بررسی تحلیلی جایگاه زن درروایت‌های قصه چل‌گیس براساس بن‌مایه‌های اساطیری

محورهای موضوعی : اسطوره

سکینه مرادی ¹ , محمد حسین کرمی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

تاریخ دریافت : 1399/03/11 تاریخ پذیرش : 1399/11/11 تاریخ انتشار : 1400/01/01

کلید واژه: زن, ایزدبانو, اساطیر, چل‌گیس, :قصه‌های عامیانه,

چکیده مقاله :

قصۀ چل‌گیس یکی از قصه‌های مشهور و زبانزد در ادبیات عامیانه است. در روایت‌های گوناگون این قصه، عناصر مشترکی مانند توصیف شخصیّت چل‌گیس با مشخصه‌های تکرارشونده، بن‌مایۀ‌ نبرد قهرمان با اژدها، سرزمین‌های بی‌آب و قحطی‌زده، وجهی نمادین و اساطیری به قصه می‌دهد. هدف این پژوهش دریافت نقش و جایگاه زن در جامعه با روش تحلیلی ـ توصیفی، در روایت‌های گوناگون قصۀ چل‌گیس در مجموعه فرهنگ افسانه‌های مردم ایران با توجه به ژرف‌ساخت اساطیری قصه می‌باشد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با توجه به پیشینۀ مادرسالاری و پرستش ایزدبانوان در ایران، شخصیّت چل‌گیس می‌تواند تجسمی از ایزدبانو آناهیتا، ایزدبانوی آب در باور و اساطیر ایرانی باشد. همچنین همنشینی بن‌مایه‌های اساطیری مرتبط با کنش شخصیت اصلی زن و مرد در ساختار پیوسته قصه، بیانگر برجسته‌سازی کنش‌ها و قدرت مردانه، تفویض خویشکاری زنانه به مردان، انفعال شخصیّت زن و تثبیت جایگاه زن به عنوان یک همسر مطیع است. با این رویکرد قصة چل‌گیس فضایی در حال گذار از افول باورهای مادرسالاری و شکل‌گیری جامعه‌ای پدرسالار را ترسیم می‌کند.

چکیده انگلیسی:

The story of Chelgis is one of the most famous and well-known stories in folk literature. In the various narratives of the story, there are common elements such as the description of the character of Chelgis with repetitive characteristics, the theme of the hero's battle with the dragon, and the waterless and famine-stricken lands that give a symbolic and mythological aspect to the story. Using analytical-descriptive method, the purpose of this study is to identify the role and position of women in society in various narratives of the story of Chelgis mentioned in Iranian Legends and Fairy Tales Encyclopedia according to the mythic deep-structure of the story. Considering the history of matriarchy and worship of goddesses in Iran, the results of the research show that the character of Chelgis can be an embodiment of the goddess Anahita, the goddess of water, in Iranian beliefs and myths. Also, the companionship of mythological themes related to the actions of the main male and female characters in the continuous structure of the story indicates the emphasis on male actions and power, the delegation of female tasks to men, the passivity of female characters and the fixation of women's role as obedient spouses. On this basis, the story of Chelgis depicts the decline of matriarchal beliefs and the formation of patriarchal societies. 

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله.1391. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم. 1344. خاتون هفت قلعه. تهران: دهخدا.

بهار، مهرداد.1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1390. ادیان آسیایی. چ9. تهران: چشمه.

بیات، حسین.  1389. «محوریت قهرمانان زن در قصه‌های عامیانه». نشریة نقد ادبی. دورة3. ش11و12. صص116-87.

جباره ناصرو، عظیم. 1398. «بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در قصۀ«چل‌گیس»، روایت روستای رمقان، کوهمره سرخی»، مطالعات ادبیات کودک.

جونز، هوراسل.1383. جغرافیای استرابو. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی. 1387. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج3. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1385. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 7. تهران: کتاب و فرهنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1384. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 17. تهران: کتاب و فرهنگ.

ستاری، رضا و سوگل خسروی.1392.«خویشکاری آناهیتا و سپندارمذ و پیوند آن با پیشینة مادرسالاری». فصلنامةادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دورة 9. ش 32. صص 127-97.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

صابری، طیبه و همکاران .1397. «مو در قصه‌های شفاهی و اساطیر». فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش22. صص 231-205.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی. تهران: توس.

غیبی، مژده و الخاص ویسی. 1394. «تجلّی سه نمود حیوانی در افسانه‌های عامیانه ایرانی». علوم ادبی. س5. ش7. صص 138-113.

قلزم، زهره. 1394. «نقد و بررسی درون‌مایه‌های افسانه دختر چل‌گیس». مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. صص 221-213.

کوپر، جی سی .1379. فرهنگ نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

گویری، سوزان .1379. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چ 3. تهران: جمال‌الحقّ.

گیرشمن، رومن. 1349. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمدمعین. چ3. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

گیلانی، نجم‌الدین.1396. «بازتاب رسوم ایران باستان در فرهنگ مردم ایلام». فرهنگ ایلام. دورة18. ش54-55. صص 111-100.

مارزلف، اولریش. 1391. طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.

مختاریان، بهار.1388. «موی بریدن». نامة فرهنگستان. ش40. صص 55-50.

مظفریان، فرزانه .1391. «اسطوره در قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص 157-135.

هینلز، جان. 1379. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ6. تهران: چشمه.

ـــــــــ .1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمة و تألیف محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر .1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها.1347. به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: طهوری.

Afīfī, Rahīm. (1996/1374SH). Asātīr va Farhange Īrānī. Tehrān: Tūs.

Āmūzegār.  Žāleh. (2013/1391SH). Tārīxe Asātīriī-ye Īrān. Tehrān: Samt.

Bahār. Mehrdād. (2012/1390SH). Adyāne Āsīyāyī. Tehrān: Češme.

Bahār. Mehrdād. (2008/1386SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān. Tehrān: Āgāh.

Bāstānī Pārīzī, Mohammad Ebrāhīm. (1966/1344SH). Xātūne Haft Qal'e. Tehrān: Deh-xodā.

Bayāt, Hoseyn. (2011/1389SH). "Mehvarīyate Qahramānāne Zan dar Qessehā-ye Āmīyāne". Journal of Literary Criticism. 3^rd Year. No. 11-12. Pp. 87-116.

Chevalier, Jean and Gheerbrant, Alain. (2010/1388SH). Farhange Namādhā (‎Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābe Fazāyelī. 1^st ed. Tehrān: Jeyhūn.

Cooper, Jean C. (2001/1379SH). Farhange Namādhā-ye Sonnatī (An Illustrated Encyclopedia of   Traditional Symbols). Tr. by Malīhe Karbāsī-yān. Tehrān: Faršād.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2009/1387SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 3^rd Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2007/1385SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 7^th Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2006/1384SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 17^th Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Ghirshman, Roman. (19701/1349SH). Īrān az Āqāz tā Eslām (L 'Iran des origines a l'Islam). Tr. by Mohammad Mo'īn. 3^rd ed. Tehārn: Bongāhe Tarjome Ketāb.

Gīlānī Najmo al-ddīn. (2018/1396SH). “Bāztābe Rosūme Īrāne Bāstān dar Farhange Mardome Īllām”. Farhange Īllām. 18^th Year. No. 54-55. Pp. 100-111.

Govīrī, Susan. (2001/1379SH). Ānāhitā dar Ostūrehā-ye Īrānī. 3^th rd. Tehrān: Jamālo al-haq.

Hinnells, John Russell. (2001/1379SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Persian Mythology). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Čeŝme.

Hinnells, John Russell. (2004/1383SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Persian Mythology). Translated and authored by Mohammad-hoseyn Bājlān Farroxī. Tehrān: Asātīr. 

Jabbāreh, Azīm. (2020/1398SH). “Barrasī-ye Bon-māyehā-ye Asātīrī dar Qesse-ye “Čel-gīs", Revāyate Rūstā-ye Ramaqān, Kūh-mare Sorxī". Journal of Children ’s Literature Studies.

Jones, Horace. (2005/1383SH). Joqrāfīyā-ye Esterābo (Strabons Geographika). Tr. by Homāyūn San'atī-zāde. Tehrān: Bonyāde Mowqūfāte Doktor Mahmūd Afšār.

Marzolph, Ulrich. (2013/1391SH). Tabaqe-bandī-ye Qessehā-ye Īrānī (Typologie des persischen volksmarchens). Tr. by Kay-kāvūs Jahān-dārī. Tehrān: Sorūš.

Moxtārīyān, Bahār. (2010/1390SH). “Mūy Borīdan”. Nāme-ye Farhangestān. No. 40. Pp. 50-55.

Mozaffarīyān, Farzāne. (2013/1391SH). “Ostūre dar Qessehā-ye Āmīyāne”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 28. Pp. 135-157.

Qeybī, Moždeh and al-xās Veysī. (2016/1394SH). “Tajallī-ye se Nemūde Heyvānī dar Afsānehā-ye Āmīyāne-ye Īrānī”. Literary Since. 5^th Year. No. 7. Pp. 113-138.

Qolzom, Zohreh. (2016/1394SH). “Naqd va Barrasī-ye Darūn-māyehā-ye Afsāne-ye Doxtare Čel-gīs’’. Proceedings of the 10th International Conference of Iranian of Promotion of Persian Language and Litreture. Pp. 213-221.

Sāberī, Tayyebe and others. (2019/1397SH). “Mū dar Qessehā-ye Šafāhī va Asātīr’’. Culture and Folk Literature. 6^th Year. No. 22. Pp. 205-231.

Sarkārātī, Bahman. (2000/1378SH). Sāyehā-ye Šekār Šode. Tehrān: Qatre.

Sattārī, Rezā and Xosravī, Sowgol. (2014/1392SH). “Xīš-kārī-ye Ānāhītā va Sepandār-maz va Peyvande ān bā Pīšīne-ye Mādar-sālārī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 9^th Year. No. 32. Pp. 97-127.

Yāhaqī. Mohammad-Ja'far. (2008/1386SH). Farhange Asātīr va Dāstān-vārehā dar Adabīyyāte Fārsī. Tehrān: Farhang Mo'āser.  

Yašthā. (1969/1347SH). With the Effort of Ebrāhīm Pūr-dāvūd. Tehrān: Tahūrī.