بازیابی رمزگان‌ها در منطق‌الطیر عطار نیشابوری (خوانش داستان مرغان سالک و برادران یوسف)

محورهای موضوعی : اسطوره

محمدهادی فلاحی ¹ , معصومه گلستانه ²

1 - گروه زبان شناسی رایانه ای، مرکز منظقه ای اطلاع رسانی علوم و فن آوری، شیراز، ایران.
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات فارس.

تاریخ دریافت : 1399/12/14 تاریخ پذیرش : 1400/03/17 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: نشانه‌شناسی, رمزگان, رولان بارت, منطق‌الطیر, متن نوشتنی,

چکیده مقاله :

در این پژوهش با بهره‌گیری از الگوی رمزگان رولان بارت، بخشی از داستان سفر مرغان از منظومۀ منطق‌الطیر عطار بررسی شده است. در نگرش نشانه‌شناختی بارت، برخلاف مکاتب ساخت‌گرایانه، نقش اصلی در آفرینش معانی متون ادبی، برعهدۀ خواننده است و نه نویسنده. بسیاری از آثار ادبی کلاسیک، برای خواننده شرایطی ایجاد می‌کنند که او تنها به یک معنا یا به عبارت بهتر به تنها معنی داستان، دست یابد، اما آثاری همچون منطق‌الطیر، مدام دلالت معنایی را به تعویق انداخته و تفکر خلاق خواننده را به معنی‌آفرینی دعوت می‌نماید. منطق‌الطیر به دلیل برخورداری از دنیای نمادین و شبکۀ درهم تنیدۀ رمزگانی، معنای قطعی و نهایی را بر خواننده تحمیل نمی‌کند. در مقالۀ حاضر با روشی تحلیلی ـ توصیفی به بازیابی رمزگان‌های پنج‌گانه (دالی، کنشی، نمادین، فرهنگی و هرمنوتیک) در بخشی از این منظومه منطق‌الطیر پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که رمزگان‌های پنج‌گانه در جای‌جای متن به کار رفته‌اند و درنتیجه، این متن، متنی نوشتنی است و خواننده در بند معانی تحمیلی از سوی شاعر نیست، بلکه در روندی گام به گام به آفرینش معانی متکثر می‌پردازد.

چکیده انگلیسی:

In the present research, using Roland Barthes’ symbolic codes, a part of the story of the journey of the birds from Attar's Mantiq-ut-Tayr (The Conference of the Birds) is examined. According to Barthes's semiotic theory, unlike the constructivist schools, the main role in creating the meaning of literary texts is played by the reader, not the writer. Many classical literary works create conditions for the reader to understand only one meaning, or rather the only meaning of the story, but works such as Mantiq-ut-Tayr constantly postpone the semantic implication and ask the reader to think creatively and create meaning. Mantiq-ut-Tayr uses a variety of symbols and has a collection of intertwined symbolic codes, and therefore does not impose a definite and final meaning on the reader. In the present article, the five codes (hermeneutic, proairetic, symbolic, cultural and semantic) are identified in Manṭiq-uṭ-Ṭayr by using analytical-descriptive method. The results show that the five codes have been used throughout the book, and so it is a written text, and the reader is not bound by the meanings imposed by the poet, but in a step-by-step process he/she creates multiple meanings.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

آلن،گراهام. 1385. رولان بارت. ترجمة پیام یزدان‌خواه. تهران: مرکز.

ابن‌سینا، ابوعلی حسین‌بن‌عبداله. 1331. کنوزالمعزمین. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

احمدی، بابک. 1370. ساختار وتأویل متن. تهران: مرکز.

اسپرهم، داوود و همکاران. 1398. «تحلیل روایی داستان نخجیران و شیر مثنوی معنوی با رویکرد زبان‌شناسی رمزگان رولان بارت». پژوهش‌نامة نقدادبی و بلاغت. س8. ش1. صص 19-1.

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1375. اسطوره آفرینش در آئین مانی. تهران: فکر روز.

بارت، رولان. 1373. «از اثرتا متن».ترجمه مراد فرهادپور.ارغنون. ش4. صص66- 57.

پورداوود، ابراهیم.1307. ادبیات مزدیسنا یشت‌ها، ج2. انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و انجمن ایران لیگ.

پورنامداریان، تقی. 1389. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

تفلیسی، حبیش بن ابراهیم. 1381. تعبیرخواب. کاشان: مرسل.

جوادی آملی، عبداله. 1399. تفسیرتسنیم. ج7. چ7. قم: مرکز اسراء.

چندلر، دانیل. 1387. مبانی نشانه‌شناسی. ترجمه مهدی پارسا. تهران: سوره‌ی مهر.

حافظ، شمس‌الدین‌محمد. 1386. دیوان حافظ. به کوشش بتول نوروزیان. تهران: نیک‌فرجام.

حسنی‌جلیلیان، محمدرضا و قاسم صحرایی. 1390. «ریشه‌یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی». مجلة  تاریخ ادبیات. س3. ش65. صص 61- 39. 

حسینی، زهرا و زهرا ریاحی ‌زمین. 1389. «اشارات عرفانی در داستان حضرت یوسف». بوستان ادب. ش3. صص 63-27.

حیدری، زهرا. ١٣٩٠. «آستانه‌های پیوند و شکاف اجتماعی در منطق‌الطیر عطار نیشابوری». جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. س 3. ش١. صص٢١٧ـ١٨٩.

خاکباز،زهرا و مهدی حیدری. 1399. «بررسی لحن پایدارانه تقابل عطار با صاحب‌منصبان دنیوی، در آینه منطق‌الطیر». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی.س 16.ش 61.صص 136-105.

رامپا، تی‌یوزدی لوبسانگ. 1377. اسرار هاله‌های انسانی. ترجمه ایرج نیک نژاد. تهران: بدیهه.

سجودی، فرزان.1390. نشانه‌شناسی کاربردی. چ2. تهران: علم.

سلطانی، فاطمه. 1396. «تحلیل داستان شیخ صنعان بر اساس نظریة رمزگان رولان بارت». مجموعه مقالات سومین همایش متن‌پژوهی ادبی. صص 12-1.

صدرالمتالهین‌شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1384. اسفار اربعه. ج1. چ3. ترجمه محمد خواجوی. تهران: مؤلی.

غیوری، معصومه. 1387. «تحلیلی بر سیر العباد الی المعاد». دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی. ش11. صص 29-1.

فراهی، معین‌الدین. 1364. خدائق‌الخقایق. تصحیح سید جعفر سجادی. تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1970. شاهنامه. ج8. تصحیح رستم علی‌یف. مسکو: دانش شعبه ادبیات خاور.

قشقایی، سعید. 1390.«بررسی کهن‌الگوی سایه و انطباق آن با نفس در مثنوی‌های عطار». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی.س 7.ش 25. صص105- 85.

کلینی، ثقه‌الاسلام محمدبن‌یعقوب‌الرازی. 1365. الکافی. چ4. ج4و3. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

گنجی،حمزه. 1383. روان‌شناسی عمومی. چ28. تهران: ساوالان.

مبارک، وحید و الهام هامانی. 1390. «تحلیل تطبیقی هفت وادی عرفان با سوره حضرت یوسف و داستان شیخ صنعان». فصلنامه نقد و ادبیات تطبیقی. س1. ش3. صص103- 83.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. ج69. بیروت: دارالاحیا التراث العربی.

مدیری، لیلا و محمدابراهیم مالمیر. 1391. «تأملی بر تأویلات داستان یوسف(ع) در متون عرفانی بر پایه‌ امهات متون نظم از قرن 6 تا 9». فصلنامه‌ عرفان اسلامی. س11. ش42. صص 144ـ111. 

مصباح‌یزدی، محمدتقی. 1392. آیین پرواز. تلخیص جواد محدثی. چ7. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی. 1392. مجموعه آثار. ج3. چ18. تهران: صدرا.

مکاریک، ایرناریما. 1388. دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگاه.

نراقی، ملااحمد‌بن‌محمد. 1371. معراج‌السعاده، ترجمه ملا احمد فاضل نراقی. قم: هجرت.

نیشابوری، ابواسحاق‌ابراهیم‌بن‌منصوربن‌خلف. 1382. قصص‌الانبیاء. دوباره‌نویسی وبازپردازی: احسان یغمایی. تهران: زرین.

نیشابوری،فریدالدین‌محمدبن‌ابراهیم‌عطار. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح و تعلیقات: محمدرضاشفیعی کدکنی. تهران: سخن.

یونگ، کارل‌گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمه ابوالطالب صارمی. تهران: امیر کبیر.

 

English source

Barthes, Roland,1974, S/Z, Trans: Richard, Howard & Richard, Miller, New York: Hill and Wang.

Darbandi, A. & Davis, D., 1984, The conference of the birds, London: Penguin.

 

 

 

Holy Quran.

Ahmadi, Babak. (1991/1370SH). Sāxtār va Ta’vīl-e Matn. Tehran: Markaz.

Allen, G. (2006/1385SH). Rolland Barthes. Tr. By Payam Yazdanjou. Tehran: Markaz.

Attar Neyshabouri, Farid al-din Mohammad ebn-e Ebrahim. (2009/1388SH). Manteq al-teyr. Ed. By Mohammad Reza Shafiei kadkani. Tehran: Sokhan.

Barthes, Rolland. (1994/1373SH). “Az Asar tā Matn”. Tr. By Morad Farhadpour. Arghanoun. No. 4. Pp. 57-66.

Chandler, Daniel. (2008/1387SH). Mabānī-ye Nešāne-šenāsī (‎Semiotics : the basics). Tr. By Mahdi Parsa. Tehran: Soore Mehr.

Ebn-e Sina, Abu Ali Hossein ebn-e Abdollah. (1952/1331SH). Konūz al-mo’azemīn. Tehran: Anjoman-e Āsār va Mafāxer-e Farhangī.

Esmaeilpour Motlagh, Abolghasem. (1996/1375SH). Ostūre-ye Āfarīneš dar Ā’īn-e Mānī. Tehran: Fekr-e Rooz.

Esparham, Davoud et al. (2019/1398SH). “Tahlīl-e Revāeī-ye Dāstān-e Naxjīrān va Šīr-e Masnavī-ye Ma’navī bā Rūykard-e Zabān-šenāsī-ye Ramzegān-e Rolland Barthes”. Journal of Literary Criticism and Rhetoric. Year 8. No. 1. Pp. 1-19.

Farahi, Moinoddin. (1985/1364SH). Hadāyeq al-haqāyeq. Ed. By Seyyed Jafar Sajjadi. Tehran: Amirkabir.

Ferdowsi, Abolghasem. (1970/1349SH). Šāhnāme. Vol. 8. Ed. By Rostam Aliof. Moskow: Šo’be-ye Adabiyāt-e Xāvar.

Ganji, Hamze. (2004/1383SH). Ravān-šenāsī-ye Omūmī. 28^th. Tehran: Sāvālān.

Ghayouri, Masoume. (2008/1387SH). “Tahlīlī bar Seyr al-ebād ela al-ma’ād”. Do-fasl-nāme-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. No. 11. Pp. 1-29.

Gheshghaei, Saeid. (2011/1390SH). “Barresī-ye Kohan-olgū-ye Sāye va Entebāq-e ān bā nafs dar Masnavīhā-ye Attār”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 7. No. 25. Pp. 85-105.

Hafez, Shamsodin Mohammad. (2007/1386SH). Dīvan. With the Effort of Batoul Norouzian. Tehran: Nīkfarjām.

Hasani Jalilian, Mohammad Reza and Ghasem Sahraei. (2011/1390SH). “Rīše-yābī-ye Mazmūn-e Zendān va Čāh dar Adabiyā-e Erfānī”. Majale-ye Tārīx-e Adabiyāt. Year 3. No. 65. Pp. 39-61.

Heydari, Zahra. (2011/1390SH). “Āstānehā-ye peyvand va Šekāf-e Ejtemā’ī dar Manteq al-teyr-e Attār Neyšābūrī”. Sociological Journal of Art and Literature. Year 3. No. 1 Pp. 189-217.

Hosseini, Zahra and Zahra Riyahi Zamin. (2010/1389SH). “Ešārāt-e Erfānī dar Dāstān-e Hazrat-e Yūsef”. Boostab Adab. No. 3. Pp. 27-63.

Javadi Amoli, Abdollah. (2020/1399SH). Tafsīr-e Tasnīm. Vol. 7. 7^th ed. Qom: Markaz-e Asrā.

Jung‎, Carl Gustav. (1973/1352SH). Ensān va Sanbolhāyaš (Man and his Symbols). Tr. By Abotaleb Saremi. Tehran: Amirkabir.

Khakbaz, Zahra and Mahdi Heydari. (2020/1399SH). “Barresī-ye Lahn-e Pāydārāne-ye Taqābol-e Attār ba Sāheb-mansabān-e Donyavī, dar Āyene-ye Mandeq al-teyr”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 16. No. 61. Pp. 105-136.

Koleyni, Seghatoleslam Mohammad ebn-e Yaghoub al-razi. (1986/1365SH). Al-kāfī. 4^th ed. Vol. 3 and 4. Tehran: Dār al-kotob-e al-eslāmīye.

Lobsang Rampa, Tuesday. (1998/1377SH). Asrār-e Hālehā-ye Ensānī. Tr. By Iraj Niknejad. Tehran: Badīhe.

Majlesi, Mohammad Bagher. (1403/1361SH). Behār al-anvār. Vol. 69. Beirut: Dār al-ehyā al-torās al-arabī.

Makaryk, Irena Rima. (2009/1388SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīyehā-ye Adabī-ye Mo’āser (Encyclopedia of contemporary literary theory). Tr. By Mehran Mohajer and Mohammad Nabavi. Tehran: Agah.

Mesbah Yazdi, Mohammad Taghi. (2013/1392SH). Ā’īn-e Parvāz. Summarization By Javad Mohaddesi. 7^th ed. Qom: Mo’assese-ye Āmūzešī va Pažūhešī-ye Emām Khomeynī. 

Mobarak, Vahid and Elham Hamani. (2011/1390SH). “Tahlīl-e Tatbīqī-yw Haft Vādī-ye Erfān bā Sūre-ye Hazrat-e Yūsof va Dāstān-e Šeyx-e San’ān”. Fasl-nāme-ye Naqd va Adabiyāt-e Tatbīqī. Year 1. No. 3. Pp. 83-103.

Modiri, Leila and Mohammad Ebrahim Malmir. (2012/1391SH). “Ta’amolī bar Ta’vīlāt-e Dāstān-e Yūsef dar Motūn-e Erfānī bar Pāye-ye Ommahāt-e Motūn-e Nazm az Qarn-e 6 tā 9”. Fasl-nāme-ye Erfān-e Eslāmī. Year 11. No. 42. Pp. 111-144.

Motahari, Morteza. (2013/1392SH). Majmū’e Āsār. Vol. 3. 18^th ed. Tehran: Sadra. 

Naraghi, Mola Ahmad ebn-e Mohammad. (1992/1371SH). Me’rāj al-sa’āde. Tr. By Mola Ahmad Fazel Naraghi. Qom: Hejrat.

Neyshabouri, Abo EshaghEbrahim ebn-e Mansour ebn-e Khalaf. (2003/1382SH). Qesas al-anbiyā. With the Effort of Ehsan Yaghmaei. Tehran: Zarrin.

Pourdavoud, Ebrahim. (1928/1307SH). Adabiyāt-e Mazdyasnā Yašthā. Vol. 2. Anjoman-e Zartoštiyān-e ĪrānĪ-ye Babaei va Anjoman-e Īrān līg.

Pournamdarian, Taghi. (2010/1389SH). Ramz va Dāstānhā-ye Ramzī dar Adab-e Fārsī. Tehran: Elmī va Farhangī.

Sadrolmote’alehin Shirazi, Mohammad ebn-e Ebrahim. (2005/1384SH). Asfār-e Arba’e. Vol. 1. 3^rd ed. Tr. By Mohammad Khajavi. Tehran: Mola.

Sojoudi, Farzan. (2011/1390SH). Nešāne-šenāsī Kārbordī. 2^nd. Tehran: Elm.

Soltani, Fateme. (2017/1396SH). “Tahlīl-e Dāstān-e Šeyx San’ān bar Asās-e Nazarīye-ye Ramzegān-e Rolland Barthes”. Majmū’e Maqālāt-e Sevvomīn Hamāyeš-e Matn-pažūhī-ye Adabī. Pp. 1-12.

Teflisi, Hobaysh ebn-e Ebrahim. (2002/1381SH). Ta’bīr-e Xāb. Kashan: Morsal.