تبیین جایگاه قابوس‌نامه در تاریخ اندرزنامه‌نویسی
محورهای موضوعی : شاهنامه
سید جلال موسوی
1
(
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
)
کلید واژه: ایران باستان, قابوس‌نامه, دورۀ اسلامی, اندرزنامه‌نویسی,
چکیده مقاله :
اندرزنامه‌نویسی و تعلیم در ادبیات، سنتی است که سابقۀ آن به ایران باستان می‌رسد. نقل تجارب عملی و حِکَم در قالب کلمات قصار، ضرب‌المثل و حکایات، در آن دوره به‌صورت گسترده رایج بوده است. این میراث گسترده به‌صورت‌های مختلف به دورۀ اسلامی منتقل شد و رفته‌رفته با عناصر اسلامی درآمیخت و بنا بر اقتضائات این دوران دچار تحولاتی شد. قابوس‌نامه یکی از اولین و مهم‌ترین متون اندرزنامه‌‌ای در ادبیات فارسی است که در مسیر این انتقال و تحولات قرار دارد. این مقاله در پی آن است تا با بررسی سبک و درون‌مایۀ قابوس‌نامه و مقایسۀ آن با اندرزنامه‌های پیشین و برخی اندرزنامه‌های معاصرش، آشکار کند این اثر چه نسبتی با سنت اندرزنامه‌نویسیِ پیش و پس از خود دارد. بررسی‌ها نشان داد بر اساس تعلق خاطر آل زیار و نویسندۀ قابوس‌نامه به ایران باستان و آشنایی این نویسنده با زبان پهلوی، این اثر در سبک و محتوا، قرابت بسیاری به سنت اندرزنامه‌نویسی پیشین دارد. برخلاف این امر صبغۀ اسلامی آن در مقایسه با اندرزنامه‌های معاصرش اندک و دور از انتظار است. ازاین‌رو قابوس‌نامه حامل میراث اندرزنامه‌‌ای پیشینیان در ادبیات فارسی است و مؤلفه‌ها و عناصر آن را در دوران اسلامی نمایندگی می‌کند.
Writing moral letters and training through them is a literary tradition dates back to ancient Iran. Narrating practical experience and wisdom in the form of aphorism, proverb and anecdote were widely used at that time. Moral letter tradition was entered into the Islamic period, gradually merged with the Islamic elements, and underwent changes based upon the requirements of this period. One of the most important literary works in this tradition is Qaboos-Nameh, which was located in the path of transition and transformation. This article seeks to examine the style and theme of Qaboos-Nameh and compare it with both the previous and the contemporary moral letters in order to reveal how this work relates to the pre and post moral letters. Surveys showed that because of the belonging of both Al-Ziyar and the author of Qaboos-Nameh to the ancient Iran, and also the author's familiarity with Pahlavi language, Qaboos-Nameh is very similar in style and content to the previous tradition of writing moral letters. On the contrary, the Islamic influence on it, comparing to its contemporary works, is scarce and impalpable. Therefore, Qaboos-Nameh carries the legacy of the moral letter writing of its predecessors in Persian literature and represents its components and elements in the Islamic era.
1. ابن اثیر، عزالدین علی (1350)، الکامل، ترجمۀ عباس خلیلی، تصحیح مصطفی نراقی، تهران: انتشارات کتب ایران.
2. ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن اسفندیار (1366)، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، به اهتمام محمد رمضانی، قسم اول و دوم، تهران: پدیده (خاور).
3. ابن مسکویه رازی، احمد بن محمد (1369)، تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
4. ــــــ (1376)، تجارب الامم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: طوس.
5. ــــــ (1350)، جاویدان خرد، ترجمۀ سید محمدکاظم امام، تهران: بوزرجمهری.
6. ــــــ (1359)، جاویدان خرد، ترجمۀ شرف‌الدین عثمان بن محمد قزوینی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
7. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1352)، الفهرست، تصحیح رضا تجدد، تهران: ناشر مکتب الاسدی‌ـ مکتب الاجعفری.
8. اسعدی، مریم السادات (1389)، «خانواده در قابوس‌نامه»، بوستان ادب، دورۀ دوم، شمارۀ 2، پیاپی 1/58، 32ـ49.
9. اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ترجمۀ جواد فلاطورى و مریم میراحمدى، چ4، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
10. اشه، رهام و سراج، شهین (1379)، آذرباد مهرسپندان، تهران: فروهر.
11. اصفهانی، حمزة بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الانبیا)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
12. اللهیاری، فریدون (1381)، «قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی و جریان اندرزنامه‌نویسی سیاسی در ایران دوران اسلامی»، مجلۀ علمی‌پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ دوم، شمارۀ 31، 125ـ142.
13. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامۀ ادبی فارسی (گزیدۀ اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی)، چ2، تهران: س‍ازم‍ان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
14. بهار، محمدتقی (1373)، سبک‌شناسی، چ۷، تهران: امیرکبیر.
15. بیرونی، ابوریحان (1363)، آثار الباقیه عن قرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
16. تحفة الملوک (در آداب که بین ربع اول قرن هفتم و ربع آخر قرن هشتم تألیف شده) (1317)، ویراسته و مقدمۀ سید حسن تقی‌زاده، چ۱، تهران: کتابخانۀ طهران.
17. تفضلی، احمد (1389)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.
18. تمیم‌داری، احمد (1379)، کتاب ایران (تاریخ ادب فارسی، مکتب‌ها، دوره‌ها، سبک‌ها و انواع ادبی)، تهران: الهدی.
19. جاحظ، ابوعثمان (1308)، التاج، تصحیح احمد زکی پاشا، ترجمۀ حبیب الله نوبخت، تهران: چاپ تابان.
20. ــــــ (2003م)، المحاسن والاضداد، قدّم له و شرحه و وضع فهارسه الدکتور صلاح‌الدین الهوّاری، الطبعة الاولی، بیروت: المکتبة العصریه.
21. خاتمی، احمد و غلامرضا رفیعی (1390)، «اندرزهای عنصرالمعالی در قابوس‌نامه و مقایسۀ آن با نظرات تربیتی ژان ژاک رسو»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 12، 1ـ24.
22. خواجه نظام‌الملک، ابو‌علی طوسی (1347)، سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
23. دانش‌پژوه، محمدتقی (1366)، «کشورداری و سیاست در نگارش سعدی»، مندرج در ذکر جمیل سعدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 122ـ135.
24. دوبلونا، فرانسوا (1393)، «تأثیرات ایران قبل از اسلام و هند در ادبیات فارسی»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
25. دوفوشه کور، شارل هانری دو (1377)، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا هفتم هجری، ترجمۀ محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روبخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
26. رجایی، فرهنگ (1372)، تحول اندیشۀ سیاسی در شرق باستان، تهران: قومس.
27. رومبکه، کریستین وان (1393)، «تأثیرات هلنیستی در ادبیات فارسی کلاسیک»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
28. ریاحی، محمدامین (1372)، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
29. ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.
30. زرقانی، سید مهدی (1388)، «طرحی برای طبقه‌بندی انواع ادبی در دورۀ کلاسیک»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، سال ششم، شمارۀ 24، 81ـ106.
31. زرین‌کوب، عبدالحسین (1375)، از گذشته ادبی ایران، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
32. سبزعلیپور، جهاندوست و عبداللهی، فرزانه (1391). «داستانک در حکایت‌های قابوس‌نامه و تطبیق آن با مینی‌مالیسم»، فصلنامۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)،سال پنجم، شمارۀ 1، 161ـ172.
33. صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات (از آغاز عهد اسلامی تا دورۀ سلجوقیان)، چ8، تهران: فردوس.
34. طباطبایی، سید جواد (1368)، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
35. عزالدین کاشانی، محمود بن علی (1381)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح و مقدمۀ جلالالدین همایی، چ8، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
36. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1386)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
37. عوفی، محمد (1361)، تذکرۀ لباب الالباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: کتابفروشی فخر رازی.
38. غزالی، ابوحامد محمد (1315ـ1317)، نصیحة الملوک، تصحیح جلالالدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
39. قزوینی، محمد (1322)، «تصحیح مقدمه قدیم شاهنامه»، مندرج در هزار سال پس از فردوسى، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ.
40. کریستین سن، آرتور (1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمى، چ6، تهران: دنیاى کتاب.
41. لسان، حسین (1377)، «پژوهشی در روایات و مضامین سعدی»، مندرج در ذکر جمیل سعدی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 143ـ173.
42. محمدی، محمد (1379)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، چ۱، تهران: توس.
43. مسعودی، علی بن حسین (1370)، مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چ4، تهران: علمی و فرهنگی.
44. مشکور، محمدجواد (1389)، کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران: دنیای کتاب.
45. مقدسی، مطهر بن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
46. میثمی، جولی اسکات (1393)، «گونه‌های ادبیات درباری»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
47. مینوی خرد (1354)، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
48. نظری، جلیل (1381)، «مضامین مشترک قابوس‌نامه و آثار سعدی»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، (ویژه زبان و ادبیات فارسی)، دورۀ هفدهم، شمارۀ 2، پیاپی 34، 175ـ185.
49. نوابی، ماهیار (1339)، «گزیدۀ اندرز پوریوتکیشان»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 55، 535ـ513 .
50. یوسفی، غلامحسین (1367)، دیداری با اهل قلم (دربارۀ بیست کتاب نثر فارسی)، چ۲، تهران: علمی.
_||_