بررسی و نقد جامعۀ اندرزگویان ایرانی (پیش از اسلام)
محورهای موضوعی :
شاهنامه
سجاد رحمتیان
1
(
دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران(نویسنده مسئول)
)
عصمت خوئینی
2
(
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
)
تاریخ دریافت : 1401/10/16
تاریخ پذیرش : 1402/02/12
تاریخ انتشار : 1402/06/01
کلید واژه:
اندرز,
پند,
پیش از اسلام,
اندرزگویان,
چکیده مقاله :
وجود ادبیات اندرزی در فرهنگ ایرانی، ازجمله موضوعات ریشه‌دار و با پیشینۀ طولانی است؛ به‌طوری که در کهن‌ترین منابع و آثار برجای‌مانده از ایران باستانی نیز می‌توان مضامین و سخنان پندآموز را دید. با این حال و با وجود پژوهش‌های ارزشمندی که در سال‌های اخیر دربارة آن صورت گرفته است، هنوز برخی موضوعات مرتبط با آن مغفول مانده و یا نیازمند نگاه و بررسی‌های عمیق‌تری است. یکی از این موضوعات، بررسی جامعۀ اندرزگویان در ادبیات پیش و پس از اسلام است که به‌شکل تأمل‌برانگیزی دچار تحول شده‌اند. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، بیش از هر موضوع دیگری درپی پاسخگویی به این پرسش است که در دوران پیش از اسلام در سرزمین ایران، وظیفۀ موعظه و ارشاد و نگارش رسالات تعلیمی، به چه افرادی تعلق داشته است؟؛ همچنین کیفیّت و عوامل اندرزگویی این افراد با استفاده از منابع و آثار برجای‌مانده بررسی خواهد شد. از مهم‌ترین یافته‌‌های این پژوهش آن است که در ادبیات پیش از اسلام، در سرزمین ایران، تنها افراد و گروه‌های خاصّی به اندرزگویی پرداخته‌اند که بیشتر نیز وظیفۀ رهبری دینی و سیاسی جامعه را بر عهده داشته‌اند و این موضوع نیز خود نکات مثبت و منفی داشته است.
چکیده انگلیسی:
The existence of Didactic literature in Iranian culture is one of the deep-rooted subjects with a long history. So that in the oldest sources and works left from ancient Iran, can be observed the themes and words of Didactic. However, despite the valuable researches that have been carried out in recent years, some topics related to it are still neglected or require deeper research. One of these topics is the investigation of the community of advisers in pre- and post-Islamic literature, which have undergone significant changes. This research, using the descriptive- analytical method and library studies, more than any other topic, seeks to answer the question that in the pre-Islam era in Iran, the duty of sermon and preaching and writing didactic treatises belonged to which people? It also examines the quality and factors of these people's sermon using the sources and works left behind. One of the most important findings of this research is that in pre-Islamic literature in the land of Iran, only certain individuals and groups, who mostly had the responsibility of religious and political leadership of the society, focused on sermon, and this also has positive and negative points.
منابع و مأخذ:
اوستا (1392)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
آذرباد مهرسپندان (1379)، اندرزهای آذرباد مهرسپندان، گردآوردی و ترجمة رهام اشه و شهین سراج، تهران: فروهر.
آسانا، جاماسب (1391)، متن‌های پهلوی، ترجمة سعید عریان، تهران: علمی.
ابن‌بلخی (1385)، فارسنامه، تصحیح و تحشیة گای لینترانجرینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن عبد ربه، شهاب‌الدین احمد (1999)، العقد الفرید، بیروت: دار و المکتبة الهلال لِلطباعة و النشر.
ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله (بی‌تا)، عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد (2535)، جاویدان خرد، ترجمة تقی‌الدین محمد شوشتری، به‌اهتمام منصور ثروتیان، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبۀ تهران.
ابن‌مقـفع، عبدالله (1375)، ادب الکبیر و ادب الصغیر، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، تهران: نشر بلخ.
ابن‌منقذ، اسامة (1354)، لباب الآداب، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: مکتبة لویس سرکیس.
ارداویرافنامه (1399)، متن پهلوی، حرف‌نویسی، ترجمه متن پهلوی، واژه‌نامه از فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایرانمعین.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم (1398)، اسطورۀ آفرینش در کیش مانی، تهران: چشمه.
اصلانی، نسرین (1398)، اندرزنامه‌نویسی در ایران باستان، با مقدمة زهره زرشناس، تهران: اندیشه احسان.
الطرطوشی، محمد بن الولید (1990)، سراج الملوک، تحقیق جعفر البیاتی، ریاض: الریس لِلکتب و النشر.
العاکوب، عیسی (1374)، تأثیر پند پارسی بر ادب عربی (پژوهشی در ادبیات تطبیقی)، ترجمة عبدالله شریفی خجسته، تهران: علمی و فرهنگی.
اقبال، عباس (1395)، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر، به‌کوشش محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
اوشنر دانا (1373)، اندرزِ اوشنر دانا، ترجمة ابراهیم میرزای ناظر، تهران: هیرمند.
بروسیوس، ماریا (1396)، ایرانیان باستان، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران: نشر ثالث.
بزرگمهر بختگان (1350)، اندرزنامه بزرگمهر بختگان، ترجمة فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از یحیی ماهیار نوابی، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1399)، تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، تصحیح محمدتقی بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
بهار، مهرداد (1390)، ادیان آسیایی، تهران: چشمه.
بهار، مهرداد (1395)، از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
بهرامی احمدی، حمید (1395)، تاریخ حقوق: حقوق ایران باستان از عهد ماد تا پایان عهد ساسانی، تهران: دانشگاه امام صادق.
بهزاد فرخ فیروز (1346)، «اندرز بهزاد فرخ فیروز»، ترجمة فرهاد آبادانی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال نوزدهم، شمارة 81، 42‑36.
بیغمی، محمد (1397)، حماسۀ بهمن‌شاه نامه، تصحیح و تحقیق میلاد جعفرپورحسین اسماعیلی، تهران: علمی فرهنگی.
بیگ‌زاده، صفر (1398)، تاریخ حقوق ایران (مادها و هخامنشیان)، تهران: سمت.
تاجگذاری شاهنشاهان ایران (1346)، شیراز: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
تجارب‌الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم (1373)، ترجمۀ نهایة‌الارب فی اخبار الفرس و العرب، تصحیح رضا انزابی‌نژاد یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
تحفة‌الملوک (1317)، به اهتمام کتابخانه تهران، بی‌نا.
تنسر (1354)، نامۀ تنسر به گشنسب (پیشگفتار تاریخی، زندگینامۀ تنسر و تاریخ‌گذاری نامۀ او، متن، یادداشت‌ها، واژه‌نامه) از شهرام جلیلیان، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368)، تاریخ ثعالبی، پارة نخست ایران باستان، همراه با ترجمه مقدمه زتنبرگ و دیباچة مجتبی مینوی، تهران: نقره.
جلال اردستانی، محمد بن محمود (1387)، توقیعات کسری انوشیروان (دستورنامه کسروی)، ترجمة حاج حسین نخجوانی، تهران: شفیعی.
حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383)، المعجم فی آثار ملوک العجم، به‌کوشش احمد فتوحی نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
حمزه اصفهانی، حمزه بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الأنبیاء)، ترجمة جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
خردنامه (1372)، به‌کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1372)، مآثرالملوک، به ضمیمۀ خاتمۀ خلاصه‌الاخبار و قانون همایونی، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: رسا.
داوری، پریسا (1398)، «پیوند داد و شاهی در شاهنامه و چالش‌های آن»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شمارة 42، 66‑27.
درّی، زهرا (1390)، بزرگمهر حکیم از ورای ادب و تاریخ، تهران: زوّار.
دریایی، تورج (1392)، امپراطوری ساسانی، ترجمة خشایار بهاری، تهران: فرزان روز.
دینوری، احمد بن داود (1395)، اخبار الطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌بن محمد (1371)، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء، ترجمه و تألیف محمد صالح بن محمد باقر قزوینی، به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران: سروش.
رستگار فسایی، منصور (1397)، انواع نثر فارسی، تهران: سمت.
رضوی، مسعود (بی‌تا)، تربیت ایرانیان در شاهنشاهی دوران پیش از اسلام، تهران: مدرسه عالی پارس.
زبور مانوی (1375)، ترجمة سی، آر، سی، آلبری، با همکاری هوگو ایبشر، ترجمة فارسی از ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: فکر روز.
زرشناس، زهره (1390)، زبان و ادبیات ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین؛ زرین‌کوب، روزبه (1394)، تاریخ ایران باستان، ج 4، تهران: سمت.
سعدی، مصلح الدین (1387)، بوستان، تصحیح و توضیح دکتر غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
شارپ، رلف نارمن (1346)، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی.
شاکد، شائول (1397)، تحول ثنویت: تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمة سیّد احمدرضا قائم مقامی، تهران: نشر ماهی.
شُمُن، ماری لوئیز (1385)، «مناصبی از دوره ساسانی»، جامعه و اقتصاد عصر ساسانی، گردآوری و ترجمة حسین کیان‌راد، تهران: سخن.
طبری، محد بن جریر (1383)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
ظهیری سمرقندی، محمدبن علی (1349)، اغراض السیاسة فی اعراض الریاسة، تصحیح جعفر شعار، تهران: دانشگاه تهران.
عفیفی، رحیم (1383)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، تهران: توس.
عهد اردشیر (1348)، گردآوری و تدوین احسان عباس، ترجمة محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.
فخرالدین علی صفی (1346)، لطائف الطوائف، به‌سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکاء.
فرخزادان، آذرفرنبغ؛ امیدان، آذرباد (1392)، کتاب ششم دینکرد، ترجمة فرشته آهنگری، تهران: صبا.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرزین، احمدعلی (1385)، «خنیاگران و سرودگویان دوره‌گرد»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 180، 131‑113.
کارنامه اردشیر بابکان (1389)، به‌اهتمام محمد جواد مشکور، تهران: دنیای کتاب.
کریستن‌سن، آرتور (1384)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة غلامرضا رشید یاسمی، ویراستار حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: صدای معاصر.
کریستن‌سن، آرتور (1386)، وضع ملّت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانیان، ترجمة مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
کریستن‌سن، آرتور (1387الف)، کاوه آهنگر و درفش کاویانی، ترجمة منیژه احدزادگان آهنی، تهران: طهوری.
کریستن‌سن، آرتور (1387ب)، کیانیان، ترجمة ذبیح‌الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
کنت، رولاند گ، (1391)، فارسی باستان، ترجمة سعید عریان، تهران: علمی.
کولسنیکف، آ، ای، (1398)، ایران در آستانه سقوط ساسانیان، ترجمة محمد رفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود (1363)، تاریخ گردیزی، تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گرشویچ، ایلیر؛ بویس، مری (1377)، ادبیات دوران ایران باستان، ترجمة یدالله منصوری، تهران: فروهر.
گزنفون (1396)، کورش‌نامه، ترجمة رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی.
گزیده‌های زادسپرم (1366)، ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1393)، تمدن ایران ساسانی، ترجمة عنایت‌الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
محمدی ملایری، محمد (1384)، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران: توس.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1390)، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
موذن جامی، محمد مهدی (1388)، ادب پهلوانی، تهران: ققنوس.
مینوی خرد (1391)، تصحیح احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1389)، خمسه، براساس نسخة وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.
نفیسی، سعید (1384)، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
نوحه‌خوان، حامد (1399)، دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، تهران: ندای تاریخ.
نیشابوری، رضی‌الدین ابوجعفر محمد (1341)، مکارم اخلاق، با ضمیمۀ گشایش‌نامۀ منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ویسهوفر، یوزف (1396)، ایران باستان، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
هامین آنتیلا، یاکو (1399)، خداینامگ: شاهنامۀ فارسی میانه، ترجمة مهناز بابایی، تهران: مروارید.
هدایت، صادق (1399)، ره‌آورد هند: برگردان هفت متن پهلوی به فارسی، به‌کوشش خسرو کیان‌راد، تهران: کوله‌پشتی.
هیوم، رابرت ارنست (1391)، ادیان زندة جهان، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: علم.
یادگار زریران (1387)، متن پهلوی با ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین از یحیی ماهیار نوابی، تهران: اساطیر.
_||_
