بررسی و نقد جامعۀ اندرزگویانِ ایرانی (پس از اسلام تا قرن هشتم هجری)
محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی
1 - دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی تهران، تهران، ایران
کلید واژه: اندرز, پند, اندرزگویان, دورۀ اسلامی,
چکیده مقاله :
سابقۀ پرداختن به ادب تعلیمی و اندرزگویی در جامعۀ ایرانی، به درستی مشخص نیست و چه بسا مربوط به زمانی باشد که هنوز خطی و کتابتی در میان نبوده است. از آن زمان تا کنون، اندرز و پند همواره یکی از پُر تکرارترین مباحث و موضوعات ادبی- فرهنگی سرزمین ایران بوده است و گزاف نخواهد بود اگر آن را ویژگیِ سرشتین فرهنگ ایرانی بدانیم. خمیرمایۀ ادبیات فارسی در دورۀ اسلامی، به مانند دورۀ پیش از اسلام، با پند و اندرز عجین شده است، گستردگی و حجم بالای مضامین اندرزی در ادب فارسی به حدّی است که حتی در میان قصاید مدحی و غزلیات عاشقانه نیز می‌توان آموزه‌های اخلاقی را مشاهده نمود؛ بنابراین از جنبه‌های مختلفی می‌توان به مطالعه و بررسی پیرامونِ آن پرداخت. از جمله پژوهش دربارۀ جامعۀ اندرزگویان ایرانی در دو دورۀ پیش و پس از اسلام. در همین راستا، این پژوهش می‌کوشد تا با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی و معرفی افراد و گروه‌های اصلیِ اندرزگو در ایرانِ دورۀ اسلامی بپردازد و برخی مباحث مرتبط با آن را نیز بازگو نماید. از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، می‌توان به عمومی شدنِ اندرزگویی در دورۀ اسلامی –برخلاف دورۀ پیشین- به‌ویژه در میانِ شاعران و نویسندگان اشاره کرد، مسأله‌ای که خود، نتایج مثبت و منفی‌ای را به همراه داشته است.
The history of Didactic literature and sermon in Iranian society is not accurately known and it may even date back to a time before written language existed. from that time until now, advice and counsel has always been one of the most frequent literary-cultural topics in the land of Iran and it will not be excessive if we consider it as a characteristic of Iranian culture. The leaven of Persian literature in the Islamic period, like the pre-Islamic period, is mixed with counsel and advice, The breadth and volume of Didactic topics in Persian literature is such that moral teachings can be observed even among eulogy poems and romantic lyrics; Therefore, it is possible to study and investigate about it from the aspects. including the research on the community of Iranian advisers in the two periods before and after Islam. In this regard, this research tries to investigate and introduce the main people and groups of adviser in Islamic period Iran with descriptive-analytical method and library studies And also recount some topics related to it. One of the most important findings of this research is the popularization of sermon in the Islamic period - unlike the previous period - especially among poets and writers, A subject that has brought positive and negative results.
1. اوستا. (1392). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
2. آذرباد مهرسپندان. (1379). اندرزهای آذرباد مهرسپندان. گردآوردی و ترجمۀ رهام اشه و شهین سراج. تهران: فروهر.
3. آسانا، جاماسب. (1391). متن‌های پهلوی. ترجمۀ سعید عریان. تهران: علمی.
4. ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (1398). مقدمۀ ابن‌خلدون. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: علمی و فرهنگی.
5. ابن‌مسکویه، احمد بن محمد. (1381). تهذیب الاخلاق. ترجمۀ علی‌اصغر حلبی. تهران: اساطیر.
6. ارداویراف‌نامه. (1391). ویراستۀ دستور کیخسرو دستور جاماسپ آسا. با مقدمۀ کتایون مزداپور. تهران: توس.
7. اقبال، عباس. (1395). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
8. العاکوب، عیسی. (1374). تأثیر پند پارسی بر ادب عربی (پژوهشی در ادبیات تطبیقی). ترجمۀ عبدالله شریفی خجسته. تهران: علمی و فرهنگی.
9. امید اشوهیشتان. (1376). روایت امید اشوهیشتان. ترجمۀ نزهت صفای اصفهانی. تهران: نشر مرکز.
10. بهزاد فرخ فیروز. (1346). «اندرز بهزاد فرخ فیروز». ترجمۀ فرهاد آبادانی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ۱۹(81)، 36ـ42.
11. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. (1390). تاریخ بیهقی. ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: نشر مرکز.
12. تحفه (در اخلاق و سیاست) (1341). به اهتمام محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: بنیاد ترجمه و نشر کتاب.
13. ثعالبی، ابی‌منصور عبدالملک. (1403ق). يتيمة الدهر فی محاسن أهل الدهر. شرح و تحقیق مفید محمد قمیحه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
14. خوئینی، عصمت، و رحمتیان، سجاد. (1394). «بررسی مآخذ برخی از اندرزهای شاهنامه». متن‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ ۱ (پیاپی 25)، 115ـ136.
15. خوئینی، عصمت، و رحمتیان، سجاد (1395). «جستاری در مأخذشناسی برخی از اندرزهای بوستان». متن‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ ۴ (پیاپی 32)، 43ـ62.
16. دانشیار، مرتضی. (1398). «سیر الملوک نظام‌الملک: اغلاط، مجعولات و عامل آن‌ها». پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، ۵۲(۱)، 27ـ57.
17. دریایی، تورج. (1392). امپراطوری ساسانی. ترجمۀ خشایار بهاری. تهران: فرزان‌روز.
18. رادمنش، عطامحمد، و جلالی، حسین (1391). «پژواک فرهنگ آزرم و ادب در شاهنامه و متون پهلوی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، ۴(۱۴)، 1ـ22.
19. رستگار فسایی، منصور. (1397). انواع نثر فارسی. تهران: سمت.
20. رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد. (1383). دیوان. شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه. تهران: توس.
21. ریاحی، محمدامین. (1383). کسایی مروزی: زندگی و اندیشه و شعر او. تهران: علمی.
22. ریپکا، یان و دیگران. (1385). تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمۀ عیسی شهابی. تهران: علمی و فرهنگی.
23. زادسپرم. (1366). گزیده‌های زادسپرم. ترجمۀ محمدتقی راشد محصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
24. زرتشت بهرام‌پژدو. (بی‌تا). زراتشت‌نامه. ازروی نسخۀ مصحح فردریک روزنبرگ. با تصحیح مجدد و حواشی و فهارس به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: طهوری.
25. سعدی، مصلح‌الدین. (1384). کلیات. براساس نسخۀ محمدعلی فروغی. تهران: شقایق.
26. سعدی، مصلح‌الدین. (1387الف). بوستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
27. سعدی، مصلح‌الدین. (1387 ب). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
28. شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد. (1363). مجمع الانساب. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
29. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1352). «انواع ادبی و شعر فارسی». خرد و کوشش، ۴(11 و 12)، 96ـ119.
30. شُمُن، ماری لوئیز. (1385). «مناصبی از دورۀ ساسانی». در: جامعه و اقتصاد عصر ساسانی. گردآوری و ترجمۀ حسین کیان‌راد. تهران: سخن.
31. شمیسا، سیروس. (1386). انواع ادبی. تهران: میترا.
32. ظهیری سمرقندی، محمد بن علی. (1349). اغراض السیاسة فی اعراض الریاسة. تصحیح جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران.
33. عبید زاکانی، خواجه نظام‌الدین (1379). کلیات. به کوشش پرویز اتابکی. تهران: زوار.
34. عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1380). پندنامه. تصحیح و تحشیۀ سیلوستر دوساسی. با مقابله و بازنویسی عبدالمحمد روح‌بخشان. تهران: اساطیر.
35. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر. (1390). قابوس‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.
36. عوفی، نورالدین محمد. (1906). لباب الباب. تصحیح ادوارد براون. لیدن: بریل.
37. عهد اردشیر (1348). گردآوری و تدوین احسان عباس. ترجمۀ محمدعلی امام شوشتری. تهران: انجمن آثار ملی.
38. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. (1389). نصیحة الملوک. به کوشش قوام‌الدین طه. تهران: جامی.
39. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. (1394). مجموعه آثار فارسی غزّالی. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.
40. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. (بی‌تا). پندنامۀ حضرت محمد غزالی به یکی از ملوک. بی‌نا.
41. فرخزادان، آذرفرنبغ. (1375). ماتیکان گجستک ابالیش. ترجمۀ ابراهیم میرزایِ ناظر. تهران: هیرمند.
42. فرخزادان، آذرفرنبغ. (1384). روایت آذرفرنبغ فرخزادان. تصحیح و ترجمۀ حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
43. فرخزادان، آذرفرنبغ، و امیدان، آذرباد. (1392). کتاب ششم دینکرد. ترجمۀ فرشته آهنگری. تهران: صبا.
44. فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
45. کریستن‌سن، آرتور. (1384). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی. ویراستار: حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: صدای معاصر.
46. کرین بروک، فیلیپ. (1388). «اخلاق و جامعه در فلسفۀ زرتشتی». جستاری در فلسفۀ زرتشتی (مجموعه مقالات). ترجمۀ سعید زارع و سعیدرضا منتظری. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
47. گرشویچ، ایلیر، و بویس، مری (1377). ادبیات دوران ایران باستان. ترجمۀ یدالله منصوری. تهران: فروهر.
48. لازار، ژیلبر. (1342). اشعار پراکندۀ قدیم‌ترین شعرای فارسی‌زبان. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و تهران.
49. محمدی، هاشم. (1386). «تطبیق دیباچۀ شاهنامه با متون زرتشتی». مطالعات ادبیات تطبیقی، شمارۀ 2، 125ـ144.
50. مرزبان بن رستم. (1389). مرزبان‌نامه. ترجمۀ سعدالدین وراوینی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علیشاه.
51. مزداپور، کتایون. (1386). اندرزنامه‌های ایرانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
52. منوچهر پسر گشن جمله مبهم ات.. (1397). دادستان دینی (پارۀ دوم). مقدمه، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌ها به‌همراه متن پهلوی از مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
53. ناصر بن خسرو قبادیانی، ابومعین. (1387). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی. به اهتمام نصرالله تقوی. تهران: معین.
54. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. (1386). سیر و سلوک (اوصاف‌الاشراف). قم: نشر برگزیده.
55. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. (1399). اخلاق ناصری. تصحیح عزیزالله علیزاده. تهران: فرهنگ روز.
56. نظام‌الملک، حسن بن علی. (1394). سیاست‌نامه. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر.
57. نظامی عروضی، احمد بن عمر. (1388). چهار مقاله. تصحیح علامه محمد قزوینی. تعلیقات محمد معین. ویراستۀ ایرج بهرامی. تهران: زوار.
58. نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف. (1389). خمسه. براساس نسخۀ وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره.
59. نوحه‌خوان، حامد. (1399). دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان. تهران: ندای تاریخ.
60. ویسهوفر، یوزف. (1396). ایران باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
