تحلیل جایگاه جهرم در شاهنامة فردوسی در مقایسه با تواریخ اسلامی، فرهنگ و روایات محلی

محورهای موضوعی : اسطوره

فاطمه تسلیم جهرمی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جهرم)

تاریخ دریافت : 1401/03/29 تاریخ پذیرش : 1401/06/13 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: اسطوره, شاهنامه, حماسه, فردوسی, جهرم,

چکیده مقاله :

در شاهنامة فردوسی و به‌ویژه در بخش تاریخی آن، اسامی مکان‌ها و نام‌جای‌های بسیاری از جمله شهر جهرم آمده است. بنای شهر جهرم در سرزمین پارس را به چهر‌ه‌هایی اسطوره‌ای چون بهمن‌ پسر اسفندیار نسبت‌ داده‌اند؛ قهرمانانی چون: بُناک، مهرک نوشزاد و دختر مهرک، بهرام گور و باربُد، از چهر‌ه‌های معروف شهر جهرم در شاهنامه، روایات عامیانه و برخی تواریخ اولیه اسلامی‌ هستند. نام جهرم در نسخ مختلف شاهنامه بین ۸ تا ۱۷بار تکرار شده و محل وقوع برخی از اتفاقات مهم این حماسة ملی است. هدف از پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، تأیید اصیل‌بودن نام جهرم در شاهنامه و تحلیل جایگاه استراتژیک و نظامی در گذشتة تاریخی و اساطیری آن است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، وجود قوای نظامی، وجود قلعه‌ها و ولیعهد‌نشینی این شهر از دلایل تکرار نام آن در شاهنامه است. روایات ملی و شخصیت‌های شاهنامه در فرهنگ محلی جهرم به صورت نامگذاری بر اماکن جغرافیایی چون: قلعة مهرک و شاپورآباد، بازآفرینی روایات شاهنامه، نام‌های خانوادگی و... حفظ شده‌اند. باقی‌ماندن نام‌ها یا شهرت‌های خانوادگی مرتبط با پهلوانان و خاندان‌ شاهی در شاهنامه، بناها و نام‌جای‌ها به نام شاهان و پهلوانان از دیگر نشانه‌های تاریخ حماسی این شهر در روزگار حاضر است. داده‌های محلی این مقاله نیز به کمک پژوهش‌های میدانی جمع‌آوری شده است.

چکیده انگلیسی:

In Ferdowsi's Shāhnāmeh, many geographical and place names, including the city of Jahorm, are mentioned. The construction of Jahrom in the land of Pars has been attributed to mythological figures such as Bahman, the son of Esfandiar. In Shāhnāmeh, folk tales and some early Islamic historical books, the names of heroes such as Bonāk, Mihrak Noushzād, Bahrām Gur and Bārbod appear as famous faces of Jahrom. In the various manuscripts of Shāhnāmeh, the name of Jahorm is repeated between 8 and 17 times, and it is the place where some important events took place. The aim of the present research, by using descriptive-analytical method, is to analyze the strategic and military position of Jahrom in its historical and mythological past. According to the findings of the research, the presence of military forces, the existence of castles and the residence of crown prince in the city are among the reasons that caused the repetition of the name Jahorm in the Shāhnāmeh. By naming geographical places such as: the castle of Mihrak and Shāpurābād after prominent characters of Shāhnāmeh, these names have been preserved in the local culture of Jahrom. The existence of names and family titles related to heroes and royal families, the existence of place names and buildings named after kings and heroes indicate the epic history of the city. Some data of the research has been collected with the help of field research. 

منابع و مأخذ:

اطهری، علی. ۱۳۹۳. جهرم؛ زیباشهر فارس. بونیز: جهرم.

ابن‌بلخی. 13۷۴. فارسنامه. تصحیح لسترنج و آلن نیکلسون، تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ابن‌مسکویه، احمد بن محمد.۱۳۷۶. تجارب‌الامم. ترجمة علینقی منزوی. 6ج. تهران: توس.

اخباری همدانی، ابوبکر شهاب‌الدین(ابن‌فقیه). ۱۴۱۶ق، اخبارالبلدان. ج35. بیروت: عالم‌الکتب.

استخری، ابواسحاق ابراهیم.1373. ممالک و مسالک، ترجمة محمد بن اسعدبن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: موقوفات محمود افشار یزدی.

اشراق، کریم. 1369. شاخه‌های گل؛ تبارنامه خاندان اشراق. جزوة تایپی. لاهه.

اصفهانی، حمزه‌بن الحسن. ۱۳۴۶. سنی الملوک الارض و الانبیاء(تاریخ پیامبران و شاهان). ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

بدلیسی، امیرشرف‌خان. ۱۳۶۴. شرفنامه‌(تاریخ‌ مفصل‌ کُردستان‌). به‌ کوشش‌ محمد محمدی‌لو عباسی‌، تهران: علمی‌.

بلعمی، ابوالفضل. ۱۳۵۳. تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار به کوشش محمد پروین گنابادی. ج2. تهران: زوّار.

تاریخ شاهان قراختائیان. ۱۳۵۳. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

زندهومن یشت و کارنامة اردشیر پاپکان. ۱۳۱۸. ترجمه صادق هدایت. چ ۳. تهران: امیرکبیر.

بیهقی، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌‌ب‍ن‌ زی‍د. ۱۳۴۸. تاریخ بیهق. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌‌ اح‍م‍د ب‍ه‍م‍ن‍ی‍ار‌. تهران: کتابفروشی فروغی.

پورشعبانیان، زهرا و محمد مرتضایی. ۱۴۰۰. «اهمیت بهره‌گیری از متون جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها برای شناخت جایگاه شهر همدان در دوران اسلامی». پژوهش در آموزش تاریخ. س۲. ش 5، صص۲۳ـ۷.

جنیدی، فریدون. ۱۳۸۸. «نیمی از شاهنامه سرودة فردوسی نیست(2)». مصاحبه‌کننده: حسین جاوید. ماهنامة فردوسی. تیرماه. ش78. صص39ـ26.  

حافظ ابرو، عبدالله‌بن لطف‌الله. ۱۳۷۸.جغرافیای حافظ ابرو. ج۲. تصحیح محمدصادق سجادی. تهران: مرکز پژوهش میراث مکتوب.

حمدالله مستوفی.۱۳۸۱. نزهه‌القلوب، تصحیح محمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.

خطیب بغدادی، احمدبن علی .1417ق. تاریخ بغداد، ج24. بیروت: دارالکتب العلمیه.

دارمسستر، جیمز. ۱۳۸۴. وندیداد. ترجمة موسی جوان. چ۲. تهران: دنیای کتاب.

دهخدا، علی اکبر.(۱۳۷۷). لغتنامه. ج ۸. تهران: مؤسسة لغت‌نامه دانشگاه تهران.

دریایی، تورج. 1381. سقوط ساسانیان. ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی. چ۲. تهران: تاریخ ایران.

_________. 1387. شاهنشاهی ساسانی. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. چ۴. تهران: ققنوس.

زارع حسینی، سیده فاطمه و وحیده ابهری مارشک. ۱۳۹۹. « چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش۶۱. صص ۱۹۴ـ۱۶۳.

سروقدی، محمدجعفر.۱۳۷۴. «شهر قم در سفرنامه‌ها و متون تاریخی». وقف میراث جاودان. ش۱۰. صص ۱۴۸-۱۴۰.

شاردن، ژان. بی‌تا. میکروفیلم ترجمۀ سفرنامۀ شاردن. مسودۀ مترجم، مترجم سیدمحمد. ش4535. تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بخش دیجیتال.

شمیسا، سیروس. ۱۳۹۶.  شاهِ نامه‌ها. تهران: هرمس.

صداقت‌کیش، جمشید. 1389. جهرم در پویۀ تاریخ، شیراز: فرهنگ پارس؛ بنیاد فارس‌شناسی.

ــــــــــــــــــــ . 1381.  کردان پارس و کرمان، تهران: صلاح‌الدین ایوبی.

طبری، محمدبن‌جریر. 1362. تاریخ الرسل والملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده. ج۲. چ ۲. تهران: اساطیر.

طوفان، جلال. 1380. شهرستان جهرم. چ۳. شیراز: کوشامهر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1384. شاهنامه، به تصحیح سعید حمیدیان. ج4. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــ.. ۱۳۸۷. شاهنامه. به تصحیح فریدون جنیدی. ج6. تهران: بنیاد نیشابور؛ بلخ.

ـــــــــــــــــ.. ۱۳۹۳. شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. ج2. تهران: سخن.

فره‌وشی، بهرام. ۱۳۸۱. فرهنگ فارسی به پهلوی. چ3. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

فروزش، سینا. ۱۳۸۹.‌ «مازندران در سفرنامه‌ها و متون جغرافیایی عصر قاجار». مسکویه. س۵. ش۱۳. صص۱۰۲ـ۷۵.

کارنامه‌ اردشیر بابکان. 1354. با متن‌ پهلوی‌، آوانویسی‌، ترجمة‌ فارسی‌ و واژه‌نامه، تصحیح بهرام‌ فره‌وشی‌. تهران‌: دانشگاه‌ تهران.

کارنامه‌ اردشیر بابکان. 1369. تصحیح محمدجواد مشکور. تهران: دنیای کتاب.

کریستین سن، آرتور امانوئل. 1351.  ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: ابن‌سینا.

گودرزی‌،‌ کوروش، محسن حسینی مؤخر و محمدرضا روزبه. ۱۳۹۵. «بررسی و تحلیل تجلّی زمان و مکان مقدّس اساطیری در عرفان (با توجّه به متون برگزیده، نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری)». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نهران جنوب. س۱۲. ش۴۵. صص۲۴۸ـ۲۱۷.

لسترنج، گای. 1364. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.

ماهیار، عباس. ۱۳۸۸. «تبریز، شعشعة عرش، فرّ فردوسی (تحلیل یک بیت از مثنوی مولوی)». نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی. س۱۷. ش66. صص۱۸ـ۹.

مجدی، محمد الحسینی.1362. زینت‌المجالس. تهران: سنایی.

مجمل التواریخ و القصص.۱۳۱۸. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلاله خاور.

مسعودی، علی‌بن‌الحسین. ۱۳۸۲. مروّج‌الذهب. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج2. چ۷. تهران: علمی و فرهنگی.

مصطفوی، محمدتقی. 1343.  اقلیم پارس. تهران: انجمن آثار ملی.

نوبان، مهرالزمان‌‌. 1376.  نام‌ مکان‌های‌ جغرافیایی‌ در بستر زمان‌، تهران: ما.

نیّرشیرازی، عبدالرسول.۱۳۸۲، تحفة نیّر، با تصحیح و توضیح محمدیوسف نیّری. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

واندنبرگ، لویی. ۱۳۴۸، باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.

وحدتی‌نسب، حامد و شاهین آریامنش. ۱۳۹۴، باستان‌شناسی پارینه‌سنگی ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگی و گردشگری.

یارشاطر، احسان. 1380. تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (از مجموعه کمبریج). گردآورنده جان بویل. ترجمة حسن انوشه. قسمت اول و دوم. تهران: امیرکبیر.

یاسمی، رشید. بی‌تا.  کرد و پیوستگی‌های نژادی و تاریخی او. تهران: ابن‌سینا.

 

English Sources

Wolff, Frit .1935, ossar zu Firdosis Schahname, Berlin: ‎Gedruckt in der Reichsdruckerei.

References

Axbārī Hamedānī, Abū Bakr Šahābo al-ddīn (Ebne Faqīh). (1995/1416AH). Axbāro al-boldān. 35^th Vol. Beyrūt: Alamo al-kotob.

Bal'amī, Abo al-fazl. (1974/1353SH). Tārīxe Bal’amī (History of Bal'ami). Ed. by Mohammad Taqī Bahār. With the Effort of Mohammad Parvīn Gonābādī. 2^nd Vol. Tehrān: Zavvār.

Bayhaqī, Abo al-hasan Ebne Zayd. (1969/1348SH). Tārīxe Beyhaq (History of Bayhaqi). Ed. by Ahmad Bahman-yār. Tehrān: Ketāb-forūšī-ye Forūqī.

Bina. (Bita). Majma’o al-tavārīx va al-qesas (a collection of histories and stories). Ed. by Mohammad Taqī Bahār. Tehrān: Kalāleh Xāvar.

Bina. (1976/1355SH). Tārīxe Šāhāne Qarāxtā’īyān (History of the Qarakhtaean Kings). Ed. by Mohammad Ebrāhīm Bāstānī Pārīzī. Tehrān: Iranian Culture Foundation.

‎ Chardin, Jean. Bita. Mīkro-fīlme Tarjome-ye Safar-nāme-ye Chardin. Mosavade-ye Motarjem. Tr. by Seyyed Mohammad. No. 4535. Tehrān: Central Library and Document Center of Tehran University, Digital Department.

Christensen, Arthur Emanuel. (1972/1351SH). Īrān dar Zamāne Sāsānīyān (Iran during the Sassanids). Tr. by Rašīd Yāsemī. Tehrān: Ebne Sīnā.

Darmster, James. (2005/1384SH). Vandīdād (Vandidad). Tr. by Mūsā Javān. 2^nd ed. Tehrān: Book World.

Daryāyī, Tūraj, (2002/1381SH).  Soqūte Sāsānīyān (The Fall of the Sassanids). Tr. by Mansūreh Etehādīyeh and Farahnāz Amīr-xānī. 2^nd ed. Tehrān: Publication of Iranian History.

Daryāyī, Tūraj. (2008/1387SH). Šāhan-šāhī-ye Sāsānī (Sasanid Empire). Tr. by Mortezā Sāqeb-far. 4^th ed. Tehrān: Qoqnūs.

Ebne Balxī. (1995/1374SH). Fārs-nāmeh.  Ed. by ‎ Guy Le Strange and Reynold Alleyne Nicholson. Ed. by Mansūr Rastegār Fasāyī. Tehrān: Printing and Publishing Organization of the Ministry of Culture and Islamic Guidance.

Estaxrī, Abū Eshāq Ebrāhīm. (1994/1373SH). Mamālek va Masālek. Tr. by Mohammad Ebne As’ad Ebne Abdo al-llāh Testarī. With the Effort of Īraj Afšār. Tehrān: Endowments of Dr. Mohmūd Afšār Yazdī.

Ešrāq, Karīm. (1990/13689SH). Šāxehā-ye Gol: Tabār-nāme-ye Xāndāne Ešrāq. Jozve Tāypī. Lāhe.

Farah-vašī, Bahrām. (2002/1381SH). Farhange Fārsī be Pahlavī (Persian to Pahlavi Culture). 3^rd ed. Tehrān: Tehran University Printing and Publishing Institute.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2005/1384SH). Šāh-nāmeh. Ed. by Sa’īd Hamīdīyān. 4^th ed. Tehrān: Qatreh.

Hamdo al-llāh Mostowfī. (2002/1381SH). Nozhato al-qolūb. Ed. by Mohammad Dabīr Sīyāqī. Qazvīn: Hadīse Emrūz.

Joneydī, Fereydūn. (2009/1388SH). “Nīmī az Šāh-nāme Sorūde-ye Ferdowsī Nīst (2)” ("Half of the Shahnameh is not a poem by Ferdowsi (2)"). Interviewer: Hoseyn Jāvīd,  Ferdowsi Monthly. July. No. 78. Pp. 26-39.

Kār-nāme Ardešīre Bābakān. (1975/1354SH). Bā Matne Pahlavī, Āvā-nevīsī. Persian translation and glossary, corrected by Bahrām Farah-vašī. Tehrān: University of Tehran.

Kār-nāme Ardešīre Bābakān. (1980/1369SH). Ed. by Mohammad-javād Maškūr. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Le Strange, Guy. (1985/1364SH).  Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Sarzamīnhā-ye Xelāfate Šarqī (‎The lands of the eastern caliphate). Tr. by Mahmūd Erfān. Tehrān: Book Publishing and Translation Company.

Majdī, Mohammado al-Hoseynī. (1983/1362SH). Zīnato al-Majāles. Tehrān: Sanāyī.

Mas’ūdī, Alī Ebne al-Hoseyn. (2003/1382SH). Moravvejo al-zahab (The Promoter of Gold). Tr. by Abo al-qāsem Pāyande. 2^nd Vol. 7^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Mostafavī, Mohammad-taqī. (1964/1343SH). Eqlīme Pārs (Pars Climate). Tehrān: Anjomane Āsāre Mellī.

Nayyer-šīrāzī, Abdo al-rasūl. (2003/1382SH). Tohfe-ye Nayyer (The Gift of Neyr). With the Eddition and explanation of Mohammad Yūsef Neyyerī. Šīrāz: Persian Studies Foundation.

Nowbān, Mehro al-zamān. (1997/1376SH). Nāme Makānhā-ye Joqrāfīyā-yī dar Bastare Zamān (Letter of Geographical Locations in the Bed of Time). Tehrān: Mā.

Šamīsā, Sīrūs. (2017/1396SH). Šāhe-nāmehā. Tehrān: Hermes.

Sedāqat-kīš, Jamšīd. (2010/1389SH). Jahrom dar Pūye-ye Tārīx (Jahrom in the Pouyeh of History). Šīrāz: Farhange Pārs; Persian Studies Foundation.

Sedāqat-kīš, Jamšīd. (20021381SH). Kordāne Pārs va Kermān (Kordan Pars and Kerman). Tehrān: Salāho al-ddīn Ayyūbī.

Tabarī, Mohammad Ebne Jarīr. (1983/1362SH). Tārīxo al-rosol va al-molūk (History of the Messenger and the Kings). Tr. by Abo al-qāsem Pāyande. 2^nd Vol. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Tūfān, Jallāl. (2001/1380SH). Šahrestāne Jahrom (Jahrom city). 3^rd ed. Šīrāz: Kūšā-mehr.

Vahdatī-nasab, Hāmed and Ārīyā-maneš, Šāhīn. (2015/1394SH). Bāstān-šenāsī-ye Pārīne Sangī-ye Īrān (Paleolithic Archeology of Iran). Tehrān: Cultural and Tourism Research Institute.

Vandenberghe, Louis. (1969/1348SH). Bāstān-šenāsī-ye Īrāne Bāstān (Archeology of Ancient Iran). Tr. by Īsā Behnām. Tehrān: University of Tehran.

Yarshater, Ehsan. (2001/1380SH). Tārīxe Īrān: az Solūkīyān tā Forū-pāšī-ye Dowlate Sāsānīyān (az Majmū’e Kambrīdj) (History of Iran; From the Seleucids to the Collapse of the Sassanid State (from the Cambridge Collection)). compiled by John Boyle. Tr. by Hasan Anūšeh. 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Amīr-kabīr.

Yāsemī, Rašīd. (Bita). Kord va Peyvastegīhā-ye Nežādī va Tārīxī-ye Ū (Kurds and His Racial and Historical Connections). Tehrān: Ebne Sīnā.

Xatīb Baqdādī, Ahmad Ebne Alī. (1996/1417AH). Tārīxe Baqdād (History of Baghdad). 24^th Vol. Beyrūt: Dāro al-Kotobe al-‘elmīye.