خردورزی‌های مسعود غزنوی در تاریخ بیهقی در آیینۀ نظریۀ سه‌بعدی خرد آردلت (3D-WS)
محورهای موضوعی : شاهنامهمرضیه مشعلیان 1 , لیلا هاشمیان 2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا همدان
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا همدان
کلید واژه: تاریخ بیهقی, سلطان مسعود غزنوی, نظریه‌های خرد, مدل سه‌بعدی خرد (3D-WS), آردلت,
چکیده مقاله :
مفهوم خردمندی در متون فلسفی، دینی و ادبی نظیر اوستا، مینوی خرد، شاهنامه، گلستان، بوستان، کلیله‌ودمنه، دیوان ناصرخسرو، تاریخ بیهقی و... قدمتی دیرینه دارد. پیچیدگی مفهوم خرد بر اساس فرهنگ‌ها به این منجر شده که تاکنون تعریف جامعی از سوی نظریه‌پردازان بیان نشود؛ با وجود این، در این زمینه که خردمندی مشتمل بر دانش، بینش، تأمل و تلفیق منافع فرد با رفاه دیگران است، نوعی توافق کلی وجود دارد. از آنجا که ادبیات به‌دلیل ماهیت و حوزۀ گسترده‌اش، با سایر رشته‌‌‌های علوم انسانی همچون روان‌شناسی، تناسب موضوعی دارد و بافت فرهنگی جوامع نقش مهمی در شکل‌گیری مفهوم خرد و خردمندی ایفا می‌کند، این پژوهش به بررسی تطبیقی ویژگیهای رفتار خردمندانه در شخصیت سلطان مسعود غزنوی در کتاب تاریخ بیهقی بر اساس مدل سه‌بعدی خرد آردلت، به‌منظور رسیدن به تعریفی از خرد بر اساس فرهنگ ایرانی پرداخته است. این پژوهش در چهارچوب رویکرد توصیفی و تحلیل کیفی و با توجه به منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. حوادث و ماجرا‌‌های تاریخ بیهقی با روش تحلیل محتوا و با استفاده از سه فرایند پیاده‌سازی، کُدگذاری باز و کُدگذاری انتخابی مورد ارزیابی قرار گرفته است و مشخص شده که در نظر نکته‌سنج بیهقی، سیاست یا ادارۀ خردمندانه و تدبیرآمیز مُلک و مؤلفه‌هایی که برای خرداندیشی عملی پادشاه برمی‌شمارد، با نظریه‌های جدید روان‌شناسی و از جمله نظریۀ خرد سه‌بعدی آردلت منطبق است.
Wisdom has been widely treated in major Persian literary and religious works including Avesta, Minoo-ye Kherad, Shahnameh, Golestan and Boostan, Kelileh va Demneh, Naser Khosrow’s Divan, and Tarikh-e Beihaghi. Due to the complicated and culture-specific nature of wisdom, no comprehensive definition has been formulated for it. However, it is generally agreed that wisdom involves knowledge, discernment, thought, and combining one’s interests with other people’s welfare. Since the vast field of literature overlaps with many other disciplines and the notion of wisdom varies from one culture to another, the present study seeks to analyze the wise behavior of Sultan Mas’ood Ghaznavi in Tarikh-e Beihaghi based on Ardelt’s three-dimensional model of wisdom (called 3D-WS) with the aim of providing a definition of wisdom specific to Iranian culture. The adopted approach is qualitative and descriptive and is based on library research. Mas’ood Ghaznavi was selected by purposeful sampling as a wise ruler from among the characters in Tarikh-e Beihaghi. Content analysis was conducted on stories and events from Tarikh-e Beihaghi in three steps, i.e. implementation, open coding, and selective coding. The results suggest that Beihaghi’s view of the components of a king’s wise behavior conform to modern theories of psychology including 3D-WS.
1. اسعدی، سمانه و همکاران (1392)، «معرفی مفهوم خردمندی در روان‌شناسی و کاربرد‌‌های آموزشی آن»، مجلۀ رویکرد‌‌های نوین آموزشی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه اصفهان، سال هشتم، شمارۀ 2، 1ـ28.
2. اسعدی، سمانه و همکاران (1394)، «تحول خردمندی از دورۀ نوجوانی تا سالمندی»، مجلۀ روان‌شناسی، سال نوزدهم، شمارۀ 1 (پیاپی ۷۳)، 37ـ52.
3. احمدی، حمید و حسنی باقری شریف‌آباد، مهدی (۱۳۸۹)، «خرد سیاسی در شاهنامۀ فردوسی»، فصلنامۀ سیاست دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ چهلم، شمارۀ 3، 21ـ۴۰.
4. احمدی، علی و نهایی، سعیدوحید (1386)، توصیفی جامع از روش‌‌های تحقیق (پارادیم‌ها، استراتژی‌‌ها، طرح‌ها، رویکرد‌‌های کمّی، کیفی و ترکیبی)، بی‌جا: تولید دانش.
5. بیهقی، ابوالفضل (1371 )، تاریخ بیهقی، به‌اهتمام دکتر خلیل خطیب رهبر، چ۲، تهران: انتشارات مهتاب.
6. باسورث، ادموند کلیفورد (1364)، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
7. بوزان، باری (1377)، مردم، دولت‌‌ها و هراس، مترجم پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی تهران.
8. روشن، امین (1385)، «قدرت و کیاست در تاریخ بیهقی»، مجلۀ حافظ، شمارۀ 30.
9. شاه‌حسینی، الهه و اسداللهی، خدابخش (1394)، «تحلیل روانکاوانۀ شخصیت سلطان مسعود در تاریخ بیهقی»، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، 1ـ۹.
10. کردنوقابی، رسول (1396)، روان‌شناسی خرد، تهران: انتشارات ارجمند.
11. کردنوقابی، رسول و همکاران (1397)، «بررسی تطبیقی ویژگیهای رفتار خردمندانه در شخصیت زال بر اساس مدل سه‌بعدی خرد آردلت»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی ادبیات تطبیقی، دورۀ ششم، شمارۀ 1، 1ـ30.
12. کردنوقابی، رسول و دلفان بیرانوند، آرزو (1395)، «نظریه‌های ضمنی خرد در ایران: بررسی پدیدارشناختی»، پژوهشنامۀ روان‌شناسی اسلامی، سال دوم، شمارۀ 3، 73ـ105.
13. کاکاوند، رشید (1388)، شعور قلم، تهران: نشر ققنوس.
14. متینی، جلال (1386)، «سیمای مسعود غزنوی در تاریخ بیهقی»، یادنامۀ بیهقی، به‌کوشش محمدجعفر یاحقی، چ۳، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 407ـ۴۵۵.
15. ماکیاولی، نیکولو (1377)، گفتار‌‌ها، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
16. مزلو، آبرا‌‌هام (1374)، افق‌های والاتر فطرت انسان، ترجمۀ احمد رضوانی، نشر آستان قدس.
17. مشایخی، منصوره (۱۳۸۸)، «ارتباط خرد و شادی در شاهنامۀ فردوسی»، مجلۀ ادبیات تطبیقی جیرفت، سال سوم، شمارۀ 11، 213ـ۲۳۳.
18. نبوی، عباس (1379)، فلسفۀ قدرت، تهران: انتشارات سمت.
19. نداف، ویدا (۱۳۹۳)، «نقش و جایگاه خرد در متون باستانی ایران»، مجلۀ زبان‌شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ ۱، 187ـ۱۹۷.
20. یوسفی، غلامحسین (1380)، دیداری با اهل قلم، تهران: انتشارات ارجمند.
21. یاحقی، محمدجعفر (1350)، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، چ۳، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
22. Ardlet (2003), "Development and empirical assessment of a three dimensional wisdom scale" Research on Aging, No. 25, pp. 275-324.
23. ------- (2011), "The measurement of wisdom: A commentary on Taylor Bates, and Webster,s Com- partisan of The SAWS and 3D- WS", Experimental Aging Research, No. 37 (2), pp. 241-255.
24. -------- (1997), "Wissdom and life satisfaction inoldage", Journal of Gerontology, No. 52, pp. 15-
25. -------- (2004), "Wisdom as expert khnowlege system: A critical review of a contemporary opera-tionaliztion of an ancient concept", Human Development, No.47 (5), pp. 257-285
26. Baltes, P.B. and Smit, J. (1990), Toward a psychology of wisdom and its ontogenesis, In strenberg, R.J. (Ed), wisdom: its nature, origins, and development (pp. 37-120). New York: Cambridge Univercity Press.
27. Bluck, S. and Gluk, J. (2005), From the inside out: People’s implicit theories of wisdom .In R.J. Sternbeerg and J. Jordan (Eds), A handbook of wisdom: Psychological perspectives (pp. 84-109). Cambridge: Cambridge University Press.
28. Clayton, V.P. and Birren, J.E. (1980), The development of wisdom across the lifespan: A reexamination of an ancient topic. In P.B. Baltes and O.G. Brim, Jr (Eds), Life-span development and behavior (Vol. 3, pp.103-135). New York: Academic Press.
29. Strenberg, R.J. (1998), "A balance Theory of wisdom", Review of General psychology, 2 (4), 347-365.
30. Sternberg, R.J., Reznitskaya, A. and Jarvin, L. (2007), Teching for wisdom: What matters are not just what students know, but how they use it, London Review of Education, 5,143-158
31. Strenberg, R.J. and Lubart, J.L. (2001), Wisdom and Creatirity, In Birren, J.E. and Schia, K. (Ed), Handbook of the Psychology of Aging. pp. 500-511. United States of America: Academic press.
_||_