تحلیل کارکرد ساختار اپیزودیک در تاریخ بیهقی با تکیه بر «واقعۀ بوبکر حصیری» و «حکایت افشین و بودلف»

محورهای موضوعی : شاهنامه

منصور نیک پناه ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی مجتمع آموزش عالی سراوان)
احمدنور وحیدی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی مجتمع آموزش عالی سراوان)
رسول محمدی ³ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه هرمزگان)

تاریخ دریافت : 1398/03/19 تاریخ پذیرش : 1398/03/19 تاریخ انتشار : 1397/12/01

کلید واژه: تاریخ بیهقی, ساختار اپیزودیک, حکایت افشین و بودلف, واقعۀ بوبکر حصیری, احمد حسن میمندی,

چکیده مقاله :

تربیت دیوانی، وابستگی به هرم قدرت، ملاحظات سیاسی و محافظه‌کاری، بیهقی را در به‌کارگیری بیان پوشیده و کنایی/تلویحی ملزم ساخته است. یکی از راهبردهای بیهقی برای بیان انتقادات پوشیده و غیرمستقیم، به‌کارگیری ساختار اپیزودیک در تاریخ‌نگاری است. او در ضمن روایات فرعی به بهترین وجه و به‌صورت غیرمستقیم، انتقادات خود را مطرح کرده است. این مسئله به‌صورت مشخص در حکایت افشین و بودلف نمود یافته است. نتایج حاصل از دریافت و تشریح حکایت مذکور در تاریخ بیهقی و در پرتو متون موازی همانند فرج بعد از شدت نشان می‌دهد که بیهقی از زبان شخصیت‌های ماجرا، صفاتی به افشین نسبت می‌دهد که محتملاً این صفات منفی با ارجاع به روایت اصلی به‌صورت ضمنی تعریض و انتقاد از احمد حسن میمندی است. مقایسۀ حکایت افشین و بودلف از بیهقی با روایت دهستانی نیز نشان می‌دهد که در روایت دهستانی، تنها نام افشین ذکر شده و هیچ‌یک از صفاتی که بیهقی به او نسبت می‌دهد وجود ندارد. به‌واقع این صفات افزوده‌های خود بیهقی است و با ذکر و تأکید بر صفاتی که به افشین نسبت می‌دهد، گویا بر آن است تا مخاطب از کارکرد تلویحی و کنایی این ساختار اپیزودیک آگاهی یابد و به‌واسطۀ آن به هدف اصلی او از ذکر این حکایت که به‌احتمال انتقاد از احمد حسن میمندی است، پی برد.

منابع و مأخذ:

1. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1350)، «جهان‌بینی ابوالفضل بیهقی»، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 33ـ58.

2. انوشه، حسن (1376)، فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.

3. باسورث، ادموند کلیفورد (1378)، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.

4. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1356)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، چ۲، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

5. ـــــ (1388)، تاریخ بیهقی، تصحیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران: سخن.

6. تنوخی، المحسن بن علی (1978)، الفرج بعد الشده، تحقیق عبود الشالجی، بیروت: دار صادر.

7. حسام‌پور، سعید و علوی، راضیه سادات (1388)، «بررسی تطبیقی حکایت‌های تاریخی بوبکر حصیری و افشین و بودلف از منظر ساخت و صورت در تاریخ بیهقی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ 12، 65ـ92.

8. ـــــ (1390)، «مقایسۀ شگردهای داستانی در روایت بیهقی و تنوخی از ماجرای افشین و بودلف»، پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ 17، 17ـ41.

9. خراسانی، فهیمه و غلامحسین‌زاده، غلامحسین (1391)، «بررسی ساختار روایی سه داستان از تاریخ بیهقی بر مبنای الگوی کنش گریماس»، کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 25، 265ـ292.

10. دهستانی، حسین بن اسعد (1360)، ترجمۀ فرج بعد از شدت، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران

11. دهقانی، محمد (1394)، حدیث خداوندی و بندگی: تحلیل تاریخ بیهقی از دیدگاه ادبی، اجتماعی و روان‌شناختی، تهران: نی

12. رزاقی شانی، علی (1391)، «تحلیل عناصر داستان افشین و بودلف»، رشد آموزش و پرورش، شمارۀ 101، 31ـ33.

13. رضایی، جمال (1350)، «بوسهل زوزنی در تاریخ بیهقی»، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 187ـ195.

14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1378)، دو قرن سکوت: سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام از حملۀ عرب تا ظهور دولت طاهریان، تهران: سخن.

15. سیدی، مهدی (1371)، سرایندۀ کاخ نظم بلند، مشهد: آستان قدس رضوی.

16. طباطبایی، جواد (1380)، تأملی دربارۀ ایران، تهران: نگاه معاصر.

17. عباسی، سکینه (1386)، «ماهیت زبان در تاریخ بیهقی ـ بر اساس داستان افشین و بودلف»، ادبیات داستانی، شمارۀ 107، 70ـ73.

18. عقیلی، سیف‌الدین (1364)، آثار الوزراء، تصحیح حسین ارموی (محدث)، تهران: اطلاعات.

19. علی‌زاده، ناصر و دلیر، منصور (1389)، «بررسی قابلیت نمایشی افشین و بودلف از تاریخ بیهقی»، نامۀ پارسی، شمارۀ 54، 65ـ81.

20. کرمی، محمدحسین (1389)، «ریشه‌شناسی داستان افشین و بودلف در تاریخ بیهقی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، سال اول، شمارۀ 2، 93ـ113.

21. میلانی، عباس (1372)، «تاریخ در تاریخ بیهقی»، ایران‌شناسی، شمارۀ 20، 702ـ721.

22. نفیسی، سعید (1342)، در پیرامون تاریخ بیهقی: شامل آثار گمشدۀ ابوالفضل بیهقی و تاریخ غزنویان، تهران: فروغی.

23. والدمن، مریلین (1375)، زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی، ترجمۀ منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران: تاریخ ایران.

24. یوسفی، علی (1382)، «نقد حکایت افشین و بودلف»، رشد آموزش و پرورش، سال هفدهم، شمارۀ 66، 74ـ77.

25. یوسفی، غلامحسین (1345)، «گزارشگر حقیقت»، مجلۀ دانشکده ادبیات مشهد، سال دوم، شمارۀ ۴، 211ـ261.

26. ــــــ (1386)، کاغذ زر، تهران: سخن.