شیوۀ برخورد فردوسی با نظام اساطیری

محورهای موضوعی : اسطوره

مسعود آلگونه ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)
لیلا میرمجربیان ² (هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)

تاریخ دریافت : 1397/03/21 تاریخ پذیرش : 1397/03/21 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: تفسیر تمثیلی, تفکّر اسطوره‌ای, تفسیر نام‌گرایانه, تفسیر اوهمریستی, تفسیر فیزیکی,

چکیده مقاله :

فردوسی در روایتِ شاهنامه با یک مسئلة مهم مواجه شده است؛ آن هم طرز تلقیِ عصرِ وی از اساطیر است. گویی عصری که فردوسی در آن می‌زیست یکی از شکوفاترین دورانِ خردورزی در ایران زمین محسوب می‌شود. با این تصور، شیوۀ مواجهه فردوسی با اساطیری که یکسره از بندِ قواعدِ خرد آزاد و رها هستند چگونه می‌توانست صورت گرفته باشد. بدیهی است که فردوسی در گرانیگاه دو دنیای متفاوت از هم واقع شده بود: دنیایِ بیرونی خردورزِ قرنِ چهارم و دنیای درونی خردگریزِ اساطیر. گره زدن این دو دنیا به یکدیگر کار سترگی است که می‌بایست در شاهنامه صورت پذیرفته باشد. این پژوهش به‌ این مسئله می‌پردازد که شاهنامه چه امکانات و شیوه‌هایی را برای برخورد با نظام اساطیری به کار بسته است. به همین منظور پس از تفکیک اشکالِ متفاوت تفسیر اسطوره‌ها به تفسیر تمثیلی، تفسیر نام‌گرایانه، تفسیر اوهمریستی، و تفسیر فیزیکی با بررسی متن شاهنامه ـ به صورت استقرای ناقص ـ می‌کوشیم پاسخی درخور برای این پرسش فراهم آوریم.

چکیده انگلیسی:

Ferdowsi has encountered an important issue during the narration of Shāhnāmeh, and that is the dominant viewpoint of his era about myths. It seems that the age in which Ferdowsi lives is one of the flourishing periods of rationality in Iranian history. Accordingly, how could Ferdowsi’s attitude towards myths be configured? Due to the fact that some myths are completely free of the principles of ration, and Ferdowsi has to reconcile the external world of his intellectual age (the fourth century AH) and the internal irrational world of myths, intermingling such different worlds is possibly a huge task for Ferdowsi to perform. This article aims to explore through what methods and techniques Shāhnāmeh faces the mythological systems. Thus, after dividing the forms of myth interpretation to allegorical, nominal, Euhemeristic, and physical ones, and finding cases of these forms in Shāhnāmeh by using imperfect induction, we try to provide an optimal answer for this question.

منابع و مأخذ:

وستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. 1377. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چ 2. تهران: مروارید.

بهار، مهرداد. 1377. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

پورخالقی چترودی، مه‌دخت و فرزاد قائمی. 1389. «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریة همترازی و رویکرد نقد اسطوره‌ای با تمرکز بر اساطیر ایران و شاهنامه فردوسی». جستارهای ادبی. پاییز. دورة 43. ش3. صص. 118- 95.

تزاک، گرهیلد. 1378. «بازگشت اسطوره». ترجمة محمدرضا نیک فر. نگاه نو. بهار. ش40. صص 90-77.

خالقی مطلق، جلال. 1372. گل رنج‌های کهن. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــ . 1381. سخن‌های دیرینه. تهران: افکار.

ریاحی، محمد امین. 1380. فردوسی. تهران: طرح نو.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1381. نامور نامه. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1380. اسطوره و حماسه در اندیشة ژرژ دومزیل. تهران: مرکز.

ـــــــــــــ . 1381. اسطوره و رمز در اندیشۀ میرچا الیاده. تهران: مرکز.

سرکاراتی، بهمن. 1357. «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. بهار. ش‏‏125. صص 66-1‏.

شایگان، داریوش. 1380. افسون زدگی جدید. تهران: فرزان روز.

صفا، ذبیح الله. 1387. حماسه‌سرایی در ایران. چ8. تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1382. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره. 

قائمی، فرزاد. 1391. «تحلیل اسطوره کیومرث در شاهنامه فردوسی و اساطیر ایران بر مبنای رویکرد نقد اسطوره‌شناختی». جستارهای ادبی. بهار. دوره 45. ش1. صص. 64 - 37.

ـــــــــــ . 1392. «بررسی کهن الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیشدادی شاهنامه فردوسی بر مبنای اسطوره‌شناسی تحلیلی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. تابستان. دوره 9. ش31. صص. 169 - 209.

قائمی، فرزاد و دیگران. 1388. «تحلیل نقش نمادین اسطوره آب و نمودهای آن در شاهنامه فردوسی بر اساس روش نقد اسطوره‌ای». جستارهای ادبی. تابستان. دوره 42. ش2. صص. 67- 47.

ـــــــــــــــــــ . 1388. «تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامه فردوسی بر اساس نقد اسطوره‌ای». ادب پژوهی. زمستان. دوره 3. ش10. صص. 82-57.

کارنامه اردشیر بابکان. 1383. ترجمة صادق هدایت. تهران: نگاه.

کاسیرر، ارنست. 1377. اسطورۀ دولت. ترجمة یدالله موقن. تهران: هرمس.

ــــــــــــــ . 1378. فلسفة صورت‌های سمبلیک: جلد دوم اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. تهران: هرمس.

کایوا، روژه. 1379. «کنش اسطوره». جهان اسطوره‌شناسی. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.

کویاجی، جهانگیر کوورجی. 1383. بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. چ 2. تهران: آگاه.

معین، محمد. 1384. مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.

مکاریک، ایرنا ریما. 1383. دانش‌نامۀ نظریۀ ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.

مهرگان، آروین. 1385. انسان‌شناسی معرفت‌شناختی. اصفهان: فردا.

نولدکه، تئودر. 1369. حماسۀ ملی ایران. ترجمة بزرگ علوی. تهران: جامی.

یاحقی، محمّدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات پارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

 

References

Avestā: kohan-tarīn sorūd-hā va matn-hā-ye īrānī. (1998/1377SH). With the effort of Jalīl Dūstxāh. 2^nd ed. Tehrān: Morvārīd.

Bahār, Mehrdād . (1998/1377SH). Az ostūre tā tārīx. With the effort of Abolqāsem Esmā’īlpūr. Tehrān: Češme.

Caillois, Roger. (2000/1379SH). “Koneš-e ostūre”. Jahān-e ostūre-šenāsī. Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Markaz.

Cassirer, Ernst. (1998/1377SH). Ostūre-ye dolat (The myth of the state). Tr. by Yadollā Moqen. Tehrān: Hermes.

____________. (1999/1378SH). Falsafe-ye sūrat-hā-ye sambolīk: vol 2 andīše-ye ostūre’ī. Tr. by Yadollā Moqen. Tehrān: Hermes.

Coyajee, Jehangir Cooverjee. (2004/1383SH). Bonyād-hā-ye ostūre va hamāse-ye īrān (Cults and legends of ancient Iran and China). Ed. by Jalīl Dūstxāh. 2^nd  ed. Tehrān: Āgāh.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2003/1382SH). Šāh-nāme. With the effort of Sa’īd Hamīdīyan. Tehrān: Qatre.

Kārn-nāme-ye ardešīr-e bābakān. (2004/1383SH). Tr. by Sādeq Hedāyat. Tehrān: Negāh.

Makaryk, Irena Rima. (2004/1383SH). Dāneš-nāme-ye nazarīye-ye adabī-ye mo’āser (Encyclopedia of contemporary literary theory). Tr. by Mehrān Mohājer & Mohammad Nabavī. Tehrān: Āgah.

Mehregān, Ārvīn. (2006/1385SH). Ensān-šenāsī-ye ma’rafat-šenāxtī. Esfahān:Fardā.

Mo’īn, Mohammad. (2005/1384SH). Mazdīsnā va adab-e pārsī. Tehrān: Dāneš-gāh-e Tehrān.

Noldeke, Theodor. (1990/1369SH). Hamāse-ye mellī-ye īrān (The Iranian national epic). Tr. by Bozorg Alavī. Tehrān: Jāmī.

Pūrxāleqī-ye čatr-rūdī, Mahdoxt & Farzād Qā’emī. (2010/1389SH). “Tahlīl-e namādīnegī-e ātaš dar asātīr bar mabnā-ye nazarīye-ye ham-trāzī va rūykard-e naqd-e ostūreībā tamarkoz bar asātīr-e īrān  va šāh-nāme-ye ferdowsī”. Jostār-hā-ye Adabī. 43^th Period. No. 3. Pp. 95-118.

Qā’emī, Farzād. (2012/1391SH). “Tahlīl-e ostūre-ye keyūmars dar šāh-nāme-ye ferdowsī va asātīr-e īrān  bar mabnā-ye rūykard-e naqd-e ostūte-šenāxtī”. Jostār-hā-ye Adabī. 45^th Period. No. 1. Pp. 37-64.

____________. (2013/1392SH). “Barrasī-ye kohan-olgū-ye ensān-e noxostīn va nemūd-hā-ye ān dar baxš-e pīšdādī šāh-nāme-ye ferdowsī bar mabnā-ye ostūte-šenāxtī-ye tahlīlī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 31. Pp. 169-209.

Qā’emī, Farzād et al. (2009/1388SH). “Tahlīl-e naqš-e nomādīn ostūre-ye āb va nemūd-hā-ye ān dar šāh-nāme-ye ferdowsī bar asās-e raveš-e naqd-e ostūte’ī”. Jostār-hā-ye Adabī. 42^th Period. No. 2. Pp. 47-67.

_________________. (2009/1388SH). “Tahlīl-e namādīnegī-ye anāsor-e xāk va bād dar asātīva šāh-nāme-ye ferdowsī bar asās-e naqd-e ostūte’ī”. Adab-pažūhī. 3^rd Period. No. 10. Pp. 57-82. 

Rīyahī, Mohammad Amīn. (2001/1380SH). Ferdowsī. Tehrān: Tarh-e no.

Safā, Zabīhollā. (2008/1387SH). Hamāse-sorāyī dar īrān. 8^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Sarkārātī, Bahman. (1978/1357SH). “Bonyān-e asātīrī-ye hamāse-ye mellī-ye īrān”. Majalle-ye Dāneš-gāh-e Olūm-e Ensānī-ye Tabrīz. Spring. No. 125. Pp. 1-66.

Sattārī, Jalāl. (2001/1380SH). Ostūre vs hsmāse dar andīše-ye georges dumezil. Tehrān: Markaz.

__________. (2002/1381SH). Ostūre va ramz dar andīše-ye mircea eliade. Tehrān: Markaz.

Šāygān, dārīyūš. (2001/1380SH). Afsūn-zadegī-ye jadīd. Tehrān: Farzān-e Rūz.

Tezāk, Gerhīld. (1999/1378SH). “Bāzgašt-e ostūre”. Tr. by Mohammad Rezā Nīkfar. Negāh-e no. Spring. No. 40. Pp. 77-90.

Xāleqī Motlaq, Jalāl. (1993/1372SH). Gol-ranj-hā-ye kohan. Tehrān: Markaz.

________________. (2002/1381SH). Soxan-hā-ye dīrīne. Tehrān: Afkār.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (2007/1386SH). Fargang-e asātīr va dāstān-vāre-hā dar adabīyat-e pārsī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Zarrīnkūb, Abdol Hossein. (2002/1381SH). Nāmvar-nāme. Tehrān: Soxan.