آینده نگری روند تحولات و راهبردهای مدیریت رشد سکونتگاه های غیررسمی در شهر مراغه

محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای

منیژه لاله پور ¹ , پوران کرباسی ² , گلستان صالحی ³

1 - دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه مراغه، مراغه، ایران
2 - دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، گروه جغرافیا، دانشگاه مراغه، مراغه، ایران
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، گروه جغرافیا، دانشگاه مراغه، مراغه، ایران

تاریخ دریافت : 1401/10/27 تاریخ پذیرش : 1402/01/14 تاریخ انتشار : 1403/09/01

کلید واژه: سکونتگاه‌های غیررسمی, آینده‌پژوهی, مدیریت رشد شهری, مراغه,

چکیده مقاله :

مقدمه: با مرور چند دهه تلاش برای کنترل، کاهش و ساماندهی اسکان غیررسمی، شاهد آن هستیم که نه تنها مسئله حاشیه­نشینی به سطحی قابل‌قبول نرسیده بلکه آمارها حاکی از شیوع و عمیق‌تر شدن آن در کشور است. حاشیه‌نشینی تنها یک معضل اجتماعی تلقی نمی­شود بلکه عاملی است که خاصیت انباشتی داشته و بازتولید کننده انواع آسیب­ها و مسائل اجتماعی است برون‌رفت از آن نیازمند ملاحظات پیچیده­ای است.

هدف: این پژوهش به شناسایی عوامل و متغیرهای شکل­گیری و گسترش سکونتگاه­های غیررسمی در شهر مراغه در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و مدیریتی پرداخته است.

روش‌شناسی تحقیق: این پژوهش با روش توصیفی- پیمایشی و با بهره‌گیری از رویکرد آینده‌پژوهی و با استفاده ترکیبی از مدل‌های کمی و کیفی این رویکرد انجام گردید. برای انجام این پژوهش، از تکنیک پویش محیطی و دلفی جهت استخراج عوامل اولیه مؤثر بر روند آینده سکونتگاه­های غیررسمی شهر مراغه استفاده گردید. اطلاعات پرسشنامه­ها از طریق 23 نفر از کارشناسان سازمانی، اساتید دانشگاهی به دست آمد و عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه­های غیررسمی شهر مراغه با استفاده از اطلاعات گردآوری شده در پرسشنامه­ها در نرم‌افزار Micmac، شناسایی گردید و از روش سناریونویسی و نرم‌افزار Vensim برای تدوین سناریوهای مختلف جهت رسیدن به سناریوهای مطلوب استفاده گردید.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر مراغه واقع در استان آذربایجان شرقی به عنوان قلمرو جغرافیایی پژوهش انتخاب شد.

یافته­ ها: یافته­ ها حاکی از آن است که 48 عامل در 4 حوزه مختلف (اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و کالبدی) استخراج شدند. میزان تأثیرگذاری عوامل و درجه پرشدگی ماتریس نشان می­دهد که عوامل در بیش از 92 درصد بر یکدیگر تأثیرگذار بوده‌اند. بنا به نظر متخصصان سه متغیر وضعیت کلان اقتصادی، نرخ بیکاری و میزان سرمایه‌گذاری دولت تأثیر مؤثری در شکل­گیری سکونتگاه­های غیررسمی داشته است.

نتایج: با توجه به وضعیت نیروهای کلیدی و تأثیرگذار چهار سناریو برای آینده اسکان غیررسمی در شهر مراغه ارائه شد که در نهایت سناریوی اول که سناریوی مطلوب بود، راهبردهایی که در این راستا شکل خواهند گرفت، ارائه داد: سیاست‌های توازن منطقه‌ای، مدیریت شهری و منطقه‌ای واحد و یکپارچه، سیاست­های باز توزیعی، فقرزدایی.

چکیده انگلیسی:

Introduction: After reviewing several decades of efforts to control, reduce and organize informal settlements, we see that not only the problem of marginalization has not reached an acceptable level, but statistics indicate its prevalence and deepening in the country. Marginalization is not only considered a social problem, but it is a factor that has cumulative properties and reproduces all kinds of harms and social problems. Getting out of it requires complex considerations.

Research Aim: This research has identified the factors and variables of the formation and expansion of informal settlements in the city of Maragheh in social, economic, physical and managerial dimensions.

Methodology: This research was carried out with a descriptive-survey method and using the future research approach and using a combination of quantitative and qualitative models of this approach. In order to carry out this research, environmental scanning and Delphi techniques were used to extract the primary factors affecting the future trend of informal settlements in Maragheh city. The information of the questionnaires was obtained through 23 organizational experts, academic professors, and the key factors affecting the future status of the informal settlements in Maragheh city were identified by using the information collected in the questionnaires in the Mic Mac software, and using the scenario writing method and Vensim software was used to develop different scenarios to achieve the desired scenarios.

Studied Area: Informal settlements in the city of Maragheh, located in East Azarbaijan province, were chosen as the geographical scope of the research.

Results: The findings indicate that 48 factors were extracted in 4 different areas (economic, social, managerial and physical). The degree of influence of the factors and the degree of filling of the matrix show that the factors have influenced each other in more than 92%. According to experts, three variables of macroeconomic situation, unemployment rate and government investment have had an effective effect on the formation of informal settlements.

Conclusion: According to the situation of the key and influential forces, four scenarios were presented for the future of informal settlement in Maragheh city, and finally the first scenario, which was the optimal scenario, presented the strategies that will be formed in this direction: regional balance policies, urban management and a single and integrated region, redistribution policies, poverty alleviation.

منابع و مأخذ:

ایراندوست، کیومرث، اعظمی، محمد، تولایی، روح¬اله. (1393). شاخص¬های تعریف و تعیین سکونتگاه¬های غیررسمی در ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 21، 60-43. https://urs.ui.ac.ir/article_20090.html
ایمانی جاجرمی، حسین. (1381). حاشیه‌نشینان حرم، نگاهی به مسئله اسکان غیررسمی در مشهد، فصلنامه مدیریت شهری، سازمان شهرداری‌های کشور، 10، 51-44. https://www.sid.ir/paper/423363/fa
پرلمن، جانیس. (1397). فاولا: چهار دهه زندگی بیمناك در سکونتگاه¬هاي غیررسمی ریودوژانیرو. ترجمه: کیومرث ایراندوست و گلایول مکرونی. چاپ اول. کردستان: انتشارات دانشگاه کردستان.
پیران، پرویز. (1381). باز هم در باب اسکان غیررسمی: مورد مطالعه شیرآباد زاهدان. هفت شهر فصلنامه عمران و بهسازی شهری، وزارت مسکن و شهرسازی، 9 و 10، 12-5. https://www.sid.ir/paper/489233/fa
حدادمقدم، زهره، (1391)، عوامل مؤثر بر بهبود وضعیت اسکان غیررسمی در محله پنج‌تن آل عبا، منطقه چهار شهرداری مشهد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی.
حاتمی¬نژاد، حسین، کانونی، رضا، مقدم، نوشا. (1402). حلیل ساختاری حکمروایی محیط زیست شهری با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر تهران(،). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 19، 167-151. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1032437
حسین زاده دلیر، کریم. (1370). حاشیه‌نشینی در جستجوی معنی و مفهوم. ماهنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی، 45 و 46.
رستم¬زاده، یاور. (1391). ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه¬های غیررسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی؛ مورد پژوهی: محله توحید شهر بندرعباس. مدیریت شهری، 28، 336-321. https://www.sid.ir/paper/92250/fa
حسینی، زینب¬السادات؛ وخشوری، علی؛ قنبری، عبدالرسول. (1403). بازشناسی عوامل موثر بر مدیریت هم¬افزا شهری در بازآفرینی سکونتگاه¬های غیررسمی شهر کرمان. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 19، 105-118.
https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1032444
حیدریان، شیدا و رحیمی، محمود. (۱۳۹۶). تدوین و سنجش معیارهای مداخله یکپارچه در ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی با رویکرد حکمروایی شهری مطالعه موردی ناحیه نایسر شهر سنندج. مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاههای انسانی، ۱۲(۴)، ۹۳۳-۰۹۱۵
doi: http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_538296.html
روستایی، شهریور، احدنژاد، محسن، اصغری زمانی، اکبر، زنگنه، علیرضا، سعیدی، شهرام. (1394). ارزیابی فقر شهری در محلات اسکان غیررسمی شهر کرمانشاه با استفاده از مدل تحلیل عاملی (نمونه موردی محله دولت‌آباد و شاطر آباد سال 1385)، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، 53، 166-137. https://geoplanning.tabrizu.ac.ir/article_3914_136.html
روستایی، شهریور، کرباسی، پوران. (1396). شناسایی و ارزیابی گستره‌های فقر شهری در محلات شهر مراغه. مجله توسعه محلی، 17، 214-197. 10.22059/jrd.2017.67434doi:
زادولی، شاهرخ، اصغری زمانی، اکبر. (1393). سطح‌بندی محلات حاشیه‌نشین بر اساس شاخص‌های کالبدی – اقتصادی فقر شهری (نمونه موردی: حاشیه‌نشینان شمال شهر تبریز). جغرافیا و مطالعات محیطی، 11، 78-63.
https://sanad.iau.ir/journal/ges/Article/556026?jid=556026
زالی، نادر، پورفتحی، جواد. (1391). تحلیل وضعیت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی محله‌های حاشیه‌نشین شهر اهر. مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، 15، 104-89. https://urs.ui.ac.ir/article_20034.html
شاهیده، شیرین،کابلی، محمدهادی، دولت¬آبادی، فریبرز و شالی امینی، وحید. (۱۴۰۱). شناسایی و اولویت بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاههای غیر رسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون نمونه موردی کلانشهر مشهد، فصلنامه مطالعات برنامه-ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 18، 69-80. dor: 20.1001.1.25385968.1402.18.1.6.3
قرخلو، علی مهدی ، مهدیان، معصومه. (1391). بررسی شاخص‌های اجتماعی - اقتصادی و تأثیر آن بر کیفیت مساکن محلات حاشیه‌نشین (مطالعه موردی: محله حاشیه‌نشین شیخ‌آباد شهر قم). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18، 41-18. https://sanad.iau.ir/journal/jshsp/Article/519041?jid=519041
لاله پور، منیژه، کرباسی، پوران، سرور، هوشنگ. (1396). تبیین دلایل نهادی- مدیریتی در شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیر‌رسمی در ایران. مجله آمایش محیط، 36، 191-157. https://sanad.iau.ir/Journal/ebtp/Article/986376
لوئیس، اسکار. (۱۳۵۳). فرهنگ فقر. ترجمه مهدی ثریا. نامه علوم اجتماعی، ۴، ۱۳۷ ـ ۱۲۴.
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/94203
مشتاق، آزاده. (1392). بررسی و تحلیل اسکان غیررسمی در منطقه 6 شهرداری مشهد با رویکرد توانمندسازی اجتماع‌محور. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات. دانشگاه فردوسی.
Ameen, R.F.M. Mourshed M. (2019). Urban sustainability assessment framework development: The ranking and weighting of sustainability indicators using analytic hierarchy process. Sustain, Cities Soc, 44, 356-366. doi.org/10.1016/j.scs.2018.10.020.
Cowan, L. (2004). Tenderly taming teenagers. South Africa: New Africa Books.
Dawodu, A., Cheshmehzangi, A. Akinwolemiwa, B. (2018). The systematic selection of headline sustainable indicators for the development of future neighbourhood sustainability assessment tools for Africa. Sustain, Cities Soc, 41, 760-776. doi:10.1016/j.scs.2018.05.033.
Economist Intelligence Unit. (2011). A Summary of the Liveability Ranking and Overview. EIU, 22, 12-34. http://graphics.eiu.com/upload/liveability2011.pdf.
Fontana, C. (2016). Hernando De Soto on Land Titling: Consensus and Criticism. PlaNext – next generation planning, 3, 36-48. doi:10.24306/plnxt.2016.03.003.
Johnston, R. (1998). Technology foresight: Agriculture and food production. New York, NY: STMP.
Kasarda, J.D, & Lindsay G. (2011). Aerotropolis: the Way We’ll Live Next. Farrar, Straus and Giroux.
Lai, L. W., Lau, P. L., & Chua, M. H. (2020). An empirical Coasian study on the socio-economic profiles of two politically sensitive informal settlements: Kowloon Walled City and Rennie’s Mill. Land Use Policy. https://ideas.repec.org/a/eee/lauspo/v97y2020ics0264837719320514.html.
Mangin, w. (1967). Latin American squatter settlements: A problem a solution. Latin American research review, 2(3), 65-98.
https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2766463.
Montoya, j., Cartes, I., Zumelzu, A. (2020). Indicators for evaluating sustainability in Bogota's informal settlements: Definition and validation. Sustain. Cities Soc, 53. doi.org/10.1016/j.scs.2019.101896.
Muchadenyika, D. (2015). Slum upgrading and inclusive municipal governance in arare, Zimbabwe: New perspectives for the urban poor. Habitat International, 48, 1-10.
doi.org/10.1016/j.habitatint.2015.03.003.
Peattie, L., & Aldrete-Haas, J. A. (1981). Marginal Settlements in Developing Countries: Research, Advocacy of Policy, and Evolution of Programs. Annual Review of Sociology, 7 (1), 157-175. https://www.annualreviews.org/content/journals/10.1146/annurev.so.07.080181.001105.
Pelc, S. (2017). Marginality and marginalization. In Societies, Social Inequalities and Marginalization.http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/14170/1/126.pdf .
Shaw, Clifford R., McKay, Henry D. (2012). The social disorganization theory. Center for Spatially Integrated Social Science. https://escholarship.org/uc/item/47j411pr.
Soyinka, O., Siu, K.W.M. (2018). Urban informality, housing insecurity, and social exclusion; concept and case study assessment for sustainable urban development. City Cult. Soc, 15, 23-36. doi:10.1016/j.ccs.2018.03.005.
Srinivas, H. (2005). Urban squatters and slums defining squatter settlements. Retrieved from www/gdrc.org/uem/squatters/squatters.html. https://www.gdrc.org/uem/squatters/squatters.html.
Timmer V. & Nola- Kate S. (2005). THE WORLD URBAN FORUM 2006 Vancouver. Working group discussion paper internation center for sustainable cities.
Turner, J. F. C. (1992). Foreword. In K. Mathey (Ed.), beyond self-help housing, London: Mansell. https://books.google.com/books/about/Beyond_Self_help_Housing.html?id=Q1TtAAAAMAAJ.
Ward, P.E.T.E.R, Smith, C. (2015). Housing rehab for consolidated informal settlements: A new policy agenda for 2016 UN-Habitat III. Habitat International, 50, 373-384. doi:10.1016/j.habitatint.2015.08.021.
Yigitcanlar, T., Kamruzzaman, M., Teriman, S. (2015). Neighborhood sustainability assessment: Evaluating residential development sustainability in a developing country context. Sustainability, 7 (3), 2570-2602. doi:10.3390/su7032570.