رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز( یک مطالعه تطبیقی مبتنی بر دیدگاههای فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا و وجودی)
محورهای موضوعی : روانشناسی
ذکیه فتاحی
1
,
شیرین ساسانی
2
,
سوده دشتیانه
3
1 - استادیار گروه علوم انسانی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
2 - دانشجوی دکترای تخصصی روانشناسی، گروه روانشناسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
3 - دانشجوی دکترای تخصصی روانشناسی، گروه روانشناسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
کلید واژه:
چکیده مقاله :
هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در زنان از منظر دو دیدگاه فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا و وجودی بود. روش پژوهش از نوع توصیفی، پیمایشی، همبستگی بود. روش نمونهگیری در دسترس و با استفاده از جدول مورگان تعداد 250 پرسشنامه بین زنان اقشار مختلف شهر شیراز پخش شد. با استفاده از نرمافزار SPSS27 ، جهت تعیین همبستگی از آزمون همبستگی پیرسون و جهت تعیین میزان پیشبینیکنندگی از آزمون رگرسیون چند متغیره استفاده شد.. نتایج نشان داد که بین حضور معنا و پذیرش خنثی، فعالانه و گریز رابطهی معنادار وجود دارد. همچنین بین جستجوی معنا و پذیرش خنثی و فعالانه رابطهی معنادار وجود دارد. در مجموع بین حضور معنا و پذیرش معنا همچنین در کل معنای زندگی با نگرش به مرگ رابطهی معنادار وجود دارد.در هر دو دیدگاه مکاتب فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا و وجودی، معنای زندگی با نگرش به مرگ در ارتباط است و هر چقدر افراد هدف و معنایی برای زندگی دنیوی خود جستجو کنند، نگرششان به مرگ و زندگی پس از آن متفاوت و مثبت خواهد بود.
The purpose of the present study was to investigate the relationship between the attitude to death and the meaning of life in women from the perspective of Islamic philosophers and humanistic and existential psychology. The current research was a descriptive, survey, correlational and fundamental study. By using the available sampling method and Morgan's table, 250 questionnaires were distributed among women from different strata of the city.in order to determine correlation and predictability Pearson's correlation test and multivariate regression test was respectively. It was found that there is a significant relationship between the presence of meaning and neutral, active and avoidance acceptance. Also, there is a meaningful relationship between searching for meaning and neutral and active acceptance. In general, there is a significant relationship between the presence of meaning and the acceptance of meaning, as well as the meaning of life and the attitude towards death. From the perspective of both schools of Islamic philosophers and psychology, there is a connection between the meaning of life and the attitude towards death, and no matter how much people search for a purpose and meaning for their worldly life, their attitude towards death and the life after it will be different and positive.
Journal of Psycho Res and Edu Studies Volume 1, Issue 2- Summer 2023 – Pages 15-28
| doi:org 10.71610/psych.2023.1039145 |
The Relationship between the Attitude towards Death and the Meaning of Life in the Women's Society of Shiraz (a Comparative Study based on the Views of Islamic Philosophers and Humanist - existential Psychology)
Zakiyeh Fattahi 1, Shirin Sasani 2, Soode Dashtiane*3
1-Assistant Professor of the Department of Humanities,, Marvdasht Branch, Islamic Azad University, Marvdasht, Iran.
2-Ph.D. Candidate of Psychology, Department of Psychology, Marvdasht Branch, Islamic Azad University, Marvdasht, Iran.
3-Ph.D. Candidate of Psychology, Department of Psychology, Marvdasht Branch, Islamic Azad University, Marvdasht, Iran.
OPEN ACCESS Research Article
*Correspondence: Soode Dashtiane*
Received: July 23, 2023 Accepted: August 5, 2023 Published: Summer 2023 Citation: Fattahi, Z, Sasani, Sh, Dashtiane, S. (2023). The Relationship between the Attitude towards Death and the Meaning of Life in the Women's Society of Shiraz (a Comparative Study based on the Views of Islamic Philosophers and Humanist- existential Psychology). Journal of Psycho Research and Educational Studies, 1(2): 15-28.
doi:org 10.71610/psych.2023.1039145
| Abstract The purpose of the present study was to investigate the relationship between the attitude to death and the meaning of life in women from the perspective of Islamic philosophers and humanistic and existential psychology. The current research was a descriptive, survey, correlational and fundamental study. By using the available sampling method and Morgan's table, 250 questionnaires were distributed among women from different strata of the city. In order to determine correlation and predictability Pearson's correlation test and multivariate regression test was used respectively. It was found that there is a significant relationship between the presence of meaning and neutral, active and avoidance acceptance. Also, there is a meaningful relationship between searching for meaning and neutral and active acceptance. In general, there is a significant relationship between the presence of meaning and the acceptance of meaning, as well as the meaning of life and the attitude towards death. From the perspective of both schools of Islamic philosophers and psychology, there is a connection between the meaning of life and the attitude towards death, and no matter how much people search for a purpose and meaning for their worldly life, their attitude towards death and the life after that will be different and positive. Key words: attitude to death, meaning of life, women, Islamic philosophy, humanistic and existential psychology. |
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری سال اول، شماره دوم، تابستان 1402- صفحات 15-28 |
doi:org 10.71610/psych.2023.1039145 |
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز
( یک مطالعه تطبیقی مبتنی بر دیدگاههای فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا - وجودی)
ذکیه فتاحی1، شیرین ساسانی2، سوده دشتیانه*3
1-استادیار گروه علوم انسانی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
2-دانشجوی دکترای تخصصی روانشناسی، گروه روانشناسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
3-دانشجوی دکترای تخصصی روانشناسی، گروه روانشناسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران.
دسترسي آزاد مقاله علمي پژوهشي نويسنده مسئول*: سوده دشتیانه
تاريخ دريافت: 01/05/1402 تاريخ پذيرش: 14/05/1402 تاريخ انتشار: تابستان 1402 استناد: فتاحی، ذکیه، ساسانی، شیرین، دشتیانه، سوده. (1402). رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز( یک مطالعه تطبیقی مبتنی بر دیدگاههای فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا- وجودی). فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری، 1(2): 15-28. doi:org 10.71610/psych.2023.1039145
| چکیده هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در زنان از منظر دو دیدگاه فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا و وجودی بود. پژوهش حاضر از نوع توصیفی، پیمایشی، همبستگی و از منظر هدف بنیادی بود. از روش نمونهگیری در دسترس و با استفاده از جدول مورگان تعداد 250 پرسشنامه بین زنان اقشار مختلف شهر شیراز پخش شد. با استفاده از نرمافزار SPSS27 ، جهت تعیین همبستگی از آزمون همبستگی پیرسون و جهت تعیین میزان پیشبینیکنندگی از آزمون رگرسیون چند متغیره استفاده شد. مشخص شد بین حضور معنا و پذیرش خنثی، فعالانه و گریز رابطهی معنادار وجود دارد. همچنین بین جستجوی معنا و پذیرش خنثی و فعالانه رابطهی معنادار وجود دارد. در مجموع بین حضور معنا و پذیرش معنا همچنین در کل معنای زندگی با نگرش به مرگ رابطهی معنادار وجود دارد. در هر دو دیدگاه مکاتب فلاسفه اسلامی و روانشناسی انسانگرا - وجودی، معنای زندگی با نگرش به مرگ در ارتباط است و هر چقدر افراد هدف و معنایی برای زندگی دنیوی خود جستجو کنند، نگرششان به مرگ و زندگی پس از آن متفاوت و مثبت خواهد بود. واژگان کلیدی: نگرش به مرگ، معنای زندگی، زنان، فلسفه اسلامی، روانشناسی انسانگرا – وجودی.
|
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 17
مقدمه
یکی از اساسيترین دل مشغوليهایي که هر انساني(به خصوص زنان) در زندگی با آن مواجه ميشوند پرسش دربارهی معنا، مفهوم و ارزش زیستن است(آلونسو ، مورتیر، آربچ، برافرتس، ویلاکات، کوییپرز و همکاران1،2018). سوالهایي، مثل اینکه آیا زندگي ارزش زیستن دارد؟ چه چیز زندگي را ارزشمند ميکند؟ اگر معنایي برای زندگي موجود باشد، چگونه باید آن را محقق کرد؟ برای زنان بلاخص معنای زندگی در چه چیزی نمود مییابد؟ آیا با وجود رنج، ميتوان احساس معنا داشت(آلونسو و همکاران،2018). مواردی اینچنین که پیوندی عمیق با زندگي انسان دارد، به مفهومي بهنام معنای زندگي2 اشاره ميکند که با وجود اینکه ذهن بشر را قرنهاست به خود مشغول داشته، بهطور خاص تنها نزدیک به پنجاه سال است که بهصورت مسئلهی جدی فلسفي در ذیل مباحث انسانشناختي مطرح شده است (آلونسو و همکاران،2018).
در تعریف معنای زندگي باید گفت به احساسي از یکپارچگي وجودی اشاره ميکند که بهدنبال پاسخ دادن به چیستي زندگي، پيبردن به هدف زندگي و دستیافتن به اهداف ارزنده و در نتیجه، رسیدن به حس کامل بودن و مفید بودن و به نوعی خودشکوفایی است (دب، توماس، بوس و اسواتی3 ،2020 (
پژوهشگران بهطور معمول، دو بعد اصلي معنا را در زندگي بررسي کردهاند: وجود معنا و جستجوی معنا. وجود معنا به درجه معناداربودن زندگي مردم اشاره دارد؛ در حالي که جستجوی معنا، درجهای را که مردم در زندگي خود به دنبال معني می‌‌گردند را نشان میدهد (محمدپور، افلااک سیر، محمدی و هادیان فر، 1400). جستجوی معنا در زندگي، استرس ناشي از حوادث دردناکي را برطرف ميکند که مردم در زندگي خود تجربه ميکنند (تیلر، پریور، مهر و مانسینی4، 2020).
معنا در زندگي در عینحال، یک ساختار شخصیت مثبت و شاخص رفاه قلمداد ميشود(سواری، فرزادی، 1400). جستجوی معني در زندگي شاید تعریف خیلی روشني نداشته باشد؛ اما پیششرط بهزیستي ذهني و جسمي است(سواری، فرزادی، 1400). معنای زندگي در باورهای زندگي و روابط فردی، (در مورد زنان به خصوص با فرزندان) نهفته است(سواری، فرزادی، 1400).
معناى زندگى از منظر دینی، ديـدگاههـايى چـون روى آوردن به ارزشهاى اخلاقى، آگاهیبخشى به محتواى زندگى و يا خداباورى مطـرح شده است(بشرپور، وجودی، عطارد، 1393). ضرورت بحث در اين است مادامى كه زندگى انسان مفهوم و معناى حقيقى خود را نيابد، حيات آدمى با ساير حيوانات، چندان تفاوتى نخواهد داشت(بشرپورو همکاران، 1393).
پس اهميـت آن در تفكيک اين دو حيات است. (به ویژه در میان زنان ایرانی-شهر شیراز در این پژوهش- دین بسیار نمود دارد.) نیاز انسان به دین و تجربههاي مذهبی به بلندای تاریخ است؛ چرا که بشر از همان آغاز زندگی خود به حامی مقتدر و تکیهگاهی نیرومند نیازمند بوده است(بشرپورو همکاران، 1393). موضوع دین مورد بحث بسیاری از محققان همچون جیمز، فروید، یونگ و دیگران بوده و پس از آن اندیشمندانی نظیر آلپورت ( 1968 ) به تبیین مذهب پرداختهاند (بشرپورو همکاران، 1393).
شیوهی مواجههی آدمی با مقولهی مرگ تاثیر شگرفی بر شیوهی زیستن او دارد؛ بهگونهای که میتواند انسان را بهسوی زندگی اصیل و معنادار(جستجوی معنا) سوق دهد، یا موجب ناامیدی، پوچی و بیمعنایی زندگی باشد(یالوم، 1390) انسانها باید به مرگ بیندیشند زیرا مواجهه درست با مرگ میتواند چشمانداز زندگی فرد را دگرگون کند و او را به یک زندگی اصیل رهنمون کند(یالوم، 1390). بر اساس رویکرد یالوم، نگرش افراد نسبت به مرگ با اضطراب مرگ در ارتباط است(بخشعلی زاده ایرانی، شهیدی، حزینی، 1400).
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 18
نگرش به مرگ به مجموع پاسخ‌های شناختی، عاطفی و رفتاری فرد به حقیقت مرگ، اطلاق میشود(احمدی فارسانی، حشمتی، هاشمی نصرت آباد، 2019 ؛ وونگ، پیکر و گیسر5،1994). شاید این مهم در نگاه زنان متفاوت باشد. بر اساس پژوهش پورغلامی، سهرابی شکفتی و سامانی(1390) میانگین نگرش به مرگ زنان بیشتر از مردان است. این نگرش‌ها میتوانند مثبت یا منفی باشند، نگرش‌های منفی دربارهی مرگ، ترس از مرگ یا اجتناب از مرگ را دربر می‌گیرند. در حالی که نگرش‌های مثبت نسبت به مرگ، باورهای مربوط به توانایی کنارآمدن با مرگ و پذیرش آن را شامل میشوند(احمدی فارسانی و همکاران، 2019؛وونگو همکاران،1994).
کنار آمدن با مرگ مشتملبر مجموعه پاسخ‌های شناختی، رفتاری و عاطفی به مرگ پیش‌روی خود و دیگران است(احمدی فارسانی و همکاران، 2019 ؛ وونگو همکاران،1994). مشخص شده است که کنارآمدن با مرگ همبستگی منفی با شاخص‌های ترس ازمرگ دارد(رابینس6، 1991).
در حیطههای نگرش به مرگ، مقالات اغلب بر چهار محور متمرکز شدهاند: 1- رویکرد وجودگرایی7، رویکرد کوبلرراس، دیدگاه انسانگرایی8 و غیره (اسمیت9، 2012 ؛ نایمیر، ویتکاوسکی و موزر10،2004؛ کوپ11، 1998، صالحی، اکبرزاده، 2015؛ عزیزی، علیزمانی، 1394). 2- نگرش عموم و افراد غیر بیمار به مرگ (باکان، ارلی12، 2018؛ هانگ، هانگ، آدام و کیم13، 2018؛ زارع، 1390؛). 3- نگرش پزشکان، پرستاران، مراقبان بیماران در آستانهی مرگ نسبت به مرگ و مراقبت از این بیماران(وانگ، ژانگ14، 2018؛ لکلرک15 و همکاران، 2014؛ سوویک، کاو16، 2013؛ رودا، کلمنس و جوردن17، 1999؛ ضرغام، محمدی، حقدوست اسکویی1386؛حجتی و همکاران، 1401) 4- ارتباط نگرش به مرگ با متغیرهای دیگر همچون مذهب، ترس از مرگ و غیره (کلمنتس18، 2017؛ اثنیعشری، رضایی، کارگر، 2015؛ اسمیت، نهمیکس و چارتر19، 1984؛ زندیان و همکاران، 2017).
قربانی(2022) در پژوهش خود با عنوان رابطهی بین جاودانگی و ایمان به آخرت در مورد معنای زندگی انسان، با استناد به آموزه های اسلامی مانند آیات قرآن، فضائل انسان را در مورد جاودانگی واکاوی و رابطهی آنها با تعلیم آخرت و نقش آنها در معنا بخشیدن به زندگی او را مورد بررسی قرار داده است(قربانی، 2022). عسکری یزدی و میرزایی(1397) به بررسی مرگاندیشی و معنای زندگی از دیدگاه هایدگر پرداختند که مرگ اندیشی در نگاه هایدگر و تاثیر آن بر معنای زندگی را ناشی از رابطهی انسان با هستی و هستی معطوف به مرگ او میداند(عسکری یزدی و میرزایی، 1397).
از دیدگاه هایدگر زندگی معنادار لازمهی هستی اصیل است که در آن انسان به دلیل ترس از مرگ و برای رهایی از دلهرهی ناشی از ترس از مرگ، به زندگی معنا میبخشد. آلیموجیان، ونش، باس، فلیچر، موندال، مکلین و همکاران20(2019) نشان دادند که هدف در
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 19
زندگی منجر به بهبود در سلامت جسمی و روانی میشود و کیفیت کلی زندگی را افزایش میدهد. بنابراین، درک ارتباط هدف زندگی با مرگ و میر، حیاتی است(آلیموجیان و همکاران،2019).
زنان با توجه به نقش عظیمی که در زایش و زندگیبخشی به یک موجود زنده دارند، شاید نگاه متفاوتی به معنای زندگی و مرگ داشته باشند. بر این اساس ما پژوهش خود را در جامعهی زنان بنا نهادیم. نگرش به مرگ و معنای زندگی هم از منظر فلاسفه اسلامی و هم از منظر روانشناسی انسانگرا - وجودی بهصورت جداگانه بررسی شدهاند، اما این دو در کنار هم(نگرش از هر دو مکتب) در جامعهی زنان ساکن شهر شیراز که سن بین بیست تا پنجاه سال دارند، از هر دو منظر مورد بررسی قرار نگرفته است. در واقع بهصورت اختصاصی از منظر دیدگاه زنان و در جامعهی زنان بررسی نشده است. لذا پژوهش حاضر در صدد بررسی فرضیهی زیر میباشد: بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعهی زنان شهر شیراز رابطهی معنادار وجود دارد.
روش اجرای پژوهش
پژوهش حاضر از نوع توصیفی، پیمایشی، همبستگی و منظر هدف بنیادی میباشد. جامعهی پژوهش شامل زنان دارای سن بین بیست تا پنجاه سال، که در سال 1402 ساکن شهر شیراز بودند. با توجه به جمعیت کلی شهر شیراز، برآورد تخمینی تعداد زنان دارای سنین بیست تا پنجاه سال، حدود ششصد نفر ارزیابی شد. ازاین میان، با روش نمونهگیری در دسترس و با استفاده از جدول مورگان تعداد 250 پرسشنامه بین زنان اقشار مختلف شهر پخش شد. توضیح داده شد که پژوهش حاضر یک پژوهش دانشگاهی میباشد. اطلاعات آنان محفوظ است و در قالب کلی جهت اطلاع عموم منتشر میشود. ملاک ورود به پژوهش زن بودن. سن بین بیست تا پنجاه سال داشتن. حداقل سواد دیپلم. پاسخ دادن صحیح و کامل به پرسشنامهها. ملاک خروج عدم برآورد ملاکهای ورود ، عدم تمایل به پاسخ دادن، یکنواخت پاسخ دادن به سوالات، مخدوش بودن پاسخنامه بود.
با استفاده از نرمافزار SPSS27 آمار توصیفی و سپس آمار استنباطی انجام شد. جهت تعیین همبستگی از آزمون همبستگی پیرسون و جهت تعیین میزان پیشبینیکنندگی از آزمون رگرسیون چند متغیره استفاده شد.
ابزار پژوهش
پرسشنامه نگرش به مرگ وونگ و همکاران21
فرم تجدیدنظر شده نگرش نسبت به مرگ توسط وونگ،پیکر و گیسر22 در سال 1994 ساخته شده است . این پرسشنامه یک مقیاس 32 سوالی است با طیف لیکرد هفت گزینهای از کاملا موافق تا کاملا مخالف است که 5 بعد نگرش به مرگ را ارزیابی می کند.این پنج بعد هم نگرش های مثبت (خرده مقیاس های پذیرش) و هم منفی ( خرده مقیاس های ترس و اجتناب) نسبت به مرگ را نشان می دهند. این پرسشنامه برای اولین بار در پژوهش بشرپور و همکاران (1393) به فارسی ترجمه شد. خرده مقیاسها شامل: ترس از مرگ، اجتناب از مرگ، پذیرش خنثی، پذیرش فعالانه و پذیرش با گریز بودند.
وونگ، یکر و گیسر(1994) پایایی ثبات درونی این 5 خرده مقیاس را در دامنه 97% برای خرده مقیاس پذیرش فعالانه تا 65% برای خرده مقیاس پذیرش خنثی گزارش کردند. پایایی بازآزمایی این آزمون بعد از دوره 4 هفته ای در دامنه 95% برای خرده مقیاس پذیرش تا61% برای خرده مقیاس اجتناب بدست آمد.
در پژوهش بشرپور و همکاران روایی صوری پرسشنامه توسط سه روان شناس دارای مردک دکترای روان شناسی تایید شد. ضریب آلفای کرونباخ خرده مقیاس های این آزمون نیز در دامنه 64% برای خرده مقیاس اجتناب از مرگ تا88% برای خرده مقیاس پذیرش فعالانه مرگ بدست آمد.آلفای کرونباخ پژوهش حاضر 65/0 بدست آمد.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 20
پرسشنامه معنای زندگی استایگر و فرایزر23
مقیاس معنای زندگی که توسط استایگر و فرایزر24 (2006) مورد استفاده قرار گرفته است، دو بعد معنا در زندگی, یعنی حضور معنا و جستجوی معنا را با بهره گیری از 10 ماده برمبنای مقیاس هفت درجه ای لیکرت از کاملا نادرست (1) تا کاملا درست (7) می سنجد.آزمودنی‌ها به هریک از گویه‌های این پرسشنامه بر روی این طیف لیکرت (از 1 برای کاملاً غلط تا 7 برای کاملاً درست) پاسخ می‌دهند. ذکر این مطلب لازم به نظر میرسد که در سوال 9 نمره‌گذاری به صورت معکوس میباشد. در نهایت مجموع نمرات بدست آمده از پاسخ به این سوالات شاخص معنای زندگی است. سازندگان مقیاس پایایی و روایی آن را مطلوب گزارش کردهاند. برای هر دو مقیاس همسانی درونی ضریب آلفای کرونباخ بین 82/0 تا 87/0 گزارش شده است(استیگر، فریزر، ایشی و کالر25، 2006). و در فاصلهی یکماهه اعتبار بازآزمایی مناسب 70/0 برای زیرمقیاس حضورو 73/0 برای زیرمقیاس جستجوبدست آمده است(استیگر و دیگران،2006) این پرسشنامه همچنین در ایران توسط اسدپور و چاری(1389) برروی دانشجویان هنجاریابی شده است و به منظور بررسی پایایی مقیاس از آلفای کرونباخ استفاده شده که میزان آلفا برای این مقیاس 88 /0 به دست آمده است. در پژوهش حاضر میزان آلفای کرونباخ 89/0 بود.
یافتهها
پژوهش حاضر در بین زنان دارای سن 20 تا 50 سال شهر شیراز انجام شده است. نمونه شامل 249 نفر زن سن 20 تا 50 سال که در سال 1402 ساکن شهر شیراز بودند، میباشد؛ که به روش نمونهگیری دردسترس انتخاب شدند.
پاسخدهندگان سنین بین 20 – 30 سال 81 نفر، بین 31- 40 سال 65 نفر و بین 41 – 50 سال 103 نفر، که از بین آنها 92 نفر مجرد و 157 نفر متاهل بودند. 64 نفر تحصیلات دیپلم، 18 نفر فوقدیپلم، 87 نفر لیسانس، 60 نفر فوقلیسانس و 17 نفر دکترا داشتند. همچنین 46 نفر کارمند، 72 نفر خانهدار، 87 نفر دانشجو، 32 نفر شغل آزاد، و 12 نفر بازنشسته به پرسشنامهها پاسخ دادند.
جدول1: بررسی نمونه آماری خرده مقیاسهای نگرش به مرگ و معنای زندگی
| تعداد | حداقل | حداکثر | میانگین | انحراف معیار |
ترس از مرگ | 249 | 7 | 49 | 89/25 | 76/9 |
اجتناب از مرگ | 249 | 5 | 35 | 81/18 | 15/8 |
پذیرش خنثی | 249 | 18 | 35 | 11/28 | 01/3 |
پذیرش فعالانه | 249 | 10 | 70 | 88/46 | 51/12 |
پذیرش با گریز | 249 | 5 | 35 | 01/19 | 44/7 |
مجموع نگرش به مرگ | 249 | 82 | 200 | 72/138 | 65/21 |
حضور معنا | 249 | 9 | 35 | 38/27 | 87/5 |
جستجوی معنا | 249 | 6 | 35 | 06/29 | 14/5 |
مجموع معنای زندگی | 249 | 15 | 70 | 44/56 | 92/9 |
با تایید پیش فرضهای آزمون های پارامتریک، تحلیلهای اصلی بر اساس آزمون آماری پیرسون ارائه میشود.
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 21
جدول 2: ارتباط بین حضور معنا و خردهمقیاسهای نگرش به مرگ بر اساس آزمون آماری پیرسون
متغیر مستقل | ضریب پیرسون | معناداری | رابطه | تعداد |
ترس از مرگ | 034/0- | 593/0 | رابطه ندارد | 249 |
اجتناب از مرگ | 048/0 | 452/0 | رابطه ندارد | 249 |
پذیرش خنثی | **182/0 | 004/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
پذیرش فعالانه | **299/0 | 001/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
پذیرش با گریز | **232/0- | 001/0 | رابطه منفی دارد | 249 |
** معناداری کمتر از 01/0
* معناداری کمتر از 05/0
با توجه به نتایج جدول فوق، خردهمقیاسهای پذیرش خنثی و پذیرش فعالانه رابطهی معنادار مثبت و خرده مقیاس پذیرش با گریز رابطهی معنادار منفی با خردهمقیاس حضور معنا دارند.
جدول 3: ارتباط بین جستجوی معنا و خردهمقیاسهای نگرش به مرگ بر اساس آزمون آماری پیرسون
متغیر مستقل | ضریب پیرسون | معناداری | رابطه | تعداد |
ترس از مرگ | 043/0- | 497/0 | رابطه ندارد | 249 |
اجتناب از مرگ | 015/0- | 817/0 | رابطه ندارد | 249 |
پذیرش خنثی | **209/0 | 001/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
پذیرش فعالانه | **315/0 | 001/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
پذیرش با گریز | 043/0- | 495/0 | رابطه ندارد | 249 |
** معناداری کمتر از 01/0
* معناداری کمتر از 05/0
با توجه به نتایج جدول فوق، خردهمقیاسهای پذیرش خنثی و پذیرش فعالانه رابطهی معنادار مثبت با خردهمقیاس جستجوی معنا دارند.
جدول 4: ارتباط بین خرده مقیاسها و مجموع معنای زندگی و مجموع نگرش به مرگ بر اساس آزمون آماری پیرسون
متغیر مستقل | ضریب پیرسون | معناداری | رابطه | تعداد |
حضور معنا | *131/0 | 050/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
جستجوی معنا | **171/0 | 007/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
مجموع معنای زندگی | *161/0 | 011/0 | رابطه مثبت دارد | 249 |
** معناداری کمتر از 01/0
* معناداری کمتر از 05/0
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 22
با توجه به نتایج جدول فوق، مجموع نگرش به مرگ با خردهمقیاسهای حضور معنا و جستجوی معنا و در مجموع معنای زندگی رابطهی معنادار مثبت دارند.
جدول5: نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیری، پیشبینی حضور معنا براساس خرده مقیاسهای نگرش به مرگ
مدل | ss | Df | ms | F | P | ||||||
رگرسيون | 596/2053 | 3 | 532/684 | 797/25 | 001/0 | ||||||
باقيمانده | 159/6501 | 245 | 535/26 | - | - | ||||||
کل | 755/8554 | 248 | - | - | - | ||||||
متغيرهاي پيش بين | R
490/0 | R2
240/0 | ARS
231/0 | ضرايب غير استاندارد | ضرايب استاندارد | T | P | ||||
B | SE | BETA | |||||||||
عدد ثابت | - | - | - | 076/17 | 077/3 | - | 550/5 | 001/0 | |||
پذیرش خنثی | - | - | - | 291/0 | 125/0 | 149/0 | 336/2 | 020/0 | |||
پذیرش فعالانه | - | - | - | 180/0 | 030/0 | 384/0 | 948/5 | 001/0 | |||
پذیرش با گریز | - | - | - | 333/0- | 048/0 | 422/0- | 905/6- | 001/0 | |||
با توجه به نتایج جدول فوق، میزان F مشاهده شده معنادار است، و استفاده از مدل خطی رگرسیون بلامانع است(797/25 F= ). نتایج نشان میدهد مدل رگرسیون در کل 240/0 درصد از حضور معنا را تبیین میکند. با توجه به ضرایب استاندارد و غیراستاندارد پذیرش با گریز بالاترین پیشبینیکنندگی(422/0- = (BETA پذیرش فعالانه دومین پیشبینیکنندگی(384/0 = (BETA و پذیرش خنثی کمترین پیشبینیکنندگی(149/0 = (BETA حضور معنا را دارند.
جدول6: نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیری، پیشبینی جستجوی معنا براساس خرده مقیاسهای نگرش به مرگ
مدل | ss | Df | ms | F | P | ||||||
رگرسيون | 100/688 | 2 | 050/344 | 428/14 | 001/0 | ||||||
باقيمانده | 996/5865 | 246 | 846/23 | - | - | ||||||
کل | 096/6554 | 248 | - | - | - | ||||||
متغيرهاي پيش بين | R
324/0 | R2
105/0 | ARS
098/0 | ضرايب غير استاندارد | ضرايب استاندارد | T | P | ||||
B | SE | BETA | |||||||||
عدد ثابت | - | - | - | 734/19 | 913/2 | - | 775/6 | 001/0 | |||
پذیرش خنثی | - | - | - | 142/0 | 115/0 | 083/0 | 225/1 | 222/0 | |||
پذیرش فعالانه | - | - | - | 114/0 | 028/0 | 278/0 | 099/4 | 001/0 | |||
با توجه به نتایج جدول فوق، میزان F مشاهده شده معنادار است، و استفاده از مدل خطی رگرسیون بلامانع است(428/14 F= ). نتایج نشان میدهد مدل رگرسیون در کل 105/0 درصد از جستجوی معنا را تبیین میکند. با توجه به ضرایب استاندارد و غیراستاندارد تنها پذیرش فعالانه پیشبینیکنندهی (278/0 = (BETA حضور معنا است.
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 23
جدول7: نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیری، پیشبینی جستجوی معنا براساس نگرش به مرگ
مدل | ss | Df | ms | F | P | ||||||
رگرسيون | 200/2998 | 1 | 200/2998 | 535/6 | 011/0 | ||||||
باقيمانده | 680/113319 | 247 | 784/458 | - | - | ||||||
کل | 880/116317 | 248 | - | - | - | ||||||
متغيرهاي پيش بين | R
161/0 | R2
026/0 | ARS
022/0 | ضرايب غير استاندارد | ضرايب استاندارد | T | P | ||||
B | SE | BETA | |||||||||
عدد ثابت | - | - | - | 943/118 | 855/7 | - | 141/15 | 001/0 |
نگرش به مرگ | - | - | - | 350/0 | 137/0 | 161/0 | 556/2 | 011/0 |
با توجه به نتایج جدول فوق، میزان F مشاهده شده معنادار است، و استفاده از مدل خطی رگرسیون بلامانع است(535/6 F= ). نتایج نشان میدهد مدل رگرسیون در کل 026/0 درصد از معنای زندگی را تبیین میکند. با توجه به ضرایب استاندارد و غیراستاندارد نگرش به مرگ در مجموع پیشبینیکنندهی (161/0 = (BETA معنای زندگی است.
بحث و نتیجه گیری
با توجه به نتایج بخش یافتهها، مشخص شد که بین معنای زندگی در مجموع و هر دو خرده مقیاس معنای زندگی یعنی حضور معنا و جستجوی معنا با نگرش به مرگ، رابطهی معنادار مثبت دارد.
در مورد خردهقیاسهای پذیرش خنثی و پذیرش فعالانه، با هر دو خرده مقیاس معنای زندگی و جستجوی معنا رابطهی معنادار مثبت بدست آمد. در مورد پذیرش با گریز رابطهی معنادار منفی با حضور معنا بدست آمد.
در تبیین نتایج فوق میتوان اینگونه نگریست که ترس غریزی از مرگ، واکنشی طبیعی است که خدمات ارزشمندی به تداوم زندگی انسان میدهد(علیزاده، تکلوی، علیلو، 2021). ترس از مرگ و نگرانی از بیمعنا بودن زندگی در پایان آن امری طبیعی برای هر انسانی است(علیزاده و همکاران، 2021). در انتهای عمر، هر فرد با نگاه بر طول زندگی خود در جستجوی ثمر و معنایی برای عمر طی شده است تا در انتها مرگ خود را پایان زندگی نداند(علیزاده و همکاران، 2021).
مرگ، يكي از مهمترين مراحل و وقايع زندگي بشري است كه نوع مواجهه با آن و نحوهی نگرش بدان هميشه مسئلة مهمي در تاريخ حيات فكري انسانها بوده است(شعبانلو، 1398). چگونگي مردن، هدف مردن، زمان و موقعيت مردن، تأثير مهمي در نگرش انسان به مرگ دارد(شعبانلو، 1398). مرگ ترسناكترين لحظه از دورهی حيات انسان است كه از ديدگاه برخي از انسانها به عنوان نقطهی پايان زندگي و افتادن در آغوش عدم است؛ اما براي برخي ديگر آغاز زندگي دوباره میباشد(شعبانلو، 1398).
تاریخ بشر نشان میدهد که سوال از معنای زندگی، بخش جداییناپذیر از زندگی انسان بوده است(مخلص، اکبری، رسولی شربیانی، مقیمی، 1396). فیلسوفان زیادی با عناوین مختلفی چون هستی، خدا، حقیقت، دین، مرگ و جاودانگی به آن پرداخته
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 24
اند(مخلص و همکاران، 1396). از جمله فیلسوفان مسلمان و بخصوص ابنسینا، به سوال معنای زندگی پاسخ دادهاند(مخلص و همکاران، 1396). بهنظر میرسد نظریهی ابنسینا دربارهی معنای زندگی از طریق سه مفهوم سعادت، لذت و خیر قابل بازسازی است(مخلص و همکاران، 1396).
مهمترین مولفههای مرتبط با مفاهیم سهگانهی ذکر شده، خداوند و نفس هستند(مخلص و همکاران، 1396). خداوند سرسلسلهی موجودات عالم و هدفی است که سعادت انسان در گرو ارتباط با او و سوق یافتن زندگی بهسوی اوست از جمله فیلسوفان مسلمان و بخصوص ابنسینا، به سوال معنای زندگی پاسخ دادهاند(مخلص و همکاران، 1396). بهنظر میرسد نظریهی ابنسینا دربارهی معنای زندگی از طریق سه مفهوم سعادت، لذت و خیر قابل بازسازی است(مخلص و همکاران، 1396). نفس نیز همان حقیقتی است که به دلیل مجرد بودن، جاودانه است و میتواند در ارتباط جاودانه با خداوند قرار گیرد و خیر و سعادت و لذتی جاودانه را برای انسان به ارمغان آورد(مخلص و همکاران، 1396). در نظریهی ابنسینا منظور از هدف، هدف انسان در زندگی است، در دیدگاه ابن سینا میتوان معنای زندگی را هدف تلقی کرد(مخلص و همکاران، 1396).
ملاصدرا یکی از فلاسفهی اسلامی با اثبات جاودانگی نفس معتقد است همانگونه که حقیقت هستی سقف ماهوی و محدودیت ندارد، انسان نیز سقف ماهوی ندارد و زندگی انسان منحصر به عالم ماده نمیشود(صفاری، رسولی شربیانی، 1398). حرکت انسان با سعی و تلاش دنیوی آغاز میشود اما با مرگ استمرار پیدا میکند و زندگی حقیقی و حیات برتر در سایهی مرگ حاصل میشود. زندگی در صورتی معنای کامل پیدا میکند که به آخرت و جاودانگی نائل شود(صفاری، رسولی شربیانی، 1398).
انسان‌گرایان وهستیگرایان و مکتب وجودی هر سه به معنی زندگانی میاندیشند. خودآگاهی در مرکز جست‌وجوی انسان‌گرایان برای پیدا کردن معنای زندگی قرار دارد. انسانگرایی، انسان و خودآگاهی را در مرکز توجه میداند و باور دارد که اشخاص حق آزادی، خودشکوفایی و رفتار اخلاقی دارند(دایي جعفري، آقایي و رشيديراد، 2020). ویکتور فرانکل در کتاب خود با عنوان انسان در جستجوی معنا بیان میکند که پیدا کردن معنا و هدف در زندگی میتواند کلید خوشبختی انسان
باشد. او پایهگذار نظریهی معنادرمانی بود که به انسانها کمک میکرد تا در شرایط سخت کاری و فشارهای روانی و اجتماعی بتوانند معنای دوبارهای برای زندگی خود بیابند(دایي جعفري و همکاران، 2020).
زمانی که انسان برای زندگی خود معنایی بیابد، نگرشش به مرگ متفاوت میشود و مرگ را نابودی و نیستی نمیبیند، پذیرش مرگ برای انسان راحتتر میشود، رواندرمانی وجودی معنا را در زندگی بهعنوان اصلی اساسی در روابط متقابل انسان درنظر میگیرد، و به فرد در ضرورت یافتن معنا در زندگی کمک میکند(دایي جعفري و همکاران، 2020). رواندرماني وجودي نهتنها در جستوجوي معناي زندگي است، بلکه به افراد شجاعت و انگيزه ميدهد تا معاني و نگرش جدیدي در زندگي خود ایجاد کنند و از خود فراتر روند و هویت خود را تقویت کنند (دایي جعفري و همکاران، 2020).
از سوي دیگر، رویکرد وجودي سعي دارد با خاطرنشانکردن فناپذیري این دنيا به انسانها یاري کند تا از زمان محدودي که خود و عزیزانشان براي زندگي دارند، مطلع باشند(امانزاد و حسينيان،13۹7). اینگونه تناقض امکان تغييرات شگرف در نگرش و طریقهی زندگي فرد در جهان را ميسر ميکند و به وقوف مواهب در اختيار و معنادهي به آنها منجر ميشود(امانزاد و حسينيان،13۹7). این موضوع، به انگيزهمندي براي استفادهی بيشتر از زمان حال در مدت کم زندگي منجر ميشود و با تکوین نگرشي تازه به آزادي و مسئولبودن در مقابل این آزادي، به التيام و هدفمندي منجر شود (امانزاد و حسينيان،13۹7).
همانگونه که دیدیم چه از منظر مکاتب فلاسفهی اسلامی و دینی و چه از منظر مکاتب روانشناسی انسانی، انسان(زنان) با شناخت معنا و جستجوی آن در زندگی، هدفی غایی را دنبال میکند، نگرشش نسبت به مرگ تغییر میکند، زندگی پس از مرگ را ادامهدار مییابد، و مرگ را پایان زندگی و این دنیا را پوچ نمیبیند. ما در کشوری اسلامی زندگی میکنیم، از ابتدا کودکانمان با آموزههای دینی اجین میشوند، دربارهی هدف و معنای زندگی دنیوی و وجود آخرت و زندگی اخروی میآموزند و میتوانند با دانش این مسیر را طی طریق کنند و در آخرت رستگار شوند. با توجه به نقش خاصی که زنان در زایش و فرزندپروری دارند،(زنان از هر دو منظر
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 25
انسانساز هستند) بهنظر میرسد نگاه آنان به معنای زندگی در راستای فرزندانشان به عنوان ثمرهی زندگی یا همان معنای زندگیشان باشد.
نتیجهی پژوهش حاضر با پژوهشهای حقدوست، سراج خرمی، مکوندی(1400) که در مورد اثربخشی معنادرمانی بر اضطراب مرگ، فاجعه پنداری درد، پذیرش درد و شدت درد بیماران کار کردند، همسو میباشد. همچنین همسو با پژوهش علیزاده و همکاران (2021) در ارتباط با پژوهش اثربخشی رواندرمانی وجودی آنلاین بر نگرش به زندگی و آشفتگیهای مرتبط با مرگ در بیماران، است. همسو با پژوهش زمانیمقدم، افضلیان سلامی و سراجزاده(1395) با موضوع نگرش نسبت به خودکشی، اوتانازی مرگهراسی برحسب نوع دینداری است. همچنین پژوهش بشرپور و همکاران(1393) با موضوع ارتباط جهتگیری مذهبی و نگرش نسبت به مرگ با کیفیت زندگی و علائم جسمانیسازی در زنان با این پژوهش همسو بود. آلیموجیان و همکاران (2019) به بررسی ارتباط بین هدف زندگی و مرگ و میر در میان بزرگسالان ایالات متحده بزرگتر از 50 سال پرداختند که نتایج این پژوهش با آن همسو میباشد.
در این پژوهش با محدودیتهایی نیز مواجه بودیم از جمله محدود بودن جامعه به زنان، رنج سنی مشخص، شهر شیراز که باعث میشود تعمیم نتایج به جوامع دیگر با احتیاط صورت گیرد. بنابراین پیشنهاد میشود در پژوهشهای جاری بر روی جامعهی مردان کار شود. همچنین بین زنان و مردان مقایسه صورت گیرد. این پژوهش در سنین بالاتر و کهنسالی نیز انجام گیرد. پیشنهاد میشود کارگاههای آموزشی دینی و روانشناسی انسانگرا و معنادرمانی برای اقشار مختلف جامعه برگزار شود.
پیشنهاد میشود
سپاسگزاری
از تمامی کسانی که در انجام این پژوهش ما را یاری کردند بخصوص جناب آقای دکتر کاظم خرمدل، سرکار خانم اعظم کریمی و سرکار خانم شیوا زارع قدردانی میکنیم.
تعارض منافع
بنا بر اظهار نويسندگان، اين مقاله حامي مالي و تعارض منافع ندارد.
منابع
اسدپور، کبری، و حسین چاری، مسعود. (1389). بررسی مولفه های معنای زندگی از منظر اسلام در کتاب های درسی دین و زندگی دوره متوسطه. مطالعات آموزش و یادگیری (علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز)، 2(1 (پیاپی 2-58))، 12-32. SID. https://sid.ir/paper/485009/fa
امانزاد، زهرا. و حسینیان، سیمین. (1397). اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بررویکرد وجودی بر نگرش زندگی و سلامت معنوی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2، مطالعات زن و خانواده، 6(1 (پیاپی 11) )، 49-67. SID. https://sid.ir/paper/238473/fa
بخشعلی زاده ایرانی، فائزه. شهیدی، شهریار. و حزینی، عبدالرحیم. (1400). نگرش به مرگ و معنای زندگی در بیماران مبتلا به سرطان در آستانه مرگ: یک مطالعه پدیدارشناختی، روانشناسی سلامت،82-65،(37)10 doi: 10.30473/hpj.2021.53462.4851
بشرپور، سجاد. وجودی، بابک. و عطارد، نسترن. (1393). ارتباط جهت گیری مذهبی و نگرش نسبت به مرگ با کیفیت زندگی و علایم جسمانی سازی در زنان، روانشناسی سلامت، 3(2 (10))، 80-97. SID. https://sid.ir/paper/504684/fa
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 26
پورغلامی، معصومه. سهرابی شکفتی، نادره. سامانی، سیامک(1390) رابطه بین کیفیت زندگی و نگرش نسبت به مرگ سالمندان، دومین همایش ملی روانشناسی – روانشناسی خانواده، اسفند 90. https://civilica.com/doc/246891/amp/
حجتی، حمید. ارازی، سمیه. مظفری، ناهید. قزلسفلی، زهرا. آخوندزاده، گلبهار. حکمتی پور، نفیسه. و میرزاعلی، جمیله. (1401). بررسی نگرش پرستاران نسبت به مراقبت‌های پایان عمر در بیمارستان های تامین اجتماعی استان گلستان، آموزش و اخلاق در پرستاری، 23-17،(4)4 .
https://ethic.jums.ac.ir/article_700603.html
حق دوست، محمدرضا. سراج خرمی، ناصر. و مکوندی، بهنام. (1400). بررسی اثربخشی معنادرمانی بر اضطراب مرگ، فاجعه پنداری درد، پذیرش درد و شدت درد بیماران مبتلا به سرطان پروستات، مجله علمی پزشکی جندی شاپور 225-216،(3)20.
doi: 10.32598/JSMJ.20.3.2538
زارع، مریم. (1390). "بررسی نگرش نسبت به مرگ (مطالعه موردی منطقه یک و منطقه 22 تهران)"، مقطع کارشناسی ارشد، رشته جامعهشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران. https://hpj.journals.pnu.ac.ir/article_7769.html
زمانی مقدم، مسعود. افضلیان سلامی، موسی. و سراج زاده، سیدحسین. (1395). نگرش نسبت به خودکشی, اوتانازی و مرگ هراسی بر حسب نوع دین داری (مطالعه موردی: دانشجویان 19-27 ساله دانشگاه خوارزمی)، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، 21-1،(31)15.
SID. https://sid.ir/paper/262779/fa
سواری، کریم . و فرزادی، فاطمه. (1400). پیشبینی معنای زندگی بر مبنای خوش‌‌بینی و سبک‌های شوخ‌طبعی، پژوهش نامه روانشناسی مثبت60-49،(2)7.
doi: 10.22108/ppls.2021.25942
شعبانلو، عليرضا. (1398). منشأ قرآني استعاره‌هاي مفهومي مرگ در مثنوي مولوي، مطالعات قرآني و فرهنگ اسلامي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، فصلنامة علمي پژوهشي، سال سوم، شمارة سوم، 62-39 . https://civilica.com/doc/1479135
صالحی، اکبر. و اکبرزاده، فهیمه. (2015). تحلیل تطبیقی دیدگاه اسلامی و آرای مارتین هایدگر در زمینۀ مرگ آگاهی و پیامدهای آن بر سبک زندگی، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 84-59،(26)23. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/109869
صفاری، سعدی. و رسولی شربیانی، رضا. (1398). رابطه معاد و معنای زندگی در اندیشه ملاصدرا. خردنامه صدرا، 58-49،(1)25. SID.https://sid.ir/paper/89314/fa
ضرغام بروجنی، علی. محمدی، رخشنده. و حق دوست اسکویی، سیده فاطمه. (1386). مرگ آشنای ناآشنا (معنای مرگ از دیدگاه پرستاران): یک مطالعه کیفی، نشریه پرستاری ایران، 83-71،(51)20.
SID. https://sid.ir/paper/114456/fa
عزیزی، میلاد. و علی زمانی، امیرعباس. (1394). بررسی دیدگاه اروین یالوم درباره ارتباط دغدغه های وجودی مرگ اندیشی و معنای زندگی، پژوهشهای هستی شناختی، 37-19،(8)4.
SID. https://sid.ir/paper/226089/fa
عسگری یزدی، علی. و میرزایی، مسعود. (1397). مرگاندیشی و معنای زندگی در هایدگر، مجله علمی فلسفه دین،49-25،(1)15
Doi:10.22059/jpht.2018.242285.1005509
قربانی، قدرت‌اله.(2022). رابطه جاودانگی و آخرت باوری با معنای زندگی انسان، پژوهشهای مابعدالطبیعی، 133-105،(4)2.
رابطه بین نگرش به مرگ و معنای زندگی در جامعه زنان شهر شیراز---------------------------------------------- دشتیانه 27
SID.https://sid.ir/paper/410377/fa
محمدپور، فهیمه. افلااک سیر، عبدالعزیز. محمدی، نوراله. و هادیان فر، حبیب. (1400). تحلیل مولفههای معنای زندگي در سالمندان، پژوهشنامه روانشناسي مثبت، 18-1،(1)7. https://civilica.com/doc/1247750/
مخلص، سهام. اکبری، رضا. رسولی شربیانی، رضا. و مقیمی، گیتا. (1396). بازسازی نظریه ابن سینا درباره معنای زندگی، اندیشه نوین دینی،20-7،(50)13. SID. https://sid.ir/paper/133666/fa
یالوم، اروین. (1390). رواندرماني اگزیستانسيال، ترجمۀ دکتر سپيده حبيب، چاپ دوم، انتشارات نشر ني، تهران.978-964-185-169-1
Ahmadi Farsani, M., Heshmati, R., & Hashemi Nosrat Abad, T. (2019). Structural pattern of death attitude based on attachment styles in adolescents with cancer: Mediator role of repression and anxiety sensitivity. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 25(3), 308-327.
Alimujiang, A., Wiensch, A., Boss, J., Fleischer, N. L., Mondul, A. M., McLean, K., ... & Pearce, C. L. (2019). Association between life purpose and mortality among US adults older than 50 years. JAMA network open, 2(5), e194270-e194270. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2019.4270. PMID: 31125099; PMCID: PMC6632139.
Alizadeh, S., Taklavi, S., & Mahmoud Alilou, M. (2021). Effectiveness of Online Existential Therapy on Attitude toward Life and Perplexities related to Death in Recovered Patients of Covid-19. Research in Cognitive and Behavioral Sciences, 11(1), 145-162.doi: 10.22108/cbs.2022.131152.1587
ALLPORT, G. W., & PRESS, B. (1968). THE PERSON IN PSYCHOLOGY. https://scirp.org/reference/referencespapers.aspx?referenceid=1955863
Alonso, J., Mortier, P., Auerbach, R. P., Bruffaerts, R., Vilagut, G., Cuijpers, P., ... & WHO WMH‐ICS Collaborators. (2018). Severe role impairment associated with mental disorders: results of the WHO world mental health surveys international college student project. Depression and anxiety, 35(9), 802-814. https://doi.org/10.1002/da.22778
Bakan, A. B., & Arli, S. K. (2018). Comparison of attitudes toward death between university students who receive nursing education and who receive religious education. Journal of Religion and Health, 57(6), 2389-2397. doi: 10.1007/s10943-018-0609-z.
Cevik, B., & Kav, S. (2013). P93 Attitudes and experiences of nurses towards death and caring for dying patients in Turkey. European Journal of Oncology Nursing, (14), S52.
Clements, R. (2017). Intrinsic religious motivation and attitudes toward death among the elderly, In Altruism, Narcissism, Comity, 151-162, Routledge.
Copp, G. (1998). A review of current theories of death and dying. Journal of advanced nursing, 28(2), 382-390. doi: 10.1046/j.1365-2648.1998.00794.x.
Daei Jafari, M. R., Aghaei, A., & Rashidi Rad, M. (2020). Existential humanistic therapy with couples and its effect on meaning of life and love attitudes. The American Journal of Family Therapy, 48(5), 530-545.
Deb, S., Thomas, S., Bose, A., & Aswathi, T. (2020). Happiness, meaning, and satisfaction in life as perceived by Indian university students and their association with spirituality. Journal of religion and health, 59, 2469-2485. doi: 10.1007/s10943-019-00806-w.
dol: 10.1097/NCC.0b013e318276924c
Esnaashari, F. & Kargar, F.R. (2015). The Relation between Death Attitude and Distress: Tolerance, Aggression, and Anger, OMEGA-Journal of Death and Dying, 0030222815593871. doi: 10.1177/0030222815593871
Hong, M., Hong, S., Adamek, M. E., & Kim, M. H. (2018). Death attitudes among middle-aged Koreans: role of end-of-life care planning and death experiences. The International Journal of Aging and Human Development, 86(1), 51-68. doi: 10.1177/0091415016689473.
https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781351321129-9/
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2):15- 28------------------------------------------ دشتیانه 28
Leclerc, BS. Lessard, S. Bechennec, C. Le Gal, E. Benoit, S. Bellerose, L. (2014).Attitudes toward death, dying, end-of-life palliative care, and interdisciplinary practice in long term care workers, J Am Med Dir Assoc;15(3):207-213. doi: 10.1016/j.jamda.2013.11.017
Neimeyer, R. A., Wittkowski, J., & Moser, R. P. (2004). Psychological research on death attitudes: An overview and evaluation. Death studies, 28(4), 309-340. 10.1080/07481180490432324.
Perreauf, A., Mohr, A. M., Ji, H., & Mancini, P. C. (2020). An exploratory step toward measuring the “meaning of life” in patients with tinnitus and in cochlear implant users. Journal of the American Academy of Audiology, 31(04), 277-285.
Robbins,S.P.(1991). Organizational Behavior. Publisher, Prentice Hall.
Rooda, L. A., Clements, R., & Jordan, M. L. (1999). Nurses' attitudes toward death and caring for dying patients, In Oncology Nursing Forum 26 (10), 1683-1687. Retrieved fromhttps://europepmc.org/article/med/10573685#abstract
Smith, B. (2012). Ontology. In Guillermo Hurtado & Oscar Nudler (eds.), The Furniture of the World: Essays in Ontology and Metaphysics. Editions Rodopi. ISBN 9789042035034.
Smith, D. K., Nehemkis, A. M., & Charter, R. A. (1984). Fear of death, death attitudes, and religious conviction in the terminally ill. The International Journal of Psychiatry in Medicine, 13(3), 221-232. doi: 10.2190/19cn-7715-vlkq-9f25
Steger, M. F., Frazier, P., Oishi, S., & Kaler, M. (2006). The meaning in life questionnaire: assessing the presence of and search for meaning in life. Journal of counseling psychology, 53(1), 80. https://doi.org/10.1037/0022-0167.53.1.80
Tyler, R. Perreau, A. Mohr, A. M. Ji, H. & Mancini, P.C. (2020). An exploratory step toward measuring the''meaning of life''in patients with tinnitus and in cochlear implant users. Journal of the American Academy of Audiology, 31(4), 277-285. DOI:10.3766/jaaa.19022
Wang, L., Li, C., Zhang, Q., & Li, Y. (2018). Clinical nurses' attitudes towards death and caring for dying patients in China. International Journal of Palliative Nursing, 24(1), 33-39. doi: 10.12968/ijpn.2018.24.1.33. PMID: 29368558.
Wong, P. T. P., Reker, G. T., & Gesser, G. (1994). Death Attitude Profile—Revised: A multidimensional measure of attitudes toward death. In R. A. Neimeyer (Ed.), Death anxiety handbook: Research, instrumentation, and application (pp. 121–148). Taylor & Francis. https://psycnet.apa.org/record/1994-97098-006
Zandian, P., Habibi, M., Seydi, Z., Kleman, B., Tayeri, N., Fashandi, N., & Shariat, S. V. (2017). How gender, majors, religion and mental health affect the justified death attitude?. Iranian Journal of Psychiatry and Behavioral Sciences, 11(4). DOI: https://doi.org/10.5812/ijpbs.7700
[1] Alonso, Mortier, Auerbach, Bruffaerts, Vilagut, Cuijpers, & Kessler
[2] meaning in life
[3] Deb, Thomas, Bose, & Aswathi
[4] Tyler, Perreau, Mohr, & Mancini
[5] Wong, Reker& Gesser
[6] Robbins
[7] Existentialism
[8] The view of humanism
[9] Smith
[10] Neimeyer, Wittkowski, & Moser
[11] Copp
[12] Bakan & Arli
[13] Hong, Hong, Adamek& Kim
[14] 10 Wang& Zhang
[15] 11 Leclerc
[16] 12 Cevik& Kav
[17] 13 Rooda, Clements& Jordan
[18] 14 Clements
[19] 15 Smith, Nehemkis& Charter
[20] 16 Alimujiang, Wiensch, Boss, Fleischer, Mondul, McLean, ... & Pearce
[21] Death Attitudes Wong et al
[22] Wong, Picker and Geiser
[23] Steiger and Frazier's meaning of life
[24] Steiger and Frazier
[25] Steger, Frazier, OiShi and Kaller
