از زبان شکل تا طراحی تبیین الگوی معماری یادمانی معاصر ایران با استفاده از دستور زبان شکل
محورهای موضوعی : طراحی محاسباتی و معماری دیجیتال
1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد واحد یادگار امام خمینی ، شهرری
کلید واژه: معماری یادمانی, معماری معاصر ایران, دستور زبان شکل , الگوی معماری.,
چکیده مقاله :
بافتهای معماری یادمانی درخلاء و در عدم خلق نشدهاند بلکه محصول زنجیرهای از علّتها و سلسلهای از دلیلهای مرئی و نامرئی بسیار هستند. اینها همهوقتی با دقّت و مراقبت ردیابی شوند و در درون بسترها یا بافتهای مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، میتوان امید به جاودانگیشان داشت. این پژوهش در پی آن است که با پاسخگویی به سؤال چگونگی درک معماری یادمانی معاصر ایران بهوسیله دستور زبان شکل و چگونگی ایجاد و خلق طرحهای نو با استفاده از دستور زبان شکل در معماری یادمانی معاصر، قدمی در راستای استمرار این پدیدههای فرهنگی بردارد. این مقاله با استفاده از زمینههای نظری معماری یادمانی و روش دستور زبان شکل، از طرفی ساختاری مناسب برای تداوم این معماری فراهم و نیز چارچوبی برای ارزیابی نظاممند آنها به وجود میاورد. هدف از انجام این پژوهش؛ ادراک معماری یادمانی معاصر ایران به کمک استخراج اشکال پایه در دستور زبان شکل؛ - خلق طراحیهای نو با حفظ جوهرهی بناهای یادمانی معاصر ایران است. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روشهای اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری دادهها از روشهای کتابخانهای و میدانی استفادهشده است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل که درواقع سامانههای تولیدی هستند که اشکال پایه را با کمک مجموعه قوانین به طرحهای نوین میرسانند؛ و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونههای تحقیق (شش بنای یادمانی معاصر ایران) پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه و شناخت مجموعه قوانین، طرحهای نو با جوهرهی نمونههای منتخب خلق میشود. با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر و ایجاد الگوریتم، با تعداد مجموعه متناهی شکل پایه و دستورالعمل، به تعداد نامتناهی راهحل طراحی رسیده میشود. هر طرح نو، زمینه تداوم اصول شاخص معماری یادمانی را فراهم میکند
DOI:
تاریخ دریافت مقاله: 20/08/1402
|
تاریخ پذیرش مقاله: 08/12/1402
|
کیانوش حسنی1 (نویسنده مسئول)
بافتهای معماری یادمانی درخلاء و در عدم خلق نشدهاند بلکه محصول زنجیرهای از علّتها و سلسلهای از دلیلهای مرئی و نامرئی بسیار هستند. اینها همهوقتی با دقّت و مراقبت ردیابی شوند و در درون بسترها یا بافتهای مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، میتوان امید به جاودانگیشان داشت. این پژوهش در پی آن است که با پاسخگویی به سؤال چگونگی درک معماری یادمانی معاصر ایران بهوسیله دستور زبان شکل و چگونگی ایجاد و خلق طرحهای نو با استفاده از دستور زبان شکل در معماری یادمانی معاصر، قدمی در راستای استمرار این پدیدههای فرهنگی بردارد. این مقاله با استفاده از زمینههای نظری معماری یادمانی و روش دستور زبان شکل، ساختاری مناسب برای تداوم این معماری فراهم و نیز چارچوبی برای ارزیابی نظاممند آنها به وجود میاورد. هدف از انجام این پژوهش؛ ادراک معماری یادمانی معاصر ایران به کمک استخراج اشکال پایه در دستور زبان شکل و خلق طراحیهای نو با حفظ جوهرهی بناهای یادمانی معاصر ایران است.
پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روشهای اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری دادهها از روشهای کتابخانهای و میدانی استفادهشده است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل که درواقع سامانههای تولیدی هستند که اشکال پایه را با کمک مجموعه قوانین به طرحهای نوین میرسانند؛ و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونههای تحقیق (شش بنای یادمانی معاصر ایران) پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه و شناخت مجموعه قوانین، طرحهای نو با جوهرهی نمونههای منتخب خلق میشود. با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر و ایجاد الگوریتم، با تعداد مجموعه متناهی شکل پایه و دستورالعمل، به تعداد نامتناهی راهحل طراحی دست یافته میشود. الگوریتم یک روال محاسباتی است که مقادیری را به عنوان ورودی دریافت کرده، پس از انجام چند دستورالعمل، ورودی را به خروجی و طرح نو تبدیل میکند. هر طرح نو، زمینه تداوم اصول شاخص معماری یادمانی را فراهم میکند.
کلمات کلیدی: معماری یادمانی، معماری معاصر ایران، دستور زبان شکل، الگوی معماری.
1- استادیار و عضوهیات علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام(ره) شهرری. (پست الکترونیک: k_hasani78@yahoo.com)
مقدمه
گذشته همواره بخش مهمی از هویت انسان امروز تلقی میشود و فرد همواره در تعامل گذشته و حال و آینده است. در این کشاکش گذشته و حال است که انسان تغییرات ضروری هویتی خود را کشف کرده و در دنیای امروز، هویت خود را بازتفسیر مینماید و درنهایت، به زندگی خود معنی میبخشد. ایجاد کیفیت در فضای معماری یکی از اصلیترین اهداف معماران و پژوهشگران این عرصه است و آنان را ترغیب به استفاده از شیوههای گوناگون در راستای نیل به این امر مینماید. معماری یادمانی نیز از این مهم مستثنا نیست. معماری یادمانی گرایشی با تأکید بر شناخت، تداوم و الهام از الگوها در ساختارهای نوین، جایگاه بالایی داشته و معماران شاخصی مانند فروغی، امانت و سیحون تجربیاتی در آن دارند. بناها و فضاها و بافتهای معماری یادمانی در خلأ و در عدم خلق نشدهاند، بلکه معلول و محصول زنجیرهای از علتها و سلسلهای از دلیلهای مرئی و نامرئی بسیار هستند. اینها وقتی با دقت و مراقبت ردیابی و رصد شوند و در درون بسترها یا بافتهای مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، میتوان امید داشت که وارد آوردگاهی شدهاند که اصطلاحاً آن بازخوانی اطلاق شده است. این پژوهش با تأکید بر الگوهای معماری یادمانی میکوشد لایههای کالبدی و معنایی را در معماری جدید تداوم بخشد. هدف اصلی ادراک معماری یادمانی معاصر ایران و خلق طراحیهای نو است.
پرسش پژوهش:
این پژوهش در پی پاسخگویی به سؤالات زیر است؛
- چگونه میتوان معماری یادمانی معاصر ایران بهوسیله دستور زبان شکل ادراک کرد؟
- چگونه میتوان در معماری یادمانی معاصر ایران طرحهای نو با استفاده از دستور زبان شکل خلق کرد؟
پیشینه تحقیق:
معماری یادمانی همواره در بستر تمدنهای بزرگ، پیچیده و در اعصار و مناطق جغرافیایی مختلف به ظهور رسیده است که میتوان به بینالنهرین، مصر، چین، مکزیک و غرب آفریقا اشاره کرد. از یادمانهای شناختهشده میتوان به اهرام جیزه در مصر، زیگورات چغازنبیل درشوش یا اهرام تئوتیهوکان در مکزیک اشارهکرده. عموماً چنین گفته میشود که ویژگی مشخص چنین بناهایی مقیاس بزرگ آنهاست که بسیار فراتر از مقیاس بناهای و روزمره شهرهای گذشته قرار میگرفتند و بیانگر آغاز عصری جدید در دوره خود بودند. بهاحتمال فراوان، تجربه بنایی معین بهعنوان یادمان وابستگی عمیقی به زمان و فرهنگ هر دوره داشته است. بهعنوانمثال برای شهروند قرن 21 که عادت به مشاهده و زیستن و همچنین کار در آسمانخراش دارد، گورتپههای نوسنگی بهعنوان یادمانی پذیرفتنی نیستند؛ و این عناصر معماری برای مردمان عصر نوسنگی بسیار بیشتر از انسان معاصر که در میان بناهای بلندمرتبه میزید؛ تأثیرگذار بوده است.
مطالعات زیادی نیز در حوزهی شناخت الگوها از جانب نظریهپردازانی چون کارل گوستاو یونگ1، زیگموند فروید و جیمز فریزر انجامشده است. درزمینه بهکارگیری الگوها در معماری نیز میتوان به تحقیقات کریستوفر الکساندر اشاره داشت که به زبان الگو پرداخته است. زبان الگو به موارد جزئیتر و کالبدیتر و نمادهای یونی کلانتر و کلیترند. الکساندر به این نتیجه رسیده است که مردم در طراحی محیطشان همواره از الگوهای مشخصی پیروی میکنند که همچون زبانی که با آن تکلم میشود، امکان بیان و انتقال مفاهیم را فراهم میسازد. در میان پژوهشگران ایرانی به مطالعات محمود گلابچی در کتاب معماری آرکی تایپی (کهنالگویی) که به شناخت عناصر مهم معماری کهنالگویی پرداخته، میتوان اشارهکرده (حمزه نژاد، 1396: 147).
در حوزه دستور زبان شکل، در اوایل دهه نود میلادی، دستور زبانهای شکلی برای آموزش ترکیببندی به دانشجویان معماری دانشگاههای MIT، هاروارد، UCLA و لیل استفاده میشد. در حقیقت دانشجویان با استفاده از دستور زبانهای شکلی برای یادگیری زبان طراحی معمارانه صحیح ساختمانها و نیز اعمال تغییرات مختلف، زبان جدید خود را تولید میکردند (Knight,1981:174). طی دهه هشتاد و نود میلادی، دستور زبان شکلی برای تحلیل آثار فرانک لوید رایت، گولن مورکات2، کریستوفر رن3 و نیز سبک بومی رستورانهای کوچک ژاپنی، خانههای سنتی تایوان4 و طراحی منظر باغهای مغولی به کار گرفتهشده است؛ از میان این آثار، دستور زبانهای آیزنبرگ5 برای خانههای چمنزار رایت بهعنوان اولین دستور زبانهای معمارانه سهبعدی قابلتوجهاند (Tepavcevic,2012:172). گولن کادس6 در مقاله7 خودبه بررسی دستور زبان شکلی در خانههای پنج قرن اخیر منطقه آناتولی و روملیا پرداخته است. کار وی در دو بخش روابط فضایی زبان معماری خانهها و عناصر ساختار است. با دستهبندی عناصر پلان به اتاق، هال و پله و دستهبندی انواع پلان که شامل بدون هال، با یک هال درونی و با یک هال مرکزی به ایجاد دستور زبان معماری رسیده است. بوژان تپاویچ نیز در مقاله خود تحت عنوان دستور زبان شکل در معماری معاصر عنوان کرد؛ یک ویژگی مشخص زبان اشکال این است که یک سری اعداد مشخص از اعداد قوانین و اشکال، تعداد نامشخصی از راهحلهای طراحی را تولید کنند.
روش انجام پژوهش:
هستهی هر تحقیق و پژوهش رویه آن است و انتخاب روش تحقیق هم به نوع مساله و هم به مرحله تعمق درباره آن بستگی دارد. همچنین ملاک دیگری در انتخاب نوع روش مفید است و آن علاقه شخصی محقق به نوع تحقیق است. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روشهای اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری دادهها از روشهای کتابخانهای و میدانی استفادهشده است. روش تحلیل دادهها، دستور زبان شکل است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونههای تحقیق پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه روابط شکلی و شناخت مجموعه قوانین، طرحهای نو با جوهرهی نمونههای منتخب خلق میشود (نمودار شماره 1).
نمودار شماره 1: مراحل دستور زبان شکل در پژوهش
دستور زبان شکلی در تئوری و معماری چهار دهه است که به کار میرود. دستور زبانهای شکلی بر پایه بهکارگیری «معناشناسانه زبان شکل و قواعد شکلپذیری آن» بوده و سامانههای تولیدکنندهای8 هستند که بر اساس مجموعهای از قاعدههای شکلی به طراحی منجر میشوند (Tepavcevic and Stojakovic,2012:170). روش دستور زبان شکل در طراحی در سه فاز مختلف انجام میشود. فاز اول، جستجوی آزادانه و خلاقانه در اشکال؛ در این مرحله با درک مثالهای موفق و شاهکارهای معماری، نمونههای موردی انتخاب9 و اشکال پایه را استخراج میکند. اشکال مستخرج باید دارای شکل هندسی پایه باشد. سپس اشکال پایه را بر اساس دگرگونیهای اقلیدسی و فضاهای شاخص معماری نمونههای منتخب با یکدیگر ترکیب میشوند. در این مرحله نهفته بودن اشکال بسیار ساده در پس پروژههای بزرگ آشکار میشوند. در فاز 2 (ترکیببندی با قوانین)، تئوری دستور زبان شکل معرفی و مجموعه قوانین تعریفشده، وارد کار ترکیب اشکال میشود و طرحهای نو خلق میشود. بعد از اعمال قوانین مفهومی در تمرینهای فاز دوم، طراحی خلق میشود (تصویر شماره 1)10.
تصویر شماره 1: فازهای دستور زبان شکل
نمونههای موردی:
در انتخاب نمونههای موردی ازآنجاکه نمونهها باید دارای صفات مشترک باشند، تعداد شش بنای آرامگاه حافظ، آرامگاه ابوعلی سینا، آرامگاه سعدی، آرامگاه کمالالملک، آرامگاه حکیم عمر خیام و آرامگاه باباطاهر عریان انتخاب شد که در جدول شماره 1 توضیحات مربوطه آمده است.
نمونههای موردی پژوهش | |
|
|
آرامگاه حافظ حافظیه ۵۶ متر طول و ۸ متر عرض دارد و از ۲۰ ستون سنگی، هرکدام به ارتفاع ۵ متر تشکیلشده است. این تالار پیشتر شامل ۴ ستون و ۴ اتاق بوده است که بعدها اتاقها از محدوده آن حذفشدهاند. آندره گُدار11 در سال ۱۳۱۶ خورشیدی یادمان بنای حافظ را، با الگوبرداری از عناصر معماری اسلامی ـ ایرانی، بهصورت کلاهفرنگی در مرکز باغی اجرا کرد. بالای سنگقبر حافظ که یک متر از سطح زمین بلند و با پنج پله مدور احاطهشده است گنبد وجود دارد که بر هشت ستون به ارتفاع ده متر متکی است. قسمت داخلی گنبدْ پوشیده از کاشیکاری با لعاب پلی کروم است.
| آرامگاه حکیم عمر خیام ارتفاع مقبره خیام 22 متر و استخوانبندی اصلی آن فلزی، محاط در پوشش بتنی است. شکل بنادر پایین تقسیمبندی دهگانه دارد و فاصله پایهها 5 متر است. اضلاع بنا مستقیماً به سمت بالا ادامه مییابند و بهصورت اشکال هندسی منظم، تورفتگی پیدا میکنند و بهصورت مخروطی شکل به هم میرسند و گنبدی تقریباً مشبک و توخالی را به وجود میآورند. هوشنگ سیحون12 در طراحی این بنا به شخصیت علمی و منجم بودن خیام اشاره دارد.13
|
|
|
آرامگاه کمالالملک بنادر نقشه از دو مدول مربعی شکل تشکیلشده است که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را میسازند. اضلاع مربع در نما با یک قوس نیمدایره خودنمایی میکنند؛ حجم بنا از قوسهایی متقاطع که بر روی اقطار مربع زدهشدهاند پدید آمده که این فوقهای متقاطع، «تاقهای چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیدهشدهاند را تداعی میکنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. در بنا دو نوع قوس به شرح زیر دیده میشود. شش قوس نیمدایره نما که نسبت دهانه به ارتفاع آنها ۱ به ۲/۱ است، چهار قوس متقاطع که بر روی اقطار دیده میشوند. همچنین در پایین قوسهای اصلی نما از روبرو دو قوس کوتاهتر نیز وجود دارند که درواقع تلاقی قوسهای متقاطع هستند. در این بنا نیز همانند آرامگاه خیام هندسه نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی برقرار این بنادر نقشه از دو مربع تشکیلشده است و تناسب یکبردو را دارد. برای هر واحد، یعنی هر ضلع مربع در نما، یک قوس در نظر گرفتهشده که در چهار ضلع مستطیل، شش قوس زدهشده است. علاوه بر این، دو قطر هر مربع، دو قوس دیگر تشکیل میدهند که از داخل باهم تلاقی میکنند. پس چهار قوس هم از داخل زدهشده است که مجموعاً ده قوس میشود.
| آرامگاه ابوعلی سینا این بنا، برای مراسم هزاره بوعلی به وجود آمد که توسط انجمن آثار ملی ایران سرپرستی میشد. تمام عوامل بنا از اشکال هندسی و نمادین فراوان تشکیلشدهاند و هرکدام مفهوم خاص خود رادارند. مربع، پایه و اساس این بناست. ستونبندی و دیوار پر در قسمت زیرین نمای اصلی، اشارهای است به معماری یونان قدیم و برج دروازه ترک در بالا اشاره به گنبد قابوس دارد و از طرفی دانشهای دوازدهگانه ابوعلی را تداعی میکند. سیحون بهخوبی موفق میشود خصوصیات جاودانه و جهانی بوعلی سینا را در فضایی معمارانه به نمایش گذارد. سنگینی و ابهت حجم مکعبی با ستونهای کوتاه و کلفت و سنگهای عظیم بهمثابه حکمت حکیم در ترکیب با شفافیت برج با ستونهای باریک و بلند که عروج ذهن و فکر را مینماید، بیان اکسپرسو و این معماری است (باور، 1388: 85). |
|
|
آرامگاه باباطاهر ساخت بنای باباطاهر در سال ۱۳۴۴ خورشیدی باهمت انجمن آثار ملی و شهرداری همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجامشده است. آرامگاه جدید، شاهکاری ممتاز و بدیع از معماری عصر جدید است که طرح اصلی آن تلفیقی از معماری قرنهای هفتم و هشتم هجری و عصر حاضر است. آرامگاه بهصورت تندیس گرا طراحیشده است و حجم ارائهشده فروغی برای آرامگاه، بیشتر شباهت به حجمهای افلاطونی معماری مدرن دارد، با این فرق که حجم مذکور در اینجا بدون هیچگونه لطافتی، بیروح طراحیشده است (بانی مسعود 1385,252)
| آرامگاه سعدی محسن فروغی14 طرح آرامگاه را با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، در سال ۱۳۳۰ طراحی نمود. ساختمان به سبک ایرانی است با ۸ ستون از سنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشیکاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده میشود اما در داخل هشتضلعی است با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی. زیربنای اصلی آرامگاه حدود ۲۵۷ مترمربع است. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود برهم است که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرارگرفته است. سنگقبر در وسط عبارتی هشتضلعی قرار دارد بنادر سمت چپ به رواقی متصل میشود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کفسازی سیاهرنگ به آرامگاه پیوند میخورد. بنای آرامگاه تا حدودی در طراحی سایت و برخورد ایده معماری شباهت خاصی به مقبره رضاشاه دارد و همانند آن، عناصر مدرن و سنتی در کنار هم قرارگرفتهاند.
|
جدول شماره 1: معرفی نمونههای موردی
مبانی نظری پژوهش:
- چیستی معماری یادمانی:
معماری یادمانی15 بهگونهای بنا گفته میشود که برای پاسداشت فرد یا رویدادی معین و البته مهم بر پا میگردد. ازنظر واژهشناسی، واژه یادمان از دو بخش یاد «و» مان تشکیلشده است. پسوندمان پسوند سازنده اسم ذات و از ریشه ماندن است و با قرارگرفته در انتهای هر واژه به معنی ماننده، باشنده و بقایابنده خواهد بود و از سویی به محل یا جای و خانه اشاره میکند (معین). بدین ترتیب منظور از یادمان، اشاره به بودن و محلی است که در آن، بهواسطه آن، یاد و خاطرهای حفظ میشود و بقا مییابد؛ که این امر چنانچه به مدد اثری معمارانه صورت پذیرد، بدان معماری یادمانی اطلاق خواهد شد (تتوی،1385:96). ایران را بهصراحت میتوان در زمره غنی و متنوعترین سرزمینها به لحاظ میراث بناها و آثار یادمانی در جهان جایداد. گفته میشود بناهای یادمانی ملهم از نخستین مقبرهها هستند (آلسوپ، 1371: 58). ایران از این منظر نیز سرزمین مقبرهها و شاهد حرمهای مطهر در جهان است. بهطورکلی چهار گونه معماری یادمانی پیش روی ما است: الف (معماری یادمانی موزهای وآرکئولوژیک (باستانشناسانه)؛ مانند مقبره کوروش در پاسارگاد استان فارس و زیگورات ایلامی چغازنبیل در استان خوزستان و موارد مشابه دیگر. ب) معماری یادمانی تاریخی و فعال بهمانند مقبرهها و یادمانهای مشاهیر و مفاخر کشور از یادمانها و مقبرههای شاعران و چهرههای سیاسی و فرهنگی گرفته تا دیگر موارد مشابه. ج (معماری یادمانی آیینی و مقدس که ایران فرهنگی از این منظر سرآمد کشورهای جهان بوده و حرمهای مطهر و مشاهده مشرفه شیعه از زنده و غنی و فعالترین کانونهای معماری یادمانی در جامعه و جهان بشری ما هستند. د) معماری یادمانی که در آن جنبه زیباشناختی و هویت محوریت دارد. برج آزادی و بناهای یادمانی دیگر که اغلب در میدانها و پارکها و فضاهای شهری طراحیشده در این گروه جای دارد.
معماری یادمانی در بستر تاریخی معماری معاصر ایران:
از اواسط عصر قاجاریه، تحولی بنیادین در معماری ایران صورت گرفت؛ بدین نحو که منبع الهام، ساختار ایدههای طراحی و شکل معماری و در پی آن، مصالح و شیوه اجرای ساختمان به سمت جهان غرب گرایش پیدا کرد و معماری چند هزارساله ایران را به عقب رانده شد (قبادیان، 1392: 123). این روند در دوره بعد از انقلاب مشروطیت و دوره رضاخان، به گسست از سنتهای پیشین انجامید و شیفتگی به معماری فرنگی ظهور یافت. در اواخر دوران مشروطیت و معماری پهلوی اول، تأثیر از معماری غرب و جابهجایی تصور و خیال هنرمند، از عالمی ذهنی به تصویری عینی ابعاد تازهای گرفت و نوعی از گرایش به معماری گذشته در معماری ایران باب شد (صارمی و رادمهر، 1376: 144). این دوره خاستگاه گرایش معماری تلفیقی است که در آن، ساختمان برای عملکرد جدید یا با فناوری و مصالح نوین طراحی و ساختهشده است؛ ولی شکل یا نمادهای غالبِ ساختمان سنتی است. یکی دیگر از شیوههای طراحی بنادر این دوره، تحت تأثیر زمینههای ملیگرایانه، حمایت دستگاه دولتی، کاوشهای باستانشناسی و معماری تاریخگرا در غرب، سبک ملی است. این معماری چیزی نیست مگر خوانش معماری نئوکلاسیک اروپایی با چاشنی موتیفهای ایران باستان و دوران اسلامی که رنگ و بوی ایرانی گرفته است (بانی مسعود، 1388: 199). معماری پهلوی دوم در قلمرو مثلث تأثیر فرهنگ و تمدن غرب، میراث تاریخی ایران با نقش پررنگ معماری قبل و بعد از اسلام و برآمدن معماری از بطن این دوره، قابلتعریف است (همان: 297). در اواخر دهه چهل، دستیابی به هویت ایرانی با تفحص در اصول معماری سنتی و الهام گرفتن از آن امکانپذیر شد (ثبات ثانی، 1392:57). بدین ترتیب تلفیق معماری گذشته و معاصر ایران بهصورت بدیع و جدید در سبک نوگرایی ایرانی ظاهر شد (قبادیان، 1392: 265). در این سبک فرمهای سنتی و معماری گذشته ایران دیگر بهعنوان زینت برای ساختمانهای مدرن مورداستفاده قرار نگرفت، بلکه معمار از ابتدا سعی در تلفیق و نمایش هر دو جنبه فرهنگ بومی ایران و خصوصیات جهانی عصر مدرن در کالبد فیزیکی بنا را داشته است.
چگونگی بهکارگیری دستورِ زبان شکلی در معماری
در سالهای اخیر، دستور زبان تحلیلی بهطور گسترده در آثار متعدد، راهبردهای متداول را مشخص نموده و اساس علمی برای درک ترکیبات یک معماری خاص را پایهگذاری کرده است. با توجه به گسترش ارائه دستور زبان شکلی در تحلیل موضوعات معمارانه، میتوان اینگونه استنتاج کرد که دستور زبانهای شکلی بهعنوان ابزار تحلیلی، نقشی بسیار مهم در پژوهشهای گذشته و آینده درزمینهی معماری بر عهده خواهند داشت. در سال 1981 نایت16، روشی برای خلق زبانِ دستور زبان و طراحی بر اساس نمونههای موجود پیشنهاد کرد. وی با شروع از یک سبک شناختهشده، ارتباط فضایی و گرامرهای اساسی آن، قواعد را تردایسی نمودت ا برای سبک و دستور زبان جدیدش مبنایی ایجاد نماید (Tepavcevic, 2012:173). نایت بر این باور است؛ این روش میتواند برای توصیف تکامل تاریخی یک سبک شناختهشده و نیز توسعه طرحهای جدید به کار گرفته شود (Knight,1981:98). دستور زبان شکل بر مبنای الگوریتم است. درواقع الگوریتم به ما این امکان را میدهد تا محدودیتهای روشهای سنتی را از بین برده، سطحی از پیچیدگی و کنترل را در کار داشته باشیم. الگوریتم یک روال محاسباتی است که مقادیری را به عنوان ورودی دریافت کرده. پس از انجام چند دستورالعمل، ورودی را به خروجی تبدیل میکند. در این پژوهش ورودی الگوریتم شش بنای یادمانی منتخب است و دستورالعملها مجموعه قوانین جدول شماره 3 و خروجیها نیز الگوهای نوین خلقشده هستند (Eloy,2018: 86).
دستور زبانهای شکلی بر پایه بهکارگیری معناشناسانه زبان شکل و قواعد شکلپذیری آن بوده و سامانههای تولیدکنندهای هستند که بر اساس مجموعهای از قاعدههای شکلی به طراحی منجر میشوند که این مسیر ساختن اشکال پیچیده را از عناصر ساده ممکن میسازد... اصطلاح دستور زبان شکلی، عموماً در دو سطحِ فضاییِ کامپیوتری و بصری شرح داده و در نظر گرفتهشده است. در نگرش کامپیوتری، دستورزبانشکلی، گروههای قانونمندِ خاصی از سامانههای متخصصاند که با آگاهی مصنوعی، اشکال هندسی تولید میکنند (Tepavcevic & Stojakovic, 2012:170). دستور زبان شکلی، به معنای واقعی کلمه، اشاره به دستور زبان بصری طراحی نیز دارد. به این معنا، دستور زبان شکلی، فلسفه نظاره به جهان را نه از طریق آموختهها و تحمیل پیچیدگیها؛ بلکه از طریق معنای عملیاش در آن نقطه از زمان، ارائه میدهد (Ozkar, 2009:150). بارزترین ویژگی دستور زبان شکلی این است که مجموعهای متشکل از تعداد متناهی قاعده و شکل، امکان تولید تعداد نامتناهی راهحل طراحی را امکانپذیر میسازد. علاوه به راین، میتواند برای تجزیه اشکال پیچیده بهعنوان ابزاری تجزیهگر و برای تولید فرمهای پیچیده از یکشکل ساده بهعنوان ابزاری ترکیبگر به کار گرفته شود (. (Stiny, 2006: 187
تحلیل یافتهها:
با توجه به آنکه دستور زبان شکل الگوریتمی است که از اشکال پایه شروع میشود، جدول شماره 2 شش آرامگاه را مشخص و اشکال هندسی پایه هر شکل شناسایی شد. باید توجه داشت که نمونههای موردی باید در چند مورد وجه تشابه داشته باشند؛ بهطور مثال ستون، کلاهفرنگی و صفِه. در جدول شماره 2 در آرامگاهها با کد D61 و D21,D31,D41,D51 اشکال پایه نمایان شده است. در کدهای D12,D22,D32,D42,D52 و D62 هسته اصلی آرامگاه نشان دادهشده است و به ترتیب چهارستونی، هشت ستونی میشوند. در مرحله آخر نیز بناهایی که دارای صفه و پلکان هستند به نمایش گذاشته میشود.
جدول شماره 2: نمونههای منتخب و اشکال پایه
|
جدول شماره 3: مجموعه قوانین آرامگاههای منتخب با استفاده از دستور زبان شکل
در مجموعه قوانین جدول شماره 3 در ردیف RD11-15 قانون تبدیل کردن نقطه به مثلث است. در این گروه مثلث شکل پایه آرامگاه خیام است. با قانون R11 نقطه به مثلث تبدیل میشود. در قانون R12 مثلث، کپی و قرینه شده است. با اعمال قانون R13 مقبره چهارستونی میشود و با قانون R14 مقبره هشت ستونی و کامل میشود. در ردیف R22-25 مجموعه قوانین آرامگاه باباطاهر نشان دادهشده است. با قانون R22 نقطه تبدیل به شکل پایه آرامگاه میشود. با قانون R23 هسته اصلی آرامگاه مشخص میشود و با قانون R24 آرامگاه چهارستونی میشود و با اجرای قانون R25 آرامگاه هشتستونی میشود. در ردیف R31-35 نیز مجموعه قوانین آرامگاه ابوعلی سینا نشان دادهشده است. طبق قانون R31، نقطه تبدیل به شکل پایهی مقبره میشود. با اعمال قانون R32 هسته اصلی آرامگاه نمایان میشود و با اعمال قانون R33 آرامگاه چهارستونی و همینطور با اعمال قانون R34 آرامگاه هشتستونی و در قانون R35 آرامگاه نهستونی میشود. در R41-44 مجموعه قوانین آرامگاه سعدی نشان دادهشده است که با قانون R41 نقطه به شکل پایهی آرامگاه تبدیل میشود و با اعمال قانون R42، هسته اصلی آرامگاه نشان دادهشده و با قانون R42 چهارستونی و با قانون R43 هشتستونی میشود. در R51-54 نیز مجموعه قوانین آرامگاه حافظ است. در قانون R51 نقطه تبدیل به شکل پایهی آرامگاه حافظ میشود و در قانون R52 چهارستونی و با اعمال قانون R53 هشت ستونی و با قانون R54 صفه و پلکان اضافه میشود. در R 61-6 نیز مجموعه قوانین آرامگاه کمالالملک را مشخصشده است. در R61 نقطه به شکل پایه تبدیل میشود و در R62 دارای چهار قوس و در R63 شکل دارای هشت قوس میشود.
جمعبندی یافتهها:
در این مرحله با استفاده از دستور زبان شکل، در قالب شش نمونه موردی منتخب که خود الگوهایی دیرپا در تاریخ و فرهنگ این سرزمین هستند، انواع گوناگونی از الگوهای فضایی خلق میشود و باگذشت زمانبر غنای گنجینه معماری یادمانی ایران افزوده میشود. در نمودار درخت تصمیمگیری17 پروسه طراحی و تولیدی نشان دادهشده است. شروع نمودار و پروسه طراحی از نقطه است که بر اساس قانون R11,R22,R31,R41,R51 به اشکال پایه تبدیلشدن. سپس بر اساس قوانین جدول شماره 3 فضاها تغییر پیدا میکنند. در هر شاخه ممکن است از قوانین ترکیبی استفاده شود (مثلاً از ترکیب دو قانون R42 و R52) و به طراحی جدید منجر میشود. شکل حاصلشده محصول نهایی است. درنهایت شاخه به طرح جدیدی میرسد که تابهحال طراحی نشده است. با ادامه و با اعمال قانونهای متفاوت به طراحیهای متفاوت و نامتناهی میتوان دستیافت.
نمودار شماره 2: درخت تصمیمگیری و ارائه طراحی نوین
نتیجهگیری:
با توجه به آنکه طراحی فضایی باکیفیت یکی از اصلیترین اهداف معماران است، ازاینرو توجه آنان را به شیوههایی جلب کرده که متکی بر آثار موفق نسلهای پیشین و پیش دانستههای آنان است و بهعنوان الگوهای موفق استفادهشده است. الگوهای فضایی که معمار ایرانی آنها را خلاقانه قوام بخشیده است و درنهایت هویت فرهنگی جامعه را تداوم بخشیده است. بازیابی زبان معماری یادمانی و بازخوانی مجدد آن ارزش والایی دارد. در این پژوهش این کوشش با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر انجام شد. با استفاده از روش دستور زبان شکل، اشکال پایه استخراج شد و چگونگی طراحی ساختار اصلی مقبره، ستونها، صفه و کلاهفرنگی بیان شد (جدول شماره 2)؛ سپس مجموعه قوانین بر اساس اشکال پایه تدوین شد. بهاینترتیب با کمک مجموعه متناهی از شکل پایه و دستورالعمل، تعداد نامتناهی راهحل طراحی در درخت تصمیمگیری خلق میشود. همانگونه که در نمودار شماره 3 مشخص است، دستور زبان شکل، بهمثابه روش پژوهش انتخاب شد که متشکل از الگوریتمی است که اشکال پایه یا همان دادهها را طبق یک یا چند دستورالعمل به خروجی تبدیل میکند. نمونههایی از اشکال پایه نمودار مشخصشده است؛ چگونگی ایجاد مجموعه قوانین در جدول شماره 3 آورده شده است؛ پسازآن در درخت تصمیمگیری، طرحهای نوین در راستای تداوم معماری یادمانی معاصر ایجاد میشود.
نمودار شماره 3: ساختار کلیِ چگونگی استفاده از دستور زبان شکل در بناهای منتخب
[1] یونک به موضوع «کهنالگو» را در کتابهای «انسان و سمبلهایش» و «خدایان و انسان مدرن» پرداخته است.
[2] N.L.R Hanson and A.D Radford(1986):”one modeling the work of the architecture Glen Murcutt”, in design computing,pp:189-203
[3] H.Buelinkx(1993):”Wren s language of city church designs: a formal generative classification”,Environment and Planning B: Planning and Design 20,pp:645-676.
[4] S-c chiou and R.Krishnamurti(1995):The grammar of Taiwanese traditional vernacular dwelling” Environment and Planning B8,pp:97-114.
[5] Eisenberg
[6] Gulen cagdas
[7] Bojan Tepavcevic,Student of Novi sad University- shape grammar:the language of traditional Turkish house
[8] Generative
[9] شامل آرامگاه سعدی، حافظ، کمالالملک، باباطاهر، خیام و ابوعلی سینا است.
[10] BEIRÃO, J and J. DUARTE. )2007(. Urban design with patterns and shape rules. Proceedings of the 2nd International Seminar on New Town Simulation: 1-11.
[11] André Godar (1881 - 1965 م )، معمار و باستانشناس فرانسوی.
[12] هوشنگ سیحون (۱۲۹۹-۱۳۹۳) معمار، طراح، نقاش و تندیسساز سرشناس. او به «مرد بناهای ماندگار» شناخته میشود.
[13] هوشنگ سیحون در مورد ایده اصلی کار مینویسد؛ شنیده بودم که خیام گفته بود: «گور من در موضعی باشد که هر بهاری باد شمال بر من گلافشانی کند» بنابراین بنای یادبود و آرامگاه باید طوری ساخته شود که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود.
[14] (1286-1362 ه.ش) دومین رئیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود که پس از آندره گدار مدت ۹ سال ریاست دانشکده را بر عهده داشت. در کارنامه معماری فروغی میتوان طراحی 3 آرامگاه را مشاهده کرد: آرامگاه رضاشاه در ری، آرامگاه سعدی در شیراز و آرامگاه باباطاهر در همدان.
[15] monumental architecture
[16] knight
[17] Decision Tree
مأخذ
· اپهام پوپ، آرتور (1365) معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ. ترجمه کرامت الله افسر. تهران: یساولی، فرهنگسرا.
· آلسوپ، بروس (1371) یک تئوری نوین در معماری. ترجمه: پرویز فروزی. تهران: کتابسرا.
· بانی مسعود، امیر(1388) معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
· تتوی،علی(1385) فرهنگ رشید. نصحیح و مقدمه اکبر بهدار وند. تهران: سیمای دانش.
· ثبات ثانی، ناصر (1392) مقدمهای بر برخی عوامل تأثیرگذار بر معماری معاصر ایران در فاصله سالهای 1320 تا 1357. معماری و شهرسازی آرمانشهر،(شماره 49 (.
· حمزه نژاد، مهدی (1396). تحلیل اصول فضایی و الگو گزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران، مطالعات معماری ایران، بهار و تابستان 1396، (شماره 11).
· دهخدا، لغتنامه آنلاین.
· سیروس، باور (1388(. نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران، تهران: نشر فضا.
· صارمی، علیاکبر؛ رادمرد، تقی. (1376) ارزشهای پایدار در معماری ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
· قبادیان، وحید(1392) سبکشناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: مؤسسه علم معمار.
· معین، لغتنامه آنلاین.
· Eloy, S. Pauwels, P. and Economou. (2018) A. AI EDAM special issue: Advances in implemented shape grammars: Solutions and applications. Artificial Intelligence for Engineering Design, Analysis and Manufacturing, 32(2), 131-137.
· Knight, T.W(1981). the forty-one-steps, Environment and Planning,B8,PP: 97-114.
· Ozkar, M (2009). Formal properties of grammars. in Handbook of Mathematical Psychology, Volume 2. New York.
· Stiny, G (2006). Shape: Talking about Seeing and Doing. MIT Press, Cambridge, MA, USA.
· Tepavcevic, B.& Stojakovic V (2012).Shape grammar in contemporary architectural theory and design. Series: Architecture and Civil Engineering,University of Novi Sad, Faculty of technical sciences, Department of Architecture and Urbanism,, (10):110-140.