بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج‌گنج عماد فقیه کرمانی

محورهای موضوعی : شاهنامه

فرشاد اسکندری شرفی ¹ , وحید مبارک ²

1 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه (نویسنده مسؤول)
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

تاریخ دریافت : 1399/11/08 تاریخ پذیرش : 1399/11/08 تاریخ انتشار : 1399/09/01

کلید واژه: شعر فارسی, ادبیات تعلیمی, مضامین و آموزه‌های اخلاقی, پنج‌ گنج, عماد فقیه کرمانی,

چکیده مقاله :

ادبیات تعلیمی از کهن‌ترین و رایج‌ترین گونه‌های ادبی جهان است که آموزه‌هایی اخلاقی و عقلانی را به مخاطب ارائه می‌کند تا با کاربست آن‌ها در زندگی، به سعادتمندی و نیک‌بختی برسد. ادبیات فارسی از دیرباز، جلوگاه ناب‌ترین و نغزترین معانی و مضامین اخلاقی و تعلیمی بوده‌ و در هر دوره‌، بخش انبوهی از شعر فارسی به پند و حکمت و موعظه اختصاص داشته ‌است. عماد فقیه کرمانی از شاعران پارسی‌گوی قرن هشتم هجری است که در سرودن انواع شعر چون غزل و قصیده و مثنوی تبحری تمام داشته و شعرش با مبانی تصوف و اندیشه‌ها و آموزه‌های عرفانی درآمیخته ‌است. در این پژوهش با روشی توصیفی‌‌تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، آموزهای اخلاقی و تعلیمی در پنج ‌گنج عماد فقیه کرمانی بررسی شده ‌است تا جایگاه و ارزش اخلاق و تعلیم در شعر او مشخص شود و همچنین گوشه‌ای از مقام ادبی این شاعر آشکار ‌گردد. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که در مثنوی‌های عماد فقیه کرمانی، موضوع‌های اخلاقی و تعلیمی که تلفیق‌یافته از اندرزهای کهن و آموزه‌های عرفانی و صوفیانه است، بازتابی گسترده دارد. مواعظ سیاسی و حکومتی، عبادت و بندگی خدا، ناپایداری و بی‌اعتباری دنیا، گشاده‌دستی و سخاوت، علم و علم‌آموزی، رازداری، کم‌آزاری و... از مهم‌ترین و پربسامدترین مسائل اخلاقی و تعلیمی در پنج‌ گنج عماد فقیه است.

چکیده انگلیسی:

Being among the oldest and most common kinds of literature, didactic literature presents moral and rational doctrines to the audience to be applied in their lives to achieve prosperity and happiness. Persian literature has long represented the purest and most precious moral and didactic meanings and themes in a way that a large part of Persian poetry has been dedicated to advice, wisdom, and sermons. Emād Faqii Kermani is one of the Persian poets in 8th century AH who was proficient in composing different genres of poems including Sonnet, Ode and Masnavi. His poems have been integrated with Sufism and mystical thoughts and doctrines. Using descriptive-analytic approach, this study aims at investigating the moral and didactic doctrines in Panj Ganj by Emād Faqih Kermani to determine the position and value of morality and training in his poetry and also, some of the literary merits of him would be clarified. The findings reveal that the moral and didactic subjects which are a combination of ancient advice, mystical and Sufi doctrines are widely reflected in his Masnavis. The most prevalent and frequent moral and didactic themes in Panj Ganje Emād include political and governmental sermons, worship and servitude to God, instability of the world, generosity, knowledge and gaining knowledge, confidentiality, harmlessness.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. پاینده، ابوالقاسم (1382)، نهج‌الفصاحه، چ4، تهران: دنیای دانش.

3. حافظ، شمس‌الدین محمد (1392)، دیوان غزلیات، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ52، تهران: صفی علیشاه.

4. خلیلی جهان‌تیغ، مریم و همکاران (1389)، «ارتباط برون‌متنی و درون‌متنی غزلیات سعدی و عماد فقیه کرمانی (تأثیرپذیری‌های عماد کرمانی از سعدی شیرازی)»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال دوم، شمارۀ 4 (پیاپی 6)، 79ـ97.

5. ــــــــــــ (1389)، «مقایسۀ توازن موسیقایی و معنایی ردیف در غزلیات سعدی و عماد فقیه»، فنون ادبی، سال دوم، شمارۀ 1 (پیاپی 2)، 17ـ30.

6. رجایی بخارایی، احمدعلی (1390)، فرهنگ اشعار حافظ، چ9، تهران: علمی.

7. رزمجو، حسین (1390)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ3، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

8. زمانی، کریم (1393)، میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، چ12، تهران: نی.

9. سعدی، مصلح بن عبدالله (1392الف)، بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ11، تهران: خوارزمی.

10. ــــــــــ (1392ب)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ11، تهران: خوارزمی.

11. شعبانلو، علی‌رضا و مرادی، خدیجه (1396)، «بررسی تاریخ‌محور تحول موضوعات شعر تعلیمی قرن چهارم تا هشتم»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 36، 137ـ170.

12. شمیسا، سیروس (1389)، انواع ادبی، چ4، تهران: میترا.

13. شهیدی، سید جعفر (1389)، نهج‌البلاغه، چ30، تهران: علمی و فرهنگی.

14. صرفی‌پور، محمدتقی (1390)، خوبی‌ها و بدی‌ها، چ1، قم: صرفی‌پور.

15. طالبیان، یحیی (1384)، «بررسی تشبیه تفضیل در شعر عماد فقیه»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 1 (پیاپی 42)، 81ـ90.

16. عماد فقیه کرمانی (2536)، پنج‌گنج، به‌اهتمام رکن‌الدین همایونفرخ، چ1، تهران: دانشگاه ملی ایران.

17. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1390)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ17، تهران: علمی و فرهنگی.

18. غزالی، امام محمد (1380)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو جم، چ9، تهران: علمی و فرهنگی.

19. فتحعلی‌خانی، محمد (1379)، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، چ1، قم: شهریار.

20. فیض کاشانی، ملامحسن (1369)، اخلاق حسنه، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، چ10، تهران: پیام آزادی.

21. قشیری، ابوالقاسم (1388)، رساله قشیریه، با تصحیح و استدارکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ2، تهران: زوار.

22. کاشانی، عزالدین محمود (1389)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ1، تهران: زوار.

23. کهدویی، محمدکاظم (1397)، آیینۀ تعلیم (ادبیات تعلیمی منظوم)، چ1، یزد: دانشگاه یزد.

24. مروتی، سهراب (1381)، تکامل انسان در آیینۀ اخلاق، چ1، ایلام: گویش.

25. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، چ1، تهران: سخن.

26. مهدوی کنی، محمدرضا (1388)، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، چ24، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

27. مولانا، جلال‌الدین محمد (1387)، مثنوی معنوی، تصحیح و شرح محمد استعلامی، ج1 و 3، چ8، تهران: سخن.

28. نراقی، مولی مهدی (1389)، علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، چ9، تهران: حکمت.

29. نصیرالدین طوسی (1369)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ4، تهران: خوارزمی.

30. نظام‌الملک، حسن بن علی (1389)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، چ9، تهران: علمی و فرهنگی.