جایگاه «علّت و معلول» و «اسباب و مُسبَّبات» در معتقدات صوفیه

محمودپور, لقمان

کد مقاله : MMLQ-1703-1443 (R2) بازدید : 237 صفحه: 203 - 233

نوع مقاله: پژوهشی

جایگاه «علّت و معلول» و «اسباب و مُسبَّبات» در معتقدات صوفیه

محورهای موضوعی : اسطوره

لقمان محمودپور ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران

تاریخ دریافت : 1396/11/30 تاریخ پذیرش : 1396/11/30 تاریخ انتشار : 1396/11/01

کلید واژه: صوفیه, علم کلام, علّت و معلول, اسباب و مسبَّبات, اشاعره و معتزله,

چکیده مقاله :

علّت و معلول و اسباب و مسبَّبات از مباحث اعتقادی و کلامی صوفیه است. استنباط کلی از موضوع تاکنون این بوده که صوفیه علیّت را انکار ‌می‌کنند و تنها حق‌تعالی را مؤثر و فاعل حقیقی می‌دانند. هدف این مقاله بررسی این موضوع و تبیین چگونگی اعتقاد صوفیه به آن است. این موضوع در متون مختلف صوفیه اعم از فارسی و عربی، نثر و نظم و نیز در کتب کلامی مرتبط با موضوع مورد مطالعه قرار ‌گرفته و آنچه که مورد اعتقاد عموم صوفیه بوده از آن‌ها استخراج و استنباط ‌شده است. نتیجه آنکه در اعتقاد صوفیه علّت و معلول چیزی است غیر از اسباب و مسبَّبات. کل جهان و پدیده‌های آن معلول یک علّت است و آن فعل خداوند است که بی‌علّت است و غیر از این علّت و معلولی در جهان وجود ‌ندارد. آنچه در این جهان وجود ‌دارد و اصطلاحاً علّت و معلول نامیده‌ می‌شود صوفیه آن را اسباب و مسبَّبات و در اصطلاح خود عالم حکمت نامیده و به آن معتقد بوده‌اند و علّت و معلول به این معنی را انکار ‌نکرده‌اند. در اعتقاد صوفیه اسباب و مسبَّبات بر اساس سنّت‌های الهی عمل‌ می‌کنند. آن‌ها می‌گویند خداوند قادر است بدون اسباب هم مسبَّبات را پدید ‌بیاورد که به آن عالم قدرت گفته‌اند.

چکیده انگلیسی:

"Cause and effect" and "means and caused things" are theological and philosophical issues of Sufism. So far, the general understanding has been that Sufis have denied causation and consider God as real agent. The purpose of the present article is to examine these issues and to explain how Sufis believe in them. The issue of "cause and effect" has been studied in various Persian and Arabic texts, prose and verse, as well as in theological texts. The results show that, according to Sufism, "cause and effect" is something other than "means and caused things". The whole world and its phenomena are caused by an agent, "Divine Act"; God is necessarily existent by itself and beyond Him there is no real cause in the world. According to Sufis' terms, what is called "cause and effect" is "means and caused things" or " the world of wisdom". So, based on this view, they have not denied cause and effect. In the belief of Muslim Sufis, "means and caused things" act on the basis of Divine traditions; they believe that God can create "caused things" without "means" and call it "the world of power".

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

آمدی، سیف‌الدین علی بن محمد. 1424ق/ 2004م. غایة المرام فی علم الکلام. به کوشش احمد فرید المزیدی. چ 1. بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن منظور، جمال‌الدین.1407. لسان‌العرب. به کوشش علی شیری. چ 1. بیروت: دار‌احیاءالتراث العربی.

تهانوی، محمد علی. 1996. کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم. به کوشش رفیق العجم و علی دحروج. ترجمة عبدالله خالدی و جورج زیناتی. چ1. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

جرجانی، السید الشریف ابوالحسن علی بن محمد. 1419. شرح المواقف. به کوشش محمود عمر الدمیاطی. ج4. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1424. التعریفات. به کوشش محمد باسل عیون السود. چ 2. بیروت: دار الکتب العلمیة.

راغب، ابوالقاسم حسین بن محمد. 1426. المفردات فی غریب القرآن. به کوشش وائل احمد عبدالرحمن. قاهره: المکتبة التوفیقیة

سرّاج، ابونصر عبدالله بن علی. 1421. اللُّمَع. به کوشش کامل مصطفی الهنداوی. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد بن ابی‌مظفر. 1384. روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح. به کوشش نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: علمی و فرهنگی.

سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. 1380. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرّس رضوی. چ 5. تهران: سنایی.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1425. نهایة الاقدام فی علم الکلام. به کوشش محمد حسن محمد حسن اسماعیل. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

ــــــــــــــــــــــــــــــ .1426. الملل و النحل. به کوشش محمد عبدالقادر الفاضلی. بیروت: المکتبة العصریة.

عبدالرزّاق کاشانی، احمد بن محمد. 1425. لطائف‌الإعلام فی إشارات اهل الإلهام. به کوشش: عاصم ابراهیم الکیّالی الحسینی الشاذلی الدرقاوی. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

عزالدین کاشانی، محمود بن علی. 1390. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح و مقدمه و تعلیقات جلال‌الدین همایی. چ 11. تهران: هما.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1386. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد‌رضا شفیعی‌ کدکنی. چ 2. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1381. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیحات و استداراکات بدیع الزمان فروزانفر. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.

کلاباذی، محمد بن اسحاق بخاری. 1415. التّعرُّف لِمذهبِ التَّصوّف. به کوشش آرتور جان آربری. چ 2. قاهره: مکتبة الخانجی.

مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوّف. مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: اساطیر.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1375. مثنوی معنوی. به کوشش رینولد نیکلسن. چ 1. تهران: توس.

ـــــــــــــــــــــ .1386. کلیات شمس. بر اساس چاپ بدیع الزمان فروزانفر. چ 2. تهران: هرمس.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1389. کشف الاسرار و عدة الابرار. به کوشش علی اصغر حکمت. ج 8. چ 8. تهران: امیرکبیر.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1384. کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ 2. تهران: سروش.

References

Holy Quran.

Abdol Razāq Kāšānī, Ahmad ebn-e Mohammad. (2004/1425 AH). Latā’ef al-e’lām fī ešārāt ahl-e al-elhām. With the Effort of Asīm Ībrāhīm Kayalī Hosseinī Šāzelī Darqāvī. Beirut: Dar-al kotob al-elmīyya.

Amedī, Seyf al-dīn Alī ebn-e Mohammad. (2004/1424 AH). Qāyat al-marām fī elm al-kalām. With the Effort of Ahmad Farīd al-mazīdī. Fitrst ed. Beirut: Dā r-al kotob al-elmīyyat.

Attār Neyābūrī, Farīd al-dīn. (2007/1386SH). Asrār-nāme. With the Introduction, Edition and Explanation by Mohammad Rezā Šafī’ī Kadkanī. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Ezz-e al-dīn Kāšānī, Mahmūd ebn-e Alī. (2011/1390SH). Mesbāh al-hedāyat va meftāh al-kefāyat. With the Introduction, Edition and Explanation by Jalāl al-dīn Homāyī. 11^th ed. Tehrān: Homā.

Hojvīrī, Alī ebn-e Osmān. (2005/1384SH). Kašf al-mahjūb. With the Introduction, Edition and Explanation by Mahmūd Ābedī. 2^nd ed. Tehrān: Sorūš.

Jorjānī, Seyyed Abol Hasan Alī ebn-e Mohammad. (1998/1419AH). Šarh al-mavāqef. With the Effort of Mahmūd Omar al-Demīyatī. First ed. 4^th Vol. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

__________________________________________. (2003/1424 AH). Al- ta’rīfāt. With the Effort of Mohammad Bāssel Uyun al-sūd. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

Kalābāzī, Mohammad ebn-e Ishaq Bokhari. (1415 AH 1994 AD). Al-ta’arrof le mazhab al-tasavvof. With the Effort of Arthur John Arberry. Cairo: Maktabat al-xānajī.

Meybodī, Abolfazl Rašīd al-dīn. (2010/1389SH). Kašf al-asrār va oddat al-abrār. With the Effort of Alī Asqar Hekmat. 9^th Vol. 8^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Mostamlī-ey Boxārī, Esmā’īl ebn-e Mohammad. (1984/1363SH). Šarh al-ta’arrof le mazhab al-tasavvof. With the Introduction and Edition by Mohammad Rowšan. Tehrān: Asātīr.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1996/1375SH). Masnavī-ye Ma’navī. With the Effort of Reynold Nicholson. First ed. Tehrān: Tūs.

. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2007/1386SH). Dīvān-e šams. According to published version of Badī'ozzamān Forūzānfar. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.

Qošeyrī, Abdol Karīm ebn-e Hawāzen. (2002/1381SH). Resāle-ye qošeyrīye. Tr. by Abū Alī al-Hasan ebn-e Ahmad Osmānī. Ed. by Badī’ozzamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rāqeb, Abū al-qāsem Hossein ebn-e Mohammad. (2005/1426 AH.). Al-mofradāt fī qarīb al-qur’ān. With the Effort of Vā’el Ahmed Abdol Rahmān. Cairo: Al-maktabah al-towfīqīyya.

Šahrestānī, Mohammad ebn-e Abdol Karīm. (2004/1425 AH). Nahāyat al- eqdām fī elm al-Kalām. Reseach by Mohammad Hassan Esmā’īl. First ed. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1426 AH). Al-Melal va al-nehal. Research by Mohammad Abdol Qāder Al-Fāzelī. Beirut: Al-maktaba al-asrīyya.

Sama’ānī, Šahāb al-dīn Ahmad ebn-e Abī Mozaffar. (2005/1384SH). Rowh al-arvāh fī šarh-e asmā’ al-malek al-fatāh. With the Edition and Explanation by Najīb Māyel Heravī. 2^nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Sanā’ī Qaznavī, Majdūd ebn-e Ādam. (2001/1380SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Modarres Razavī. Tehrān: Sanā’ī.

Sarrāj, Abū Nasr Abdollah ebn-e Alī. (2001/1421 AH) .al-Luma’. Ed. by Kāmel Mostafā al-Hīndāwī. First ed. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

Tahānavī, Mohammad Alī. (1996/1374SH). Kaššāf estelāhāt al-olūm va al-fonūn. With the Effort of Rafīq al-Ajam & Aī Dahrūj. Tr. by Abdollah Xāled & George Zynaty. First ed. Beirut: Maktab Lebanon Našerūn.

_||_