (2005/1384SH). Fonūn-e Belāqat va Sanāʼāte Adabī. 24^th ed. Tehran: Homa.

Irani, Mohammad Morad And Maryam Asadiyan. (2017/1396SH). “Barresī-ye do Q-otbe Zabānī-ye ʼEstʼāre va  Majāz dar Ašʼār-e Ahmade Šāmlū bā Rūykard be Nazarīye-ye Nezām-e Nešāneī Roman Yākūbsen”. Majaleـye Kārnāmeـye Motūnـe ʼAdabīـye Doreـye ʼArāqī . No. 3. Autumn and Winter. Pp. 43 ـ 62.

Kalili, Ali Asqar. Hasanpour Alashti et al. (2017/1396SH). “Barresī va Tahlīlـe Tasvīr dar Šarhـe Šathiyātـe Rūzbahān". Majaleـye Pežohešhā-ye Adabـe Erfānī. No. 35. Winter. Pp. 33 ـ 40.

Kazemifar, Moein. (2019/1398SH). “Tahlīlـe Sāxtgarāyāneـye Tajrobehāـye ʼErfānīـye Rūzbahān”. Majaleـye Motāleʼatـe ʼErfānī. No 30. Autumn and Winter. Pp. 145 ـ 172.

Mehraki, Iraj and Hossein Alizadeh. (2016/1395SH). “Qotbـe Majāzīـye Zabānـe Sūfīye bā Tekīye bar Maqālātـe Šams”. Do-Faslnāmeـye Zabān va ʼAdabīātـe Fārsī . Year 24. No. 80. Spring and Summer. Pp. 115-127.

Modaresi, Fateme et al. (2011/1390SH). “Šathīyāte ʼeynolqozāt-e Hamedānī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 3. No. 25. Winter.

Ruzbahan, Baqli-ye Shirazi (2015/1394SH). Šarh-e Šathīyāt. Edition and Explanation by Henry Corbin. Tr. by Mohammad Ali Amir Moʼezzi. 14^th ed. Tehran: Tahoori.

Sanchuli, Ahmad And Abdollah Vaseq Abbasi. (2018/1397SH). “Kenāye va Qotbـe Majāzīـye Zabān Dar Tārīxـe Beyhaqī. Majaleـye Nasrpažūhīـye ʼAdabـe Fārsī. No. 44. Autumn and Winter. Pp. 65 ـ 84.

Sean, Homer, Sean. (2009/1388SH). Jacques Lacan. Tr. by Mohammad Ali Jafari and Mohammad Ebrahim Tahaei. 6^th ed Tehran: Qoqnoos.

Selden, Raman and Widdowson, Peter. (2013/1392SH). Rāhnamā-ye Nazarīye Adabī (A Reader's Guide to Contemporary Literary Theory). Tr. by Abbas Mokhber. 2^nd ed. Tehran: Tarhe- Now.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza (2005/1384SH). Nevešte bar Daryā: Abolhasane Xaraqānī. 1^st ed. Tehran: Sokhan.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2013/1392SH). Zabān-e Šeʼr dar Nasr-e Sūfīye. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

Shams Tabrizi, Mohammad ebn-e Ali. (2006/1385SH). Magālāt-e Šams. 2 ^nd Vol. Ed. by Mohammad Alī Movahhed.1^st ed .Tehran: Kharazmi.

Sojoudi, Farzan. (2016/1390SH). Nešāneh-Šenāsī-ye Kārbordī. 6^th ed. Tehran: Elm.

Talebian, Yahya And  Najme Hosseini Sarvari. (2008/1387SH). “Madāyehـe Sabkـe Xorāsānī va Gerāyeš be Qotbـe Majāzī Zabān bā ʼEstenād be šeʼrـe Manūčehrī”. Majaleـye Pežohešhā-ye Adabī. No. 21. Autumn. Pp. 113 ـ 132.

Vesaqi jalal, Mohsen And Effat Neqabīi. (2019/1398SH). “Bāzxānīـye Belāqatـe vāvـe Aqāzīn dar Nasrـe Morsal bā taʼkīd bar Qotbـe Majāzī”. Majaleـye Nasrpežohīـye Adabـe Fārsī. No. 45. spring and summer. Pp. 249 ـ  255.

Zarrinkoob, Abdolhossein. (1999/1369SH). Arastū Va Fann-e Šeʼ. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.