مدل کاربردی – توسعه‌ای ضوابط و مقررات طراحی مسکن میان مرتبه با استفاده از روش دلفی فازی و ISM

محورهای موضوعی : فصلنامه آینده پژوهی شهری

حسین مطلبی ¹ , راضیه لبیب زاده ² , فرح حبیب ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد، گروه شهرسازی، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/07/24 تاریخ پذیرش : 1403/04/17 تاریخ انتشار : 1403/04/17

کلید واژه: ضوابط و مقررات, طراحی مسکن, مدل‌سازی, دلفی‌فازی, ISM.,

چکیده مقاله :

مسکن به‌عنوان غالب‌ترین کاربری، نظام فضایی و کالبد محلات شهری را شکل می‌دهد. برنامه‌ریزی برای انتظام کالبدی و کیفیت فضاهای زیستی مستلزم توجه به حوزه طراحی مسکن است. ضرورت درک جایگاه ضوابط و مقررات طراحی مسکن در قالب مدلی کاربردی - توسعه‌ای زمینه لازم را برای انجام این تحقیق فراهم نموده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و داده‌ها به‌صورت ترکیبی (کیفی و کمی) گردآوری‌شده‌اند. از میان ضوابط و مقررات طراحی مسکن تعداد 11 ضابطه به‌وسیله بررسي محتوای اسناد و مطالعات کتابخانه‌ای انتخاب و 33 الزامات نیز بعد از مصاحبه با نخبگان تدوین گردیده‌اند. با استفاده از روش دلفی فازی 19 الزام از 10 ضابطه پس از دو دور تکرار مورد تائید قرار گرفتند. جهت تبیین مدل از روش مدل‌سازی ساختاری - تفسیری (ISM) استفاده‌شده است. برای تشکیل تیم دلفی و (ISM)، 10 نفر از نخبگان حوزه طراحی مسکن به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند. بر اساس تحلیل یافته‌ها مدل از سه سطح تشکیل‌شده است که در سطح اول آن ضابطه سطح اشغال (R1) به‌عنوان تأثیرگذارترین ضابطه قرارگرفته است. مطابق تحلیل (MICMAC) به همراه ضابطه بیان‌شده، ضوابط ارتفاع ساختمان و واحد (R5) و پارکینگ شیب‌راه (R6) در ناحیه مستقل و ضابطه پاسیو (R4) در ناحیه پیوندی، از قدرت نفوذ بالا و میزان وابستگی کمتری نسبت به سایر ضوابط برخوردارند. نتایج نشان می‌دهد ضوابط و مقررات بیان‌شده علاوه بر ساماندهی فضاهای زیستی در انتظام کالبد شهری نیز نقش دارند، بنابراین لازم است در برنامه‌ریزی شهری بیشتر موردتوجه قرار داده شوند.

چکیده انگلیسی:

Housing, as the primary urban use, shapes the spatial system and urban physical form at the neighborhood level. Planning for physical system and quality of living spaces requires attention to housing design. Understanding the role of housing design rules and regulations in form of Practical-developmental model has provided necessary background for this research. The research method is descriptive-analytical. Data is collected in a combined (qualitative and quantitative) manner. Among the housing design rules and regulations, 11 regulations were selected by reviewing the content of documents and library studies, and 33 requirements were compiled after interviews with experts. Using the fuzzy Delphi method, 19 requirements out of 10 regulations Were approved after two rounds of repetition. Structural-Interpretive Modeling (ISM) method has been used to explain the model. To form Delphi and ISM team, 10 experts in field of housing design have been selected by purposive sampling. Based on analysis of findings, model consists of three levels. In the first level, there is the Lot Coverage rule (R1), which is the most effective rule. According to MicMac analysis, Lot Coverage (R1), height of building and unit (R5) and parking ramp (R6) regulations are located in independent area, while the patio (R4) regulation is located in the linkage area. They have the highest penetration power and the lowest dependence of other regulations. The results show that explained rules and regulations are effective in organizing living spaces and urban Physical system. Therefore, they should receive more attention in urban planning.

متن کامل:



Journal of Urban Futurology Volume 4, Number 1, Spring 2024     Online ISSN: 2783-4344 https://uf.zahedan.iau.ir/

Journal of Urban Futurology

 

Practical-Developmental Model of Rules and Regulations in Middle-Class Housing Design Using Fuzzy Delphi and ISM Method

 

Hossein Motalebi¹, Razieh Labibzadeh 2, Farah Habib 3

 

1- Ph.D. Candidate, Department of Architecture, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

2- Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

3- Professor, Department of Urban Development, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

 

Article info

Abstract

Article type: Research Article   Received: 2023/10/16 Accepted: 2024/06/26 pp: 37- 57   Keywords: Fuzzy Delphi, Rules and Regulations, Rousing design, Modeling, ISM.

Housing, as the primary urban use, shapes the spatial system and urban physical form at the neighborhood level. Planning for physical system and quality of living spaces requires attention to housing design. Understanding the role of housing design rules and regulations in form of Practical-developmental model has provided necessary background for this research. The research method is descriptive-analytical. Data is collected in a combined (qualitative and quantitative) manner. Among the housing design rules and regulations, 11 regulations were selected by reviewing the content of documents and library studies, and 33 requirements were compiled after interviews with experts. Using the fuzzy Delphi method, 19 requirements out of 10 regulations Were approved after two rounds of repetition. Structural-Interpretive Modeling (ISM) method has been used to explain the model. To form Delphi and ISM team, 10 experts in field of housing design have been selected by purposive sampling. Based on analysis of findings, model consists of three levels. In the first level, there is the Lot Coverage rule (R1), which is the most effective rule. According to MicMac analysis, Lot Coverage (R1), height of building and unit (R5) and parking ramp (R6) regulations are located in independent area, while the patio (R4) regulation is located in the linkage area. They have the highest penetration power and the lowest dependence of other regulations. The results show that explained rules and regulations are effective in organizing living spaces and urban Physical system. Therefore, they should receive more attention in urban planning.

 

Citation: Motalebi, H., Labibzadeh, R., & Habib, F. (2024). Practical-Developmental Model of Rules and Regulations in Middle-Class Housing Design Using Fuzzy Delphi and ISM Method. Journal of Urban Futurology, 4(1), 37-57.  © The Author(s).              Publisher: Islamic Azad University, Zahedan Branch. DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2024.1025278

 

---

[1]  Corresponding author: Razieh Labibzadeh, Email: [e-mail], Tell: 09218422792

Extended Abstract

Introduction

The rules and regulations of urban planning and architecture shape physical and spatial structure of housing and they are directly and indirectly editing by relevant institutions. The lack of a model of rules and regulations for mid-level housing In the design system causes a lack of detailed knowledge about factors that shape the physical and spatial structure. Therefore, non-compliance of those structures with expectations and functions in design system will lead to a decline quality of living space. This research aims to present a practical-developmental model of the rules and regulations of middle-class housing design, identifying the most important rules from common rules and regulations and explain their reciprocal effect and effectiveness on each other. Based on the issues raised, this research seeks to answer these questions: What are main rules and regulations for middle-class housing design in model? How will the requirement be? How will the effect and effectiveness interaction of rules and regulations be in the model?

Methodology

This research method is descriptive-analytical. Data is collected in a combined (qualitative and quantitative) manner. Among the rules and regulations of housing design, 11 regulations selected by reviewing content of documents and library studies, and 33 requirements compiled after interviews with experts. The purposeful sampling method has been used to select the elites. Finally, 10 experts in the field of housing design were selected in the 11th district of Tehran. Two fuzzy Delphi and ISM methods have been used for data analysis.

Results and discussion

According the ISM model, Lot Coverage (R1) is the most effective of the other rules. Volumetric wrapper (R2), façade (R3), living and dining spaces (R7), kitchen (R8), lighting and ventilation (R9) and organization of the internal spaces of unit plan (R10) are also impressible rules. Patio (R4), height of building and unit (R5) and ramp parking (R6) regulations are located in independent area and are accepted impact of regulation Lot Coverage (R1) which also affects other rules. According to the MICMAC chart, the rules of facade (R3), Volumetric wrapper (R2), living and dining spaces (R7), kitchen (R8), lighting and ventilation (R9), organization of the internal spaces of unit plan (R10) and patio (R4) ) were placed in linkage area, indicating high penetration power and interdependence. In contrast, the rules of Lot Coverage (R1), ramp parking (R6), and height of building and unit (R5) are placed in an independent area, indicating high influence and lower dependence. Therefore, any changes to these rules will impact other rules.

Conclusion

The research findings indicate that changes in occupancy levels significantly impact the depth of interior spaces, as well as lighting and air conditioning requirements, and the positioning of patios. Variations in occupancy levels also influence the mass and spatial distribution within housing units, thereby affecting urban planning systems. Moreover, fluctuations in occupancy levels have implications for the provision of adequate parking spaces Changes in the spatial layout of parking areas influence the placement of building structures and vertical and horizontal access points, thereby impacting the arrangement of internal unit spaces. The 10 rules proposed in this study exert influence on the qualitative aspects of interior spaces at the micro level, which in turn affect the urban landscape at the macro level. Factors such as spatial proportions, organization of private and public areas, optimal functioning of living spaces, appropriate placement of accesses points are considered micro aspects, influenced by requirements such as sleeping and reception spaces (R7), kitchen (R8), lighting and ventilation (R9), and organization of internal unit spaces (R10). Factors such as integration of open and semi-open spaces, building height, skyline, Coordination of building facades within the neighborhood context, and setbacks are categorized as macro aspects. These macro aspects are influenced by requirements such as facade design (R3), volumetric envelope (R2), and building height and unit design (R5).

Funding

There is no funding support.

Authors’ Contribution

The authors contributed equally to the conceptualization and writing of the article. All authors approved the content of the manuscript and agreed on all aspects of the work. Declaration of competing interest: none.

Conflict of Interest

The authors declared no conflict of interest.

Acknowledgments

We are grateful to all the scientific consultants of this paper.

 

 

 

 

 

 

مدل کاربردی – توسعه­ای ضوابط و مقررات طراحی مسکن میان مرتبه با استفاده از روش دلفی فازی و ISM

 

حسین مطلبی¹، راضیه لبیب­زاده2، فرح حبیب3

 

1- دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2- استادیار، گروه معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3- استاد، گروه شهرسازی، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

 

 

اطلاعات مقاله

چکیده

نوع مقاله: مقاله پژوهشی   دریافت: 24/07/1402 پذیرش: 06/04/1403 صص: 57- 37   واژگان کلیدی: ضوابط و مقررات، طراحی مسکن، مدل­سازی، دلفی­فازی، ISM.

مسکن به‌عنوان غالب­ترین کاربری، نظام فضایی و کالبد محلات شهری را شکل می­دهد. برنامه­ریزی برای انتظام کالبدی و کیفیت فضاهای زیستی مستلزم توجه به حوزه طراحی مسکن است. ضرورت درک جایگاه ضوابط و مقررات طراحی مسکن در قالب مدلی کاربردی - توسعه­ای زمینه لازم برای انجام این تحقیق فراهم نموده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و داده­ها به‌صورت ترکیبی (کیفی و کمی) گردآوری‌شده‌اند. از میان ضوابط و مقررات طراحی مسکن تعداد 11 ضابطه به‌وسیله بررسي محتوای اسناد و مطالعات کتابخانه­ای انتخاب و 33 الزامات نیز بعد از مصاحبه با نخبگان تدوین گردیده­اند. با استفاده از روش دلفی فازی 19 الزام از 10 ضابطه پس از دو دور تکرار مورد تائید قرار گرفتند. جهت تبیین مدل از روش مدل­سازی ساختاری - تفسیری (ISM) استفاده‌شده است. برای تشکیل تیم دلفی و (ISM)، 10 نفر از نخبگان حوزه طراحی مسکن به روش نمونه­گیری هدفمند انتخاب شده­اند. بر اساس تحلیل یافته­ها مدل از سه سطح تشکیل‌شده است که در سطح اول آن ضابطه سطح اشغال (R1) به‌عنوان تأثیرگذارترین ضابطه قرارگرفته است. مطابق تحلیل (MICMAC) به همراه ضابطه بیان‌شده، ضوابط ارتفاع ساختمان و واحد (R5) و پارکینگ شیب‌راه (R6) در ناحیه مستقل و ضابطه پاسیو (R4) در ناحیه پیوندی، از قدرت نفوذ بالا و میزان وابستگی کمتری نسبت به سایر ضوابط برخوردارند. نتایج نشان می­دهد ضوابط و مقررات بیان‌شده علاوه بر ساماندهی فضاهای زیستی در انتظام کالبد شهری نیز نقش دارند، بنابراین لازم است در برنامه­ریزی شهری بیشتر موردتوجه قرار داده شوند.

 

استناد: مطلبی، حسین؛ لبیب‌زاده، راضیه؛ و حبیب، فرح. (1403). شناسایی و اعتبارسنجی پیشایندها و پیامدهای روند توسعه پایدار آذربایجان غربی بعد از انقلاب اسلامی. فصلنامه آینده پژوهی شهری، 4(1)، 37-57. © نویسندگان                                                          ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان. DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2024.1025278

 

 

 

 

مقدمه

مسکن به‌عنوان رکن اصلی سازنده شهرها و از مهم‌ترین گونه معماری در ارتباط با زندگی انسان است (میلانی، 1397: 17). مسکن بیش از آنکه ساختاری کالبدی باشد نهادی است با عملکرد چند بُعدی که دارای ابعاد مختلف مکانی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، روان‌شناختی و زیست­شناختی است (رضوانی کاخکی، 1401:  2). در راستای طراحی و پیکره­بندی فضاهای داخلی تأمین جنبه­های بهداشتی، روانی و ایمنی ساکنین از جانب طراحان نیز واجد اهمیت است (پترسون²و همکاران، 2021: 5). آنچه ساختار کالبدی و فضایی مسکن را شکل می­دهد ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم توسط نهادهای مربوطه تدوین می­شوند. کالبد مسکن بیانگر نحوه توجه به محیط، اقتصاد، سنت­ها و فرهنگ جامعه است (عباس زاده و بهجت، 1399: 67). به زعم ابراهیم³ و همکاران(2023)  ضوابطی مطلوب است که در راستای تقویت زیرساخت‌های مسکن سازگاربامحیط‌زیست به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی‌شده گام بردارد.

نقدهای وارد بر الزامات ضوابط و مقررات مسکن میان مرتبه در عرصه شهرسازی و معماری از یک‌سو و ضرورت شناخت اثرگذاری و اثرپذیری ضوابط و مقررات در سطوح مختلف از سوی دیگر، زمینه بررسی و ارائه ضوابط در قالب مدل را موجه می­نماید. مدل در واقع نمایش ساختاری است که به‌طور هم‌زمان سیستمي مفهومی از عناصر معنادار، هنجارهای کیفی و قواعد را نشان مي­دهد. به‌واسطه مدل می­توان صورت قابل‌درک از موضوع موردمطالعه را به وجود آورد (تروم و بکس ⁴، 2001: 24). مدل­ها منعکس‌کننده روابط نظام‌یافته متغيرها، عوامل و عناصر در جهان هستند(حافظ نيا، 1398: 18). کارکرد مدل منجر به درک روابط حاصل از اجزا متغیرها می­گردد. فقدان مدل از ضوابط و مقررات مسكن ميان­مرتبه در نظام طراحی موجب عدم آگاهي تدقيق يافته نسبت به عوامل شکل­دهنده به ساختار کالبدی و فضايي گردیده است، در نتیجه عدم تطابق ساختارهای فضایی مسکن با انتظارها و عملكردها در نظام طراحي، اُفت كيفي فضای زیستی را به دنبال داشته است. اين پژوهش بر آن است تا با ارائه مدلي كاربردي - توسعه­اي از ضوابط و مقررات طراحی مسكن ميان­مرتبه، اصلی­ترین ضوابط را از میان ضوابط و مقررات رایج شناسایی نموده و ضمن بررسی اثر­گذاری و اثر­پذیری متقابل ضوابط و مقررات، میزان نفوذپذیری و وابستگی آن‌ها را نیز بر روی‌هم تبیین نماید. عدم کاربست مدل از ضوابط و مقررات در نظام طراحی موجب گردیده تا سیاست­گذاری و برنامه­ریزی برای مسکن شهری از مطلوبیت کافی برخوردار نباشد. بر اساس موارد مطرح‌شده اين پژوهش به دنبال پاسخ به اين پرسش­ها خواهد بود: اصلی­­ترین ضوابط و مقررات طراحی مسکن میان مرتبه کدم‌اند؟ چگونه از میان الزامات تدوین‌شده برای ضوابط و مقررات، الزامات مطلوب گزینش خواهند شد؟ کارکرد متقابل ضوابط و مقررات از نظر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری منبعث از مدل ISM چگونه خواهد بود؟ میزان نفوذپذیری و وابستگی ضوابط و مقررات با استفاده از روش MICMAC چه مقدار خواهد بود؟

 

پیشینه پژوهش

بررسی پیشینه پژوهش تحقیق حاضر در دو موضوع یعنی ضوابط و مقررات و روش تحقیق صورت می­پذیرد. ضوابط و مقررات در راستای مدیریت و کنترل نظام ساخت‌وساز در عرصه شهرسازی و معماری تدوین می­گردد تا الزامات کمی و کیفی را با هدف اصلاحات کالبدی و فضایی منظور ­نماید. یاکووان⁵ (2023)  در پژوهش خود روشی مبتنی بر داده­ها را برای ارائه رویکردهای اقتصادی جهت سکونت­گاه­های موقت در قالب ضوابط ارائه نموده است. ماتلسون⁶ (2023) در مطالعه­ای تأثیر برنامه­ریزی شهری و تدوین ضوابط برای دسترسی­ها در زمین­های با ظرفیت محدود مثل؛ تراکم فضایی، فرم کالبدی تو در تو و تراکم جمعیتی نشان داده است. دراگوتینوویچ⁷ و همکاران (2023) تدوین قوانین و ضوابط برای مدیریت فضاهای مشترک بین بلوک­های ساختمانی را مطرح نموده­اند و تعدد فرم­های فضایی بین بلوک­های ساختمانی شهر بلگراد را نشان داده­اند.  مادِدو و کلیفورد⁸ (2023) رویکرد نقادانه به برنامه­ریزی برای تبدیل ساختمان‌های اداری به ساختمان­های مسکونی را در انگلستان از جنبه عدم تأمین کیفیت­ بررسی نموده­اند.  زاو⁹ و همکاران (2020) الزامات با رویکرد برنامه­­ریزی فضایی برای ایجاد مکانیسم مؤثر جهت پیوند میان انسان و زمین و انتقال جمعیت شهری به روستاها را تدوین نموده­اند.  قفر و العزیز¹⁰ (2021) ضوابط و مقررات را در قالب تسهیلگر اقتصاد پايدار شهري از جنبه محیطی و اجتماعی با شاخص­هاي نسبت فضای کل، نسبت کاربری­هاي مختلط، نسبت فضاهاي ساخته‌شده و تراکم جمعیتی موردبررسی قرار داده­اند. صالحی میلانی و محمدی (1388) ضوابط و مقررات مدوَن ساخت‌وساز برای مناطق کوهپایه­­ای شهر تهران (محله باغ شاطر) بر اساس خطوط تراز ارتفاعی، شیب بندی و دید و منظر ارائه نموده­اند. مهاجر میلانی و عینی­فر (1396) ناكارآمدي ضابطه 60 درصد+2 در سازمان فضايي مسكن رديفي متداول شهر تهران موردبررسی قرار داده­اند. مهاجر میلانی و عینی­فر(1398) در پژوهش دیگر نقش ضوابط و مقررات را در بروز الگوهاي رايج در سازمان فضايي مسكن آپارتماني متداول شهر تهران مؤثر دانسته­اند. پوراحمدی(1398) به دلیل به وجود آمدن ناکارآمدی در ایجاد پیوستگی بین ساخت‌وسازهای جدید و قدیم در بافت تاریخی شهر لاهیجان، الگوهای متناظر بومی را به‌عنوان مبنای تدوین ضوابط جدید پیشنهاد می­دهد. اعتصامی پور و همکاران(1399) ضوابط فرم مبنا را با رویکرد کل­نگر، زمینه­گرا و مشارکت­جویانه برای مکان­سازی و تحقق توسعه پایدار شهری با عملکرد انعطاف­پذیرانه ارائه می­نمایند. پژوهش­های حوزه ضوابط و مقررات در ادوار گذشته نشان می­دهد که اغلب بر روی جوانب کارکردی آن‌ها از قبیل سازگاری با نظام طراحی، پاسخ به‌نظام اجتماعی، خوانش با عارضه‌های طبیعی و نظام شهرسازانه پرداخته‌شده است اما به‌ندرت مواردی همچون ارتقاء کیفی فضاها از طریق بررسی خود ظابطه­ها و الزامات برآمده از بطن آن‌ها موردتوجه بوده است.

در پژوهش­های گذشته جهت دستیابی به داده­های آماری از روش­های مختلفی استفاده‌شده است اما یکی از روش­ها که امکان دستيابي به داده­های آماری را به‌صورت اجماع گروهي میسر می­نماید، روش دلفی­ است. در روش دلفي كلاسيك نظرات نخبگان در قالب اعداد قطعي بيان مي­شد با علم به اینکه افراد خبره از ذهنيت خود براي بيان نظر استفاده می­نمودند از­این­رو واضح بود که نقطه نظرات ايشان مطلق نبوده و بر اساس احتمال بیان می­شده است(لطیفی و همکاران، 1397: 109). براي رفع این نقیصه یعنی هم عدم قطعيت نظرات خبرگان منظور گردد و هم به حد منطقي نظرات با استفاده از اعداد نيل شود، از بازه­ اعداد فازي استفاده می­شود. حبیبی¹¹ و همکاران (2015) تعداد خبرگان شرکت­کننده برای روش دلفی در منابع علمی را از 5 نفر تا بیش از 100 نفر برآورد نموده­اند. در این روش انتخاب تعداد شرکت­کنندگان لازم، در راستای برآورده ساختن کفایت و دستاورد تحقیق می­باشد. جهت پیاده­سازی مدل در بین روش­های متداول، روش ISM با رویکرد سیستماتیک در قالب گونه­هاي گراف¹²­ ارائه می­گردد. کنان و هاک¹³ (2007)  معتقدند که در روش ISM مباحث نظری، مفهومی و محاسباتی به‌صورت الگوی پیچیده برای تبیین روابط متنی مجموعه­ای از متغیرها استفاده می­گردد.

 

مبانی نظری پژوهش

مقررات شهری ابزار اصلی حاکمیت در هدایت شهر در مسیر مطلوب توسعه می­باشد (جلالی نسب و همکاران، 1401: 108). مهم‌ترین بخش نظام هدایت و کنترل توسعه، ضوابط و مقررات حاکم بر جریان­های توسعه شهری است که علاوه بر توسعه شهرها بر شکل­گیری بخش­های نظام­مند مدیریت شهری نیز تأثیرگذار است (قدیری مدرس و همکاران، 1400: 116). ضوابط و مقررات ابزاری است که از طریق آن منابع زمین، ساختمان­ها و تسهیلات زیربنایی برای تضمین سازمان‌دهی فضایی و حفاظت زیست‌محیطی کنترل می­شود (اسکندری عین­الدین و همکاران، 1402: 5885). مدیران و مسئولین شهری با تصویب و لازم‌الاجرا نمودن قوانین سعی می‌نمایند تا شرایط نامناسب شهری را کنترل نمایند (کبیری و همکاران، 1402: 61). هرچه ضوابط و مقررات مطلوب­تر تدوین گردند و هرچه در هنگام ساخت‌وساز بیشتر رعایت گردند بستر و کالبد سکونت­گاهی کیفیت بیشتری پیدا می­کند (قدیری مدرس، 1400: 5). بازتاب کمی و کیفی (ضوابط) مستقیماً بر کمیت و کیفیت عملکردی شهر (سکونت­گاه­ها) منعکس می­شود (جعفری و همکاران، 1401: 83). مسکن متشکل از چند ساختار فضایی است که در شکل­گیری هرکدام از ساختارها ضوابط و مقررات اثرگذار هستند. در دوره معاصر انتظام شهرسازی و معماری و مدیریت آن‌ها در قالب تدوین ضوابط و مقررات میسر شده است که با رشد جمعیت و توسعه شهر تحولات اساسی را رقم‌زده است.

تحولات در ضوابط و مقررات

در دوره قاجار به دلیل افزایش جمعیت و کم بودن زمین در محدوده شهر (ناصرالدین‌شاه) بر آن می­شود تا شهر را توسعه دهد (آقا لطیفی و حجت، 1397: 44). در دوره پهلوی اول قوانین و مقررات شهرسازی نوگرایانه به‌صورت خیابان­کشی جدید ظاهر می­شود و ساخت‌وساز مسکن به‌واسطه طرح تعریض خیابان تحت تأثیر قرار می­گیرد، چنانچه کسی قصد احداث ساختمان جدیدی را در مجاورت خیابان­ها می­داشت ابتدا بایستی به بلدیه مراجعه و با دستور مهندس بلدیه اقدام به احداث بنا می­نمود (حبیبی و همکاران، 1389: 87). در دوره پهلوی دوم در سال 1321 نظام استقرار توده و فضا با حداکثر سطح اشغال 40 درصد (توده) تعیین می­شود و برای فضاهای اصلی، نورگیر داخلی 12 مترمربعی و برای سایر فضاها نورگیر 6 مترمربعی ارائه می­گردد (مهاجر میلانی و عینی­فر، 1396: 51). در سال 1349 هم‌زمان با تصویب طرح جامع اول شهر تهران (طرح جامع شهر تهران، 1386: 12) برنامه­ریزی برای سامان­دهی فضاهای کاربردی به‌منظور چشم­انداز آتی توسعه شهری انجام می­گردد. در دوره جمهوری اسلامی بناهای مسکونی آپارتمانی به شکل قطعه­بندی 60% اشغال زمین‌ساخته می­شوند (اکبری و همکاران، 1400، 65). طرح جامع ساماندهي (آتك) به‌عنوان دومين سند طرح جامع تهران در سال 1371 جهت تدوين و اجرا به شهرداري ابلاغ می­گردد (طرح جامع شهر تهران، 1386: 12). در اسفندماه 1374 قانون نظام‌مهندسی و کنترل ساختمان توسط مجلس شورای اسلامی تصویب گردیده و متعاقب این قانون وزارت مسکن و شهرسازی مکلف می­گردد تا آئین­نامه­های اجرایی آن را تهیه نماید (دفتر مقررات ملی و کنترل ساختمان، 1390: 10). در آذرماه 1386 طرح سوم جامع شهر تهران (طرح راهبردی – ساختاری توسعه عمران شهر تهران) تدوین و توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تصویب می­گردد. در سال 1387 اولین ویرایش مبحث چهار¹⁴ با عنوان الزامات عمومی ساختمان از جانب دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان به‌منظور اطمینان از ایمنی، بهداشت، بهره­دهی مناسب، آسایش و صرفه اقتصادی تدوین و ابلاغ می­گردد  (میلانی، 1397: 63). در اردیبهشت‌ماه 1391 طرح تفصیلی برآمده از طرح جامع از جانب نهاد مطالعات و تهیه طرح­های توسعه شهر تهران تهیه و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می­رسد که مجدداً در سال­های 1395 و 1398 ویرایش می­گردد.

جایگاه ضوابط و مقررات در طراحی مسکن

ضوابط معماری و شهرسازی سندی قانونی مبتنی بر کاربرد درست اصول طراحی است (سیف­الهی ده­میری و همکاران، 1402: 24). ضوابط و مقررات در سطح طراحی ساختمان­های مسکونی از دو منظر قابل‌بررسی است. ضوابطی که در سطح کلان وضع می­شوند و از بُعد شهرسازی طراحی بنای مسکونی را تحت تأثیر قرار می­دهند و ضوابطی که در سطح خُرد تدوین‌شده و بر ساختار فضایی و کالبدی بنا اثر می­گذارند. ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری در طراحی مسکن درهم‌تنیده‌اند به‌طوری‌که نادیده گرفتن هرکدام از آن‌ها طراحی را در عرصه شهری با نقصان مواجه می­نماید. اسناد وضع‌شده در رابطه با ضوابط و مقررات شهر تهران که به‌صورت مستقیم طراحی ساختمان مسکونی را تحت تأثیر قرار می­دهند عبارت‌اند از: طرح تفصیلی شهر تهران و مباحث مقررات ملی ساختمان. طرح تفصیلی (1398) در مقیاس کلان بیانگر نحوه استفاده از اراضی در پهنه­های شهری و در مقیاس خرد شامل چگونگی ساخت‌وساز در زیر پهنه­ها است. مباحث مقررات ملی ساختمان نیز شامل الزامات عمومی ساختمان است که در راستای اطمینان از ایمنی، بهداشت، بهره­دهی مناسب، آسایش و صرفه اقتصادی و تأمین نیازهای حداقلی ساکنین و استفاده­کنندگان ملاک عمل می­باشد (دفتر تدوین مقررات ملی ساختمان 1396، 1). ضوابط و مقررات مندرج در دو سند بیان‌شده مبنای پژوهش حاضر می‌باشند. شکل 1 چارچوب مفهومی پژوهش و جایگاه اسناد موردنظر را در راستای تحقق مقصود تحقیق نشان می­دهد.

 

شکل 1- چارچوب مفهومی پژوهش

منبع: نگارندگان، 1402

 

مواد و روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی - توسعه­ای و از نظر ماهیت و روش توصیفی - تحلیلی است. داده­های پژوهش به‌صورت ترکیبی (کیفی و کمی) گردآوری‌شده‌اند، در راستاي پاسخ­ به سؤالات بیان‌شده تعداد 11 ضابطه از میان ضوابط و مقررات مسکن میان مرتبه از طریق مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی و مصاحبه با نخبگان انتخاب گردیده­اند. اسناد موردمطالعه مباحث و مقررات ملي ساختمان به‌ویژه مبحث چهارم و ضوابط مختص زیر پهنه کد R122 طرح تفصيلي شهر تهران بوده است (طرح تفصیلی یکپارچه شهر تهران، 1398: 9). برای انتخاب خبرگان جهت روش دلفی فازی و ISM از روش نمونه­گیری هدفمند استفاده‌شده است. معیار انتخاب خبرگان دارا بودن تحصیلات عالی دانشگاهی، مهارت و تجربه در حوزه طراحی مسکن در منطقه موردنظر بوده است. تعداد خبرگان شرکت­کننده برای روش دلفی 10 نفر بوده است. در این پژوهش جهت ارزیابی مجدد برخی از الزامات اصلاح­شده مربوط به دور اول، دور دوم نیز توسط خبرگان برگزار گردیده است. پس از مرحله دلفی فازی، الزامات تائید شده به همراه ضوابط و مقررات مربوطه در اختیار خبرگان قرار داده شد تا به‌واسطه نظرسنجی مجدد از ایشان، با استفاده از روش ISM مدل پژوهش تبیین گردد.

 

محدوده موردمطالعه

با توجه به اینکه لازم بوده است تدوین الزامات بر روی ضوابط و مقررات در فضاهای محدوده مکانی خاصی صورت پذیرد از­این­رو منطقه 11 شهر تهران به دلیل برخورداری از کثرت و تنوع در اندازه قطعات و همچنین بافت فشرده و متراکم به‌عنوان مکان موردنظر جهت تدوین الزامات انتخاب گردیده است.

 

بحث و ارائه یافته­ها

پس از تحلیل و تفسیر صورت پذیرفته بر روی 11 ضابطه (مباحث مقررات ملی ساختمان و طرح تفصیلی شهر تهران) و همچنین مصاحبه با نخبگان، تعداد 33 الزام با هدف ارتقاء کیفی طراحی فضاهای مسکن میان مرتبه تدوین گردیدند که در جدول 1 ضوابط و الزامات بیان‌شده ارائه گردیده­اند.

 

 

جدول 1- الزامات

ضوابط و مقررات	ردیف	الزامات
سطح اشغال	C1	سطح اشغال 60 درصدي در زير بناي طبقات تبدیل شود به 50 درصد و 10 درصد باقيمانده آن به فضاهاي نیمه‌باز اختصاص داده شود (البته با در نظر داشته تمهيدات لازم جهت احتساب متراژ فضاهاي نیمه‌باز در مساحت زيربناي واحدها).
	C2	به‌منظور افزايش مساحت واحدها پیشنهاد می­گردد ضابطه سطح اشغال 60 درصد + 2 به همه املاک اختصاص یابد (البته با رعايت تأمین حداقل ابعاد پاسيوهاي الزامی در فضاهاي مربوطه).
	C3	سطح اشغال 60 درصد + 2 مطلوب است در­صورتي­كه 2 متر آن به فضاهاي نيمه­باز اختصاص يابد.
	C4	وضعيت فعلي يعني سطح اشغال 60 درصد توده و 40 درصد فضای باز مطلوب است.
	C5	سطح اشغال برای هر قطعه متناسب با موقعیت آن در هماهنگی با پلاک­های مجاور و محله تعریف گردد.
پاكت حجمي	C6	ايجاد پُر و خالي از عمق 1 الی 2 متري به‌صورت حجمي در نماي ساختمان به‌منظور برخورداري از تنوع فضايي و تعبيه فضاهاي سبز مطلوب است (البته با در نظر داشته تمهيدات لازم جهت احتساب متراژ آن‌ها در مساحت زيربناي واحدها).
نما	C7	ضابطه­هاي نما بايستي به‌صورت توصيه­اي و پيشنهادي باشند نه الزامي و ايجابي
	C8	طراحي بام به‌عنوان نماي پنجم در دستور كار قرار داده شود.
	C9	در طراحي نماها رعايت يكپارچگي (در خط آسمان، قاب­بندي­ها و خطوط) ساختمان­ها و ايجاد تنوع (در مصالح، رنگ­بندي و بافت) به ازاء هر ساختمان، ضمن ايجاد نظم در سيماي شهري موجب هويت­مندی بناهاي مسكوني مي­گردد.
	C10	استفاده از پوسته­هاي خود تنظيم شونده در نما جهت صرفه­جويي در مصرف انرژي توصيه مي­گردد.
	C11	ضوابط نما متناسب با گذرهاي مختلف 6 تا 8 متري، 8 تا 10 متري، 10 تا 12 متري و 12 متر به بالا تنظيم گردند.
حياط	C12	تغيير مكان سطح اشغال توده (به اندازه 2 تا 3 متر) از سمت شمال قطعه به سمت جنوب آن و ايجاد فضاي خالي در قسمت شمال قطعه به‌عنوان حياط شمالي، باعث مي­شود تا همانند ملک­های جنوبی بتوان در ملك­هاي شمالي هم از دو حیاط بهره­مند شد (در اين حالت توصيه مي­شود جهت عدم اشرافيت از پنجره­هاي مشجر استفاده گردد).
	C13	50 درصد از سطح قطعات به توده و 50 درصد ديگر آن به حیاط اختصاص داده شود (در راستاي توسعه فضاهاي سبز و تنفس­گاهي)
	C14	وضعیت فعلی یعنی اختصاص 40 درصد به حیاط در قسمت جنوب قطعات شمالي مناسب است.
پاسیو	C15	در جبهه شمال واحدهاي مستقل (مشرف‌به حياط ملك جنوبي)، استفاده از پنجره­هاي مشجر (طولي با عرض كمتر از 4/0 متر) در (ارتفاع 175 سانتي­متري از كف واحد) ضمن كنترل اشرافيت و تأمین نور غیرمستقیم و تهويه، جايگزيني مناسبي براي تعبيه پاسيوهاي اختصاصي است.
	C16	تعبيه پاسيو در گوشه­هاي قطعات نسبت به تعبيه آن در وسط قطعات مناسب­تر است، چون حداقل یک‌طرف اين نوع پاسيوها به سمت هوای آزاد باز است.
	C17	ضوابط فعلي موجود برای پاسيوها مطلوب است.
ارتفاع ساختمان و واحد	C18	در راستاي تأمین تناسبات فضاهای داخلی واحدها و همچنين ايجاد فراخي، بهتر است ارتفاع طبقات بر اساس نسبت طول و عرض واحدها تعريف گردند.
	C19	تا 40 سانتي­متر به ارتفاع مفید واحدها اضافه گردد، فاصله كف به كف بشود 60/3 متر كه پس از كسر سفت‌کاری و نارک­ کاری حدوداً 3 متر ارتفاع مفید برای واحدها بماند (باآنکه در این حالت به‌طور متوسط تا 2 متر به ارتفاع ساختمان‌ها و تا 40 سانتی­متر به طول جعبه پلکان اضافه می­گردد در عوض فضاي داخلي واحدها مطلوب­تر مي­گردند).
پارکینگ و شیب‌راه	C20	پاركينگ مزاحم برای هر تعداد واحد که در طراحي ميسر باشد بهتر است در نظر گرفته شود (البته با رعايت عدم مزاحمت برای سایرین).
	C21	در قطعات کوچکی که امکان تأمین پارکینگ به ازاء تمامی واحدها وجود نداشته باشد توصيه مي­گردد این ضابطه الزامی نباشد.
	C22	استفاده از تکنولوژی جَک (با در نظر داشتن استانداردهاي مربوطه) به‌جای شیب‌راه (رمپ) پاركينگ، در برخي قطعات كه طراحي رمپ مسئله داشته باشد يا به‌واسطه ايجاد رمپ تأمین تعداد پاركينگ لازم ميسر نباشد، توصيه مي­گردد.
	C23	با افزایش ارتفاع در پارکینگ­ها می­­توان از تکنولوژی پاركينگ­­هاي مكانيزه دوتايي جهت تأمین تعداد پارکینگ­­های مضاعف بهره برد.
	C24	مساحت و طول محور تا محور ستون­ها در ضوابط فعلي پارکینگ­ها (يعني 5/2*5 یک­ خودرو - 5*5 دو خودرو- 5/7*5 سه خودرو) مناسب است.
فضای اقامت (خواب و پذیرایی)	C25	در برخی واحدها كه (به دليل کوچکی مساحت ملک) امكان تعبيه اتاق‌خواب دوم وجود ندارد، پیشنهاد می­گردد چنانچه فضاي كافي در پذیرایی وجود داشته باشد، اتاق ويژه كودكان (که نور و تهویه را از فضای پذیرایی بدون كار گذاشتن درب و پنجره تأمین نماید) طراحی گردد.
	C26	مساحت در نظر گرفته‌شده برای خواب­ها و پذیرایی در ضوابط فعلي مناسب هستند.
آشپزخانه	C27	عمق نورگیری طبیعی برای آشپزخانه­هاي مستقر در مركز واحد از 7 متر تا 10 متر (به توجه به وضعيت فضاي داخلي و ايجاد تمهيدات لازم براي نفوذ نور مؤثر و همچنين استفاده از اگزاست فن15 مناسب) قابلیت افزایش دارد.
	C28	بهتر است آشپزخانه نزديك درب ورودي واحد جانمايي گردد تا جداکننده‌ی فضاهاي خصوصي و عمومي باشد.
نورگیری و تهویه	C29	استفاده از پنجره­های قدي در نما می­تواند عمق نورگیری را از 7 متر تا 10 متر افزایش دهد (در اين حالت استفاده از سایبان مناسب جهت كنترل نور تابستان توصيه مي­گردد).
	C30	در برخي موارد مشاهده می­شود كه در واحدها صرفاً بازشوها در جبهه جنوبي آن‌ها فقط برای تأمین نور تعبیه‌شده‌اند، توصيه مي­گردد در راستاي بهره­مندي از جريان هوا بازشوها در جبهه­های (شمالی و جنوبی) داخل واحدها (با در نظر داشتن تمهيدات لازم) تعبيه گردند.
ساماندهی فضاهای داخلی (پلان واحدها)	C31	تعبیه فضاي پيش ورودي برای سرویس بهداشتي مطلوب است همچنین تا جایی که امكان دارد سرویس بهداشتی نزدیک درب ورودی طراحي گردند.
	C32	اگر از مساحت جعبه راه­پله و آسانسور در ريزدانه­ها كاسته شود ساماندهي فضاهای داخلي واحدها مطلوب‌تر می­گردد (توصيه مي­گردد مساحت جعبه راه­پله تا 40/4*90/1 متر و مساحت چاله آسانسور تا 51*5/1 متر كاسته شود).
	C33	با توجه به جانمايي پاركينگ و جعبه پلكان در طراحي مسكن كه بر ساماندهی پلان واحدها در طراحي تأثیرگذارند، توصيه مي­گردد تقسيم­بندي داخلي واحدها بر اساس فضاهاي عمومي، خصوصي و خدماتي صورت پذيرد.

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

روش دلفی فازی

در ادامه جهت سنجش الزامات توسط خبرگان از روش دلفی­فازی به شرح گام­های زیر استفاده‌شده است:

گام اول: در این مرحله پس از ارائه الزامات به خبرگان و جمع­آوری نظرات ایشان در قالب طیف لیکرت، نظرات ایشان متناسب با اعداد فازی مثلثی مطابق رابطه 1 و جدول 2 جایگزین گردیدند.

 

رابطه 1)                                                                                                                                  

   

 جدول 2- تبدیل مفاهیم کیفی به اعداد فازی مثلثی

خیلی مهم	مهم	متوسط	کم‌اهمیت	خیلی کم‌اهمیت
1,1,75/0	1,75/0,5/0	75/0,5/0,25/0	5/0,25/0,0	25/0, 0,0

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

گام دوم: در این مرحله از روش دلفی فازی مطابق رابطه 2، میانگین­گیری مثلثی از نظرات خبرگان به عمل آمد.

 

رابطه 2)                                                                                                    

 

گام سوم: مطابق رابطه 3 از میانگین مثلثی نظرات خبرگان، فازی­زدایی انجام‌شده و اعداد مختص به ارزیابی نظرات ایشان ارائه گردیدند.

 

رابطه 3)                                                                                

 

پس از مراحل بالا جهت غربال الزامات باید آستانه تأیید در نظر گرفته شود، آستانه مورد تأیید در این روش بر اساس منابع علمی عدد 7/0 به بالا در نظر گرفته شد (Habibi et al. 2015 p.138). با توجه به داده­های حاصله مطابق جدول 3 تعداد 13 الزام با تأمین آستانه موردنظر مورد تائید قرار گرفتند. الزامات تأییدشده عبارت‌اند از:C6, C7, C8, C9, C10, C20, C21, C22, C23, C27, C28, C30, C33. یافته­ها در این مرحله حکایت از آن دارند که کیفیت‌بخشی به کالبد و فضاهای مسکن میان مرتبه به شرح ذیل از اهمیت بالایی برخوردار است:

تنوع دهی به حجم ساختمان و تعبیه فضای سبز در آن، نامحدود نمودن خلاقیت طراح در طراحی نما و بام، توجه به صرفه­جویی مصرف انرژی، تأمین پارکینگ با استفاده از فناوری نوین، افزایش عمق نورگیری با ارائه راهکار و همچنین عرصه بندی فضاهای داخلی با توجه به تأمین نور و تسهیل جریان هوا. در ادامه از نخبگان خواسته شد که نقطه نظرات اصلاحی خود را بر روی الزامات تأیید نشده به‌منظور سنجش مجدد ارائه نمایند که این مرحله منجر به شکل­گیری دور دوم از روش دلفی فازی گردید.

 

جدول 3- فازی زدایی

ردیف	میانگین مثلثی نظرات خبرگان			فازی زدایی نظرات خبرگان	ردیف	میانگین مثلثی نظرات خبرگان			فازی زدایی نظرات خبرگان
C1	6/0	4/0	25/0	42/0	C18	75/0	55/0	35/0	55/0
C2	75/0	6/0	4/0	58/0	C19	85/0	6/0	35/0	60/0
C3	55/0	3/0	15/0	33/0	C20	1	85/0	6/0	82/0
C4	5/0	25/0	1/0	28/0	C21	9/0	75/0	5/0	72/0
C5	7/0	45/0	2/0	45/0	C22	9/0	75/0	5/0	72/0
C6	9/0	75/0	5/0	72/0	C23	95/0	8/0	55/0	77/0
C7	1	85/0	6/0	82/0	C24	7/0	45/0	3/0	48/0
C8	9/0	75/0	5/0	72/0	C25	75/0	56/0	45/0	62/0
C9	1	85/0	6/0	82/0	C26	9/0	65/0	4/0	65/0
C10	95/0	7/0	45/0	70/0	C27	1	75/0	5/0	75/0
C11	85/0	6/0	35/0	60/0	C28	95/0	7/0	45/0	70/0
C12	4/0	15/0	05/0	20/0	C29	75/0	55/0	35/0	55/0
C13	7/0	5/0	35/0	52/0	C30	95/0	7/0	45/0	70/0
C14	7/0	45/0	2/0	45/0	C31	8/0	6/0	35/0	58/0
C15	85/0	65/0	4/0	63/0	C32	6/0	4/0	25/0	42/0
C16	75/0	5/0	3/0	52/0	C33	95/0	7/0	45/0	70/0
C17	65/0	4/0	2/0	42/0	-	-	-	-	-

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

گام چهارم: در دور دوم از مرحله دلفی فازی تعداد 6 الزام دیگر (به ترتیب: C2, C11, C15, C19, C25, C26) از میان 20 الزامات باقیمانده مورد تأیید قرار گرفتند. یافته­های این مرحله بیانگر موارد به شرح زیر است:

ضابطه سطح اشغال هم برای ساماندهی فضاهای شهری و هم برای ذینفعان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، هویت بخشی به محله­ها با طراحی نما امکان­پذیر است، جایگزین نمودن ضابطه پاسیو در واحدهای مستقل به‌وسیله تأمین نور از جبهه شمالی، دل‌باز نمودن داخلی فضای واحدها با افزایش ارتفاع، امکان جداسازی فضاها برای کودکان در واحدهای کوچک‌مقیاس نیز میسر است. الزامات تأییدشده دور دوم در جدول 4 ارائه‌شده‌اند.

 

جدول 4- الزامات تائید شده مرحله دور دوم دلفی فازی

ردیف	الزامات	میانگین مثلثی نظرات خبرگان			فازی‌زدایی
C2	به‌منظور ارتقاء کیفیت طراحی واحدها، موقعیت­یابی برای سطح اشغال 60 درصدی در 70 درصد از سطح قطعه صورت پذیرد. در این حالت رعایت هماهنگی­های لازم با پلاک­های مجاور و تأمین پاسیوها و فضاهای نیمه‌باز الزامی می­باشد.	9/0	75/0	5/0	72/0
C11	ضوابط نما در گذرهاي مختلف 6 تا 8 متري، 8 تا 10 متري، 10 تا 12 متري و 12 متر به بالا متناسب با هویت محله­ها و منطقه تنظيم گردند.	95/0	75/0	5/0	73/0
C15	در جبهه شمال واحدهاي مستقل (مشرف‌به حياط ملك جنوبي)، استفاده از پنجره­هاي مشجر (طولي با عرض كمتر از 4/0 متر) در (ارتفاع 175 سانتی‌متری از كف واحد) ضمن كنترل اشرافيت و تأمین نور غیرمستقیم و تهويه، جايگزيني مناسبي براي تعبيه پاسيوهاي اختصاصي است.	95/0	75/0	5/0	73/0
C19	جهت رعایت تناسبات ابعادی و ایجاد فراخی فضا در واحدهای بزرگ توصیه می‌گردد تا 40 سانتی‌متر به ارتفاع مفید واحدها اضافه گردد، فاصله كف به كف بشود 3.60 متر كه پس از كسر سفت­کاری و نازک‌کاری حدوداً 3 متر ارتفاع مفید برای واحدها بماند.	95/0	7/0	45/0	70/0
C25	در برخی واحدها كه (به دليل کوچکی مساحت ملک) امكان تعبيه اتاق‌خواب دوم وجود ندارد، پیشنهاد می­گردد چنانچه فضاي كافي در پذیرایی وجود داشته باشد، اتاق ويژه كودكان (که نور و تهویه را از فضای پذیرایی بدون كار گذاشتن درب و پنجره تأمین نماید) طراحی گردد.	85/0	75/0	5/0	70/0
C26	مساحت در نظر گرفته‌شده برای خواب­ها و پذیرایی در ضوابط فعلي مناسب هستند.	95/0	7/0	45/0	70/0

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

پس از نظر­سنجی مرحله اول و دوم روش دلفی­فازی در مجموع تعداد 19 الزامات از میان 33 الزامات مطرح شده مورد تأیید قرار گرفتند، به عبارتی از میان 11 ضابطه مطرح‌شده، الزامات 10 ضابطه مورد تأیید واقع شدند و تنها الزامات مربوط به ضابطه حیاط پس از دو دور بررسی تأیید نشدند.

روش ISM

در این مرحله از تحقیق بر اساس الزامات تأییدشده ضوابط مراحل قبل، هرکدام از ضوابط در نظام طراحی مسکن میان مرتبه در قالب مدل موردبررسی قرار می­گیرند. به‌منظور تبیین اهمیت هرکدام از ضوابط از منظر میزان اثر­گذاری و اثرپذیری تعداد 10 ضابطه که الزامات آن‌ها تأییدشده‌اند مجدداً در اختیار خبرگان قرار داده شدند و بر اساس نظرسنجی از ایشان در قالب مقایسات زوجی روش ISM به شرح زیر موردبررسی قرار گرفتند:

گام اول: ارائه 10 ضابطه به همراه الزامات تأییدشده به خبرگان

گام دوم: تشکیل ماتریس خود تعاملی ساختاری SSIM¹⁶؛ در این مرحله متغیرها به‌صورت زوجي باهم بررسی می‌شوند و پاسخ‌دهندگان با استفاده از نمادهای (V , A , X O,) برای تعیین روابط میان متغیرها به شرح زیر عمل می­نمایند:

V: متغیر I بر متغیر j اثر­گذار است.

A: متغیر j بر متغیر I اثر­گذار است.

X: متغیر I و j هر دو بر هم اثر­گذارند.

O: متغیر I و j با یکدیگر رابطه ندارند.

با توجه به اینکه تعداد پاسخ‌دهندگان 10 نفر بوده و هر نفر به هر متغیر به‌صورت جداگانه پاسخ داده است از­این­رو جهت یکسان­سازی پاسخ­ها متناسب با نمادهای بالا، از شاخص (مُد) برای نمادی که بیشترین فراوانی را در میان پاسخ­ها داشته است جهت درج در جدول استفاده‌شده است. در جدول 5 نمادها (V , A , X O,) به ترتیب به اعداد (1 ,1- , 2 ,0 ) تبدیل‌شده‌اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 5- تشکیل ماتریس خود تعاملی ساختاری

	سطح اشغال	پاکت حجمی	نما	پاسیو	ارتفاع ساختمان و واحد	پارکینگ (شیب‌راه)	فضاهای اقامت (خواب و پذیرایی)	آشپزخانه	نورگیری و تهویه	ساماندهی فضاهای داخلی (پلان واحدها)
سطح اشغال	-	1	0	2	0	1	1	1	1	1
پاکت حجمی	1-	-	2	0	0	0	1	1	1	1
نما	0	2	-	0	1-	0	1-	1-	2	1-
پاسیو	2	0	0	-	0	0	1	1	1	2
ارتفاع ساختمان و واحد	0	0	1	0	-	0	1	0	1	0
پارکینگ (شیب‌راه)	1-	0	0	0	0	-	0	0	0	1
فضاهای اقامت (خواب و پذیرایی)	1-	1-	1	1-	1-	0	-	2	2	2
آشپزخانه	1-	1-	1	1-	0	0	2	-	1-	2
نورگیری و تهویه	1-	1-	2	1-	1-	0	2	1	-	2
ساماندهی فضاهای داخلی  (پلان واحدها)	1-	1-	1	2	0	1-	2	2	2	-

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

گام سوم: ایجاد ماتریس دسترسی اولیه؛ در این مرحله SSIM به یک ماتریس دودويي مطابق جدول 6 تبدیل‌شده و ماتریس دسترسی اولیه نامیده می­شود. در این ماتریس (V , A , X O,) با عدد يك و صفر برحسب مورد به شرح زیر جایگزین می‌گردند(Mangla et al, 2014: 132): 

·       اگر ورودی (i, j) در SSIM V, باشد، ورودی (i, j) در قابلیت دسترسی ماتریس يك می­شود و ورودي (j, i) صفر مي­شود.

·       اگر ورودی (i, j) در SSIM  A,باشد، ورودی (i, j) در قابلیت دسترسی ماتریس صفر و ورودی (j, i) يك می­شود.

·       اگر ورودی (i, j) درSSIM  X, باشد، ورودی (i, j) در قابلیت دسترسی ماتریس يك می­شود و ورودی (j, i) نیز يك می­شود.

·       اگر ورودی (i, j) در SSIM  O,باشد، ورودی (i, j) در قابلیت دسترسی ماتریس صفر و ورودی (j, i) نیز صفر می­شود.

 

جدول 6- تشکیل ماتریس خود تعاملی ساختاری

	سطح اشغال	پاکت حجمی	نما	پاسیو	ارتفاع ساختمان و واحد	پارکینگ (شیب‌راه)	فضاهای اقامت (خواب و پذیرایی)	آشپزخانه	نورگیری و تهویه	ساماندهی فضاهای داخلی (پلان واحدها)
سطح اشغال	1	1	0	1	0	1	1	1	1	1
پاکت حجمی	0	1	1	0	0	0	1	1	1	1
نما	0	1	1	0	0	0	0	0	1	0
پاسیو	1	0	0	1	0	0	1	1	1	1
ارتفاع ساختمان و واحد	0	0	1	0	1	0	1	0	1	0
پارکینگ (شیب‌راه)	0	0	0	0	0	1	0	0	0	1
فضاهای اقامت (خواب و پذیرایی)	0	0	1	0	0	0	1	1	1	1
آشپزخانه	0	0	1	0	0	0	1	1	0	1
نورگیری و تهویه	0	0	1	0	0	0	1	1	1	1
ساماندهی فضاهای داخلی (پلان واحدها)	0	0	1	1	0	0	1	1	1	1

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

گام چهارم: ایجاد ماتریس دسترسی نهایی؛ پس‌ازآنکه ماتریس دسترسی اولیه به دست آمد، با واردکردن انتقال‌پذیری در روابط متغیرها، ماتریس دسترسی نهایی به دست می‌آید. انتقال­پذيري به معناي آن است كه اگر متغير A بر متغیر B تأثیر داشته باشد و متغیر B نيز بر متغیر C تأثیر داشته باشد، در اين صورت بايد متغیر A نيز بر متغیر C تأثیر داشته باشد. يعني اگر بر اساس روابط ثانويه اثرات مستقيم لحاظ شده باشند اما در عمل اين اتفاق نيفتاده باشد بايد جدول تصحیح شود و رابطه ثانويه نيز نشان داده شود(يوسفي و همکاران، 1400: 83). در این مرحله برای هر ضابطه یک نماد با حرف (R) به ترتیب جدول 7 در نظر گرفته‌شده است.

 

جدول 7- نمادهای ضوابط

سطح اشغال	پاکت حجمی	نما	پاسیو	ارتفاع ساختمان و واحد	پارکینگ (شیب‌راه)	فضاهای اقامت (خواب و پذیرایی)	آشپزخانه	نورگیری و تهویه	ساماندهی فضاهای داخلی (پلان واحدها)
R1	R2	R3	R4	R5	R6	R7	R8	R9	R10

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

ماتریس دسترسی نهایی مطابق جدول 8 حاصل گردیده است.

 

جدول 8- ماتریس دسترسی نهایی

	R1	R2	R3	R4	R5	R6	R7	R8	R9	R10	قدرت نفوذ
R1	1	1	1*	1	0	1	1	1	1	1	9
R2	0	1	1	1*	0	0	1	1	1	1	7
R3	0	1	1	0	0	0	1*	1*	1	1*	6
R4	1	1*	1*	1	0	1*	1	1	1	1	9
R5	0	1*	1	0	1	0	1	1*	1	1*	7
R6	0	0	1*	1*	0	1	1*	1*	1*	1	7
R7	0	1*	1	1*	0	0	1	1	1	1	7
R8	0	1*	1	1*	0	0	1	1	1*	1	7
R9	0	1*	1	1*	0	0	1	1	1	1	7
R10	1*	1*	1	1	0	0	1	1	1	1	8
میزان وابستگی	3	9	10	8	1	3	10	10	10	10

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

گام پنجم: تعيين روابط و سطح­بندي؛ به‌منظور تكميل پژوهش، متغيرها به سطوح مختلف اثرگذار و اثرپذير از هم سطح­بندي مي­شوند. در اين راستا جدولي تهیه‌شده و متغيرهاي اثرگذار ورودي و خروجي مشخص مي­شوند. به‌این‌ترتیب (مطابق جدول ماتریس دسترسی نهایی) متغيرهايي كه بر متغير موردنظر اثرگذار بوده در سطح متغيرهاي ورودي و متغيرهايي كه از متغير موردنظر اثرپذير بوده در سطح متغيرهاي خروجي سطح­بندي مي­شوند(بيگدلي و همکاران، 1399: 36). پس از تبیین متغیرهای ورودی و خروجی، اشتراکات آن‌ها نیز در جدول 9 ارائه گردیده است. روش کار جهت سطح­بندی به این صورت است که پس از شناسایی بالاترین سطح (سطح 1)، فهرست متغیرهای مربوط به اشتراکات آن سطح از سایر متغیرها خارج می­شوند، خروجی این عمل سطح بعدی (سطح 2) را معلوم می­نماید. این تکرارها تا مشخص شدن سطح همه متغیرها ادامه می­یابد(سیفی فرزاد  و همکاران، 1398: 121).

 

 

 

 

 

 

جدول 9- تعيين روابط و سطح­بندي

ضوابط	ورودی	خروجی	اشتراکات	سطح
R1	R1, R4, R10	R1, R2, R3, R4, R6, R7, R8, R9, R10	R1, R4, R10	1
R2	R1, R2, R3, R4, R5, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	3
R3	R1, R2, R3, R4, R5, R6, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R7, R8, R9, R10	3
R4	R1, R2, R4, R6, R7, R8, R9, R10	R1, R2, R3, R4, R6, R7, R8, R9, R10	R1, R2, R4, R6, R7, R8, R9, R10	2
R5	R5	R2, R3, R5, R7, R8, R9, R10	R5	2
R6	R1, R4, R6	R3, R4, R6, R7, R8, R9, R10	R4, R6	2
R7	R1, R2, R3, R4, R5, R6, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	3
R8	R1, R2, R3, R4, R5, R6, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	3
R9	R1, R2, R3, R4, R5, R6, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	3
R10	R1, R2, R3, R4, R5, R6, R7, R8, R9, R10	R1, R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	R2, R3, R4, R7, R8, R9, R10	3

منبع: یافته­های تحقیق، 1402

 

 گام ششم: ارائه مدل ISM؛ در اين مرحله مدل ساختاری حاصل می­گردد. به‌این‌ترتیب كه اگر رابطه بین معیارهای j و i وجود داشته باشد، فلشی که از i به j اشاره می­کند این رابطه را نشان می­دهد. با حذف روابط ثانويه درنهایت مدلي حاصل مي­گردد كه به آن مدل ساختاري يا دیاگراف¹⁷ مي­گويند. سطوحي كه در اين مدل در بالا قرارگرفته باشند تأثیرپذیر بوده و سطوحي كه در پايين قرار دارند به‌عنوان سطوح اساسي، تأثیرگذار خواهند بود. با توجه به خروجی جدول 9 در شکل 2 ضابطه سطح اشغال (R1) به‌عنوان تأثیرگذارترین و ضوابط پاکت حجمی (R2)، نما (R3)، فضاهای اقامت خواب و پذیرایی (R7)، آشپزخانه (R8)، نورگیری و تهویه (R9) و ساماندهی فضاهای داخلی پلان واحدها (R10) نیز به‌عنوان تأثیرپذیرترین ضابطه می­باشند. ضوابط پاسیو (R4)، ارتفاع ساختمان و واحد (R5) و پارکینگ شیب‌راه (R6) نیز در سطح میانی از ضابطه سطح اشغال تأثیر پذیرفته و بر روی سایر ضوابط تأثیر می­گذارند.

 

 

شکل 2- مدل ISM

منبع: نگارندگان، 1402

گام هفتم (آخر): تجزیه‌وتحلیل قدرت نفوذ و میزان وابستگی نمودار MICMAC

بر اساس قدرت نفوذ و وابستگی متغیرها می‌توان یک دستگاه مختصات تعریف و آن را به چهار ناحیه تقسیم نمود. ناحیه اول، متغیرهای خودمختار هستند که قدرت نفوذ و وابستگی ضعیفی دارند. ناحیه دوم، متغیرهای وابسته قرار دارند که از قدرت نفوذ ضعیف، اما وابستگی بالایی برخوردارند. ناحیه سوم، مختص متغیرهای پیوندی است. این متغیّرها قدرت نفوذ و وابستگی بالایی دارند. ناحیه چهارم، متغیرهای مستقل قرار دارند این متغیرها از قدرت نفوذ بالا و وابستگی پایینی برخوردارند که متغیرهای محرک بااهمیت زیاد هستند. قدرت نفوذ و وابستگی متغیرها از طریق جمع‌کردن ورودی‌های اعداد (1) در هر سطر و ستون ماتریس نهایی، به دست می‌آید(بلوچي و رستگار، 1394: 79). با توجه به بررسی به‌عمل‌آمده از ماتریس دستیابی اولیه، نهایی و سطوح اولویت­بندی ارائه‌شده نتایج تحلیل MICMAC در شکل 3 ارائه‌شده است. بر اساس نمودار MICMAC هیچ‌کدام از ضوابط و مقررات در ناحیه خودمختار و وابسته قرار نگرفتند که این نشان می­دهد هیچ‌کدام از متغیرهای پژوهش از قدرت نفوذ ضعیف برخوردار نیستند. در ناحیه سوم ضوابط نما (R3) با میزان وابستگی 10 و قدرت نفوذ 6، پاکت حجمی (R2) با میزان وابستگی 9 و قدرت نفوذ 7، فضاهای اقامت، خواب و پذیرایی (R7) با میزان وابستگی 10 و قدرت نفوذ 7، آشپزخانه (R8) با میزان وابستگی 10 و قدرت نفوذ 7، نورگیری و تهویه (R9) با میزان وابستگی 10 و قدرت نفوذ 7، ساماندهی فضاهای داخلی پلان واحدها (R10) با میزان وابستگی 10 و قدرت نفوذ 8 و پاسیو (R4) با میزان وابستگی 8 و قدرت نفوذ 9، جزء متغیرهای پیوندی هستند که از قدرت نفوذ و وابستگی بالایی برخوردارند، به‌نحوی‌که هرگونه ایجاد دگرگونی بر روی این ضوابط باعث ایجاد تغییر بر روی سایر ضوابط می­گردد و همچنین هرگونه تغییر بر روی سایر ضوابط موجب دگرگونی این ضوابط خواهد شد. در میان ضوابط ناحیه پیوندی ضابطه پاسیو از میزان نفوذ بالاتر و وابستگی کمتری نسبت به سایر ضوابط این ناحیه برخوردار است. در ناحیه چهارم ضوابط سطح اشغال (R1) با میزان وابستگی 3 و قدرت نفوذ 9، پارکینگ شیب‌راه (R6) با میزان وابستگی 3 و قدرت نفوذ 7، ارتفاع ساختمان و واحد (R5) با میزان وابستگی 1 و قدرت نفوذ 7، قرار دارند که نشان‌دهنده قدرت نفوذ بالا و وابستگی کمتری آن‌هاست. ضوابط ناحیه مستقل بر روی سایر ضوابط تأثیرگذاری بالایی داشته و کمتر از آن‌ها تأثیر می­پذیرند. در میان ضوابط این ناحیه ضابطه سطح اشغال نسبت به سایر ضوابط تأثیرگذارترین ضابطه هست.  

 

R2

میزان وابستگی

قدرت نفوذ

R14

R6

R5

خودمختار

مستقل

وابسته

پیوندی

R3

R7, R8, R9

R10

R4

 

 

شکل 3- خوشه­بندی تحلیل MICMAC

منبع: نگارندگان، 1402

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

بر اساس مطالعات انجام‌شده کاربرد ضوابط و مقررات در طراحی و شکل­دهی به ساختار فضایی مسکن میان مرتبه آشکار است. تحولات صورت پذیرفته در نظام شهرسازی و معماری ادوار گذشته باعث بروز ضوابط و مقررات جدیدی گردیده که در انتظام بخشی به طراحی و مدیریت ساخت‌وساز شهری نقش داشته است. کثرت مسکن میان مرتبه در شهر تهران از یک‌سو و دغدغه ارتقاء بخشیدن به کیفیت فضای زیستی از سوی دیگر اهمیت بازنگری بر ضوابط و مقررات را نمایان می­سازد. بر اساس دست آورد تحقیق از مرحله دلفی فازی موارد به شرح زیر پیشنهاد می­گردند:

·        انعطاف­پذیر نمودن موقعیت­یابی برای سطح اشغال 60 درصدی در 70 درصد از قطعه به‌منظور افزایش تنوع در طراحی

·        ایجاد پر و خالی در حجم ساختمان به‌منظور برخورداری از تنوع فضایی

·        طراحی نما با هدف ایجاد تنوع در تک بناها و حفظ یکپارچگی در سیما و منظر شهری، صرفه­جویی انرژی با استفاده از پوسته­های خودتنظیم شونده، هویت­مند نمودن محله­ها به‌واسطه پیشنهاد «طرح نما» برای گذرهای با عرض متفاوت

·        پیشنهاد نورگیر و بازشو مختصر در واحدهای شمالی جایگزین پاسیو که ضمن افزایش مساحت، برخورداری از جریان ­هوا و نور را نیز میسر می­سازد.

·        افزایش ارتفاع در واحدها متناسب با ابعاد طول و عرض آن‌ها

·        بهره­گیری از پارکینگ­های مکانیزه هوشمند

·        تعبیه فضای خواب برای کودکان با استفاده از دیوارهای باز در واحدهای کوچک مقیاس

·        جانمایی آشپزخانه با هدف تقسیم­بندی فضاهای داخلی به عرصه­های عمومی و خصوصی

·        بهره­گیری از پنجره­های با ارتفاع بلند به‌منظور افزایش عمق نورگیری

·        اولویت­مند نمودن عرصه­بندی فضاها در طراحی واحدها به‌صورت عمومي، خصوصي و خدماتي

نتایج تحلیل مرحله ISM نشان می­دهد که ضابطه­ سطح اشغال (R1) تأثیرگذارترین ضابطه بوده و هرگونه ایجاد تغییر بر آن موجب دگرگونی سایر ضابطه­ها می­گردد، به­طوری­که با افزایش یا کاهش ابعاد سطح اشغال عمق فضاهای داخلی تغییر می­کند و به‌تناسب آن نورگیری و تهویه هوا دستخوش تغییر شده و ابعاد موقعیت پاسیو نیز تغییر می­نماید. تغییر سطح اشغال میزان توده و فضا را نیز در قطعات تغییر می­دهد و به‌تبع آن در نظام شهرسازی تغییر حاصل می­گردد، از طرفی افزایش و کاهش سطح اشغال موجب تأثیر بر تأمین تعداد پارکینگ الزامی یا عدم تأمین آن می­گردد، تغییر ساختار فضایی پارکینگ بر جانمایی سازه ساختمان و دسترسی­های عمودی و افقی تأثیر گذاشته و مجدداً انتظام فضاهای داخلی واحدها و تقسیم­بندی آن‌ها را متحول می­نماید. طبق تحلیل به همراه ضابطه در ناحیه پیوندی با بالاترین قدرت نفوذ قرار دارد. نتایج تحلیل مرحله MICMAC نشان می­دهد که چهار ضابطه سطح اشغال(R1)، پارکینگ شیب‌راه (R6)، ارتفاع ساختمان و واحد (R5) و پاسیو (R4) هم در مرحله تدوین ضوابط و مقررات و هم در مرحله طراحی نیاز به توجه ویژه­ای دارند بدان جهت که سازمان‌دهی سایر ساختارهای فضایی متأثر از آن‌ها هست. 10 ضابطه مطرح‌شده در این پژوهش بر جنبه­های کیفی فضاهای داخلی در سطح خرد و سیما و منظر شهری در سطح کلان اثر دارند. عواملی همچون تناسبات فضایی، ساماندهی عرصه خصوصی و عمومی داخل واحدها، کارکرد مطلوب فضاهای زیستی، جانمایی مناسب دسترسی­ها در قالب جنبه­های خرد بوده و متأثر از الزامات ضابطه­های فضاهای اقامت، خواب و پذیرایی (R7)، آشپزخانه (R8)، نورگیری و تهویه (R9) و ساماندهی فضاهای داخلی پلان واحدها (R10) می­باشند. عواملی مانند تعبیه فضاهای باز و نیمه‌باز، ارتفاع مجاز ساختمان، رعایت خط آسمان، هماهنگی نمای ساختمان با ساختمان­های مجاور در سطح محله­، میزان پیش­آمدگی یا پس­رفتگی هم در قالب جنبه­های کلان بوده و متأثر از الزامات ضوابط نما (R3)، پاکت حجمی (R2) و ارتفاع ساختمان و واحد (R5) هستند. پژوهش بیان­کننده آن است که ضوابط و مقررات مسکن میان مرتبه کنش متقابل میان نظام معماری و شهرسازی را رقم می­زند به­طوری­که در سیاست­گذاری عواملی همچون تأمین پارکینگ­های الزامی، تناسب میان توده و فضا، برنامه­ریزی برای کالبد محیطی، ساماندهی سیما و منظر شهری نقش ایفا می­نمایند؛ بنابراین لازم است مدیریت شهری در راستای کیفیت­بخشی به فضاهای زیستی و همچنین ساماندهی کالبد شهری، برنامه­ریزی توسعه­ای را مرتبط با ضوابط و مقررات مطرح‌شده مدنظر قرار دهد. روش پیشنهادشده در این پژوهش می­تواند موضوع مطالعات پژوهش­های آتی سایر پهنه­های سکونتی شهر تهران و همچنین سایر شهرها واقع گردد.

 

 

منابع

آقا لطیفی، آزاده و حجت، عیسی. (1397). بررسی تأثیرپذیری مفهوم خانه از تحولات کالبدی آن در دوران معاصر در شهر تهران. نشریه هنرهای­زیبا، 23(4)، 41–54. 10.22059/JFAUP.2018.219937.671690 

اسکندری عین الدین، هادی، غفاری گیلانده، عطا و نظم فر، حسین. (1402). بررسی عوامل اصلی اثرگذار بر بروز تخلفات ساختمانی در ساخت و سازهای شهری (مطالعه موردی شهر بستان‌آباد). مطالعات علوم محیط زیست، 8(1)، 5883 - 5900. 10.22034/JESS.2022.354131.1837 

اعتصامی پور، محسن، اردشیری، مهیار،  ماجدی، حمید و زرآبادی، زهرا سادات سعیده. (1399). واکاوی نظریات پیرامون ضوابط شهری و انطباق‌پذیری با شهر معاصر ایرانی. دانش شهرسازی، 4(2)، 1–17. 10.22124/UPK.2020.15632.1397 

اکبری، علی، پرتو، شادی، صالحی، سعید و ابوالحسن تنهایی، حسین. (1400). تبیین دیالکتیک گسست و پیوند در معماری مسکونی معاصر تهران مبتنی بر تحول فضاهای باز و بسته. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 14(35)، 57–75.  10.22034/AAUD.2020.212175.2070

بلوچي، حسين و رستگار، عباسعلي. (1394). مدل یابیِ ساختاری- تفسیری از عوامل مؤثر بر بدبینیِ سازمانی. فصلنامه مديريت سازمان­هاي دولتي، 3(3)، 71–91. 20.1001.1.2322522.1394.3.0.10.8

بيگدلي، امیر، عبدالوند، محمد علی، حيدرزاده هنزايي، كامبيز و خون سياوش، محسن. (1399). ارائه مدل ساختاری-تفسیری (ISM) برندسازی مبتنی بر مسئولیت اجتماعی سازمانی در صنعت بانکداری ایران. فصلنامه مديريت برند، 7(24) 119-230.  10.22051/BMR.2020.28333.1851

پوراحمدی، مجتبی. (1398). بازتعریف ضوابط شهرسازی استقرار بنا با رویکرد حفاظت از بافت های تاریخی شهرها (نمونه موردی شهر لاهیجان). دانش شهرسازی، 3(2) 65–82.  10.22124/UPK.2019.14132.1271

جعفری، علی اصغر، بزرگمهر، کیا، رمضانی پور، مهرداد و ابراهیمی جمنانی، لیلا. (1401). تأثیر قوانین و مقررات شهرسازی در توسعه پایدار شهری (مورد مطالعه شهر بابلسر). برنامه ریزی توسعه کالبدی، 9(1)، 81–92. 10.30473/psp.2022.56843.2408

جلالی نسب، محمد علی، ذبیحی، حسین و اردشیری، مهیار. (1401). طرح مبانی نظری و پیشنهاد چارچوب مفهومی برای مقررات ملی شهرسازی ایران. فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای، 7(22)، 107–137. 10.22054/URDP.2022.62759.1368

حافظ نيا، محمدرضا. (1398). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. چاپ بیست و پنجم، انتشارات سمت، تهران.

حبیبی، سید محسن، اهری، زهرا و امامی، رشید. (1389). از فرو ریختن باروها تا اندیشه شاهراه ها (پیشینه طرح های شهری و انگاره های شهر تهران از 1309 تا 1345).  صفه، 20(1)، 85–102 20.1001.1.1683870.1389.20.2.6.9

دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان. (1396). مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان. ویرایش سوم،  انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تهران.

دفتر مقررات ملی و کنترل ساختمان. (1390). قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان. چاپ نوزدهم، نشر توسعه ایران، تهران.

رضوانی کاخکی، سعید. (1401). تحلیل اقتصادی ضوابط پارکینگ در مسکن شهری و ناسازگاری با مقررات طراحی معابر شهری. مطالعات طراحی شهری و پژوهش های شهری، 5 (1)، 1–6. http://www.udsj.ir/post.aspx?id=751

سیف الهی ده میری، محمد طه، بقایی، آژنگ و افهمی، رضا. (1402). ارزیابی تطبیقی اثربخشی ضوابط طراحی و اجرای نما بر نماسازی ساختمان های مسکونی در شهر تهران و آسیب شناسی آن (نمونه مورد مطالعه نمای ابنیه مسکونی محله ولنجک منطقه یک شهرداری تهران). مدیریت شهری و روستایی، 21(70)، 23–40. http://ijurm.imo.org.ir/article-1-3356-fa.pdf

سیفی فرزاد، هادی، احمدی پور، زهرا و حافظ نیا، محمد رضا. (1398). طراحی مدل ساختاری - تفسیری (ISM) عوامل موثر بر ایجاد امنیت پایدار شهری. فصلنامه شهر پایدار، 2(3)، 111–125. 10.22034/JSC.2020.197702.1097

صالحی میلانی، ساسان و محمدی، مریم. (1388). تدوین ضوابط و مقررات ساخت و ساز در مناطق کوهپایه ای مطالعه موردی: محله باغ شاطر تهران. نامه معماری و شهرسازی، 2(3)، 97–116. 10.30480/AUP.2010.203

عباس زاده، مظفر و بهجت، حمید. (1399). واکاوی ساختار معماری خانه های تاریخی و سنتی روستای سپورغان شهرستان ارومیه. مسكن و محيط روستا، 39(170)، 67–82.  10.22034/39.170.67

قدیری مدرس، حمید.  (1400). تبیین اثر بخشی ضوابط ومقررات شهرسازی در توسعه پایدار منطقه سه کلانشهر اصفهان. پژوهش­نامه مکانی فضایی، 5(4)، 5–13. https://doi.org/10.22034/jspr.2021.701752

قدیری مدرس، حمید، مومنی، مهدی، صابری، حمید و خادم الحسینی، احمد. (1400). ارزیابی نقش و جایگاه ضوابط و مقررات شهرسازی در رضایتمندی شهروندان مناطق 6 و 8 و 14 شهر اصفهان. نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 13(12)، 113–130.  20.1001.1.66972251.1400.13.2.6.7

كميته فني شوراي عالي ضوابط و مقررات طرح تفصیلی یکپارچه شهر تهران. (1398). ضوابط و مقررات طرح تفصیلی یکپارچه شهر تهران، تهران 

کبیری، مهرداد، جودکی، حمید رضا و استعلاجی، علیرضا. (1402). بررسی و تحلیل کارآیی ضوابط شهرسازی در ساخت و ساز شهری (منطقه یک شهرداری تهران).  نگرش هاي نو در جغرافياي انساني، 15(2)، 60–79. 20.1001.1.66972251.1402.15.2.3.8

لطیفی، سمیه، راحلی، حسین، یادآور، حسین، سعدی، حشمت اله و شهرستانی، سید علی. (1397). شناسایی و تبیین مراحل اجرایی توسعه کشاورزی حفاظتی در ایران با رویکرد دلفی فازی. مهندسی بیوسیستم ایران، 49(1)، 107–120. 10.22059/IJBSE.2017.227813.664910

مهاجر میلانی، آزاده. (1397). تبیین نقش ضوابط در شکل دهی به سازمان فضایی مسکن متداول تهران. رساله دکتری معماری، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران.

مهاجر میلانی، آزاده و عینی فر، علیرضا. (1396). تاثیر ضابطه 60% + 2 برمسکن ردیفی متداول تهران. مدیریت شهری و روستایی، 16(48)، 49–64. http://ijurm.imo.org.ir/article-1-1943-fa.html

مهاجر میلانی، آزاده و عینی­فر، علیرضا. (1398). بازشناسی سازمان فضایی مسکن بازشناسی سازمان فضایی مسکن متداول تهران: مورد پژوهی بناهای آپارتمانی ردیفی تا 6 طبقه، زیر گونه شمالی. هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، 24(1)، 45–57. 10.22059/JFAUP.2019.269983.672163

نهاد مطالعات طرح­های توسعه شهری تهران. (1386). طرح راهبردی – ساختاری توسعه و عمران شهر تهران (طرح جامع تهران). مصوب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران. تهران. 

يوسفي، حميدرضا، مستقيمي، محمودرضا، نصيري، مجيد و گرجي، محمدباقر. (1400). طراحی مدل هوشمندی رقابتی با رویکرد ترکیبی مدل یابی ساختاری تفسیری– دلفی فازی (مطالعه موردی شرکت های کارآفرین صنایع غذایی استان تهران). راهبردهاي كارآفريني در كشاورزي، 8(15)، 76–88. 10.52547/jea.8.15.76

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References:

Abbaszadeh, M., & Behjat, H.(2020). Analysis of the Architectural Structure of Historical and Traditional Houses in Sopurgha Village of Urmia City. Housing and Rural Environment, 39(170), 67-82. [In Persian]  10.22034/39.170.67

Aghalatifi, A., & Hojjat, I. (2019). Impression of Meaning of m Home from Physical Transformation in Contemporary Era of Tehran.  Journal of Fine Arts: Architecture and Urban Planning, 23 (4), 41-54. [In Persian] 10.22059/JFAUP.2018.219937.671690

Baloochi, H., & Rastgar, A, A. (2015). Interpretive structural modeling of effective factors on business cynicism. Public Organization Management, 3(3), 71-91. [In Persian] 20.1001.1.2322522.1394.3.0.10.8

Bax, M. F. T., & Trum, H. M. G. J., (2000). A building design process model: according to domain theory. In H. H. Aachten (Ed.), Design research in the Netherlands ; preprints of the symposium, 63 19-30. https://papers.cumincad.org/data/works/att/55fb.content.00355.pdf  

Bigdeli. A., abdalvand, M., Heidarzadeh, K., & Khounsiavash, M. Presenting. (2021). an Interpretive Structural Modeling based on Corporate Social Responsibility Branding in Iran Banking Industr. quarterly journal of Brand Management, 7(4), 119-230. [In Persian]10.22051/BMR.2020.28333.1851

Dragutinovic, A., Quist, W., & Pottgiesser, U. (2023). Spatiality of the urban commons: Typo-morphology of the open common spaces in New Belgrade mass housing blocks. Frontiers of Architectural Research, 12(3), 444–457. 10.1016/j.foar.2022.11.004

Eskandari einodin, H., Gafari gilandeh, A., & nazmfar, H. (2023). Investigating the main factors affecting the occurrence of construction violations in urban constructions (case study: Bostan Abad city). Journal of Environmental Science Studies (JESS), 8(1), 5883-5900. [In Persian] 10.22034/JESS.2022.354131.1837  

Etesamypour, M., Ardeshiri, M., Majedi, H., & Zarabadi, Z. (2020). The theories investigation on urban codes and their adaptation with the contemporary Iranian Cities. Urban Planning Knowledge, 4(2), 1-17. [In Persian] 10.22124/upk.2020.15632.1397

Formulation of National Building Codes Department, (2017). The fourth topic of national building regulations (Building Fire Protection). Third edition, Publications of Road, Housing and Urban Development Research Center, Tehran. [In Persian]

Formulation of National Building Codes Department, (2011). Law on Building Engineering and Control System. 19th edition, Tosseh Iran Publications, Tehran. [In Persian]

Ghadiri Modares, H., Momeni, M., Saberi, H., & Khadem Al-Husseini, A. (2021). Assessing the role and position of urban planning rules and regulations in the satisfaction of citizens in areas 6, 8 and 14 of Isfahan. Quarterly of New Attitudes in Human Geography, 13(2), 113-130. [In Persian]  20.1001.1.66972251.1400.13.2.6.7 

Ghadiri Modares, H. (2021). Explaining the effectiveness of city planning rules and regulations in sustainable development (District 3 city of Isfahan). Space and Place Studies, 1400(20), 5-13. [In Persian] https://doi.org/10.22034/jspr.2021.701752 

Ghaffar, M. M. A. A., & El Aziz, N. A. A. (2021). Urban form and economic sustainability in housing projects. Journal of Engineering and Applied Science, 68(1), 1–16. 10.1186/s44147-021-00032-w

Habibi, A., Jahantigh, F. F., & Sarafrazi, A. (2015). Fuzzy Delphi Technique for Forecasting and Screening Items. Asian Journal of Research in Business Economics and Management. Asian Journal of Research in Business Economics and Management, 5(2) 130-143. 10.5958/2249-7307.2015.00036.5

Habibi, M., Ahari3012, Z., & Emami, R. (2010). From the Collapse of Fortifications to the Idea of Highways The Background of Urban Planning and Designing in Tehran 1930-1968. Soffeh, 20(1), 85-102. [In Persian]  20.1001.1.1683870.1389.20.2.6.9 

Hafez Nia, M, R. (2019). Introduction to Research Methodology in Humanities. 25th Edition, Semat Publications, Tehran. [In Persian]

Iacovone, C. (2023). Debate on regulation and professionalisation in the short-term rental housing market. Geoforum, 146(July 2022), 1-10. 10.1016/j.geoforum.2023.103870

Ibrahim, H., Salama, A., Awwaad, R., & Aboukalloub, B. (2023). Housing dynamics for sustainable urban development in Greater Doha. Journal of Engineering Research, June 2023, 1–8. 10.1016/j.jer.2023.100152

Institute of Studies Urban development plans of Tehran. (2007). Strategic-structural plan for development and construction of the city of Tehran. approved in Iran Supreme Council Urban Planning and Architecture, Tehran. [In Persian]

Jafari, A, A., Bozorgmehr, K., Ramezanipour, M., & Ebrahimi Jamnani, L. (2022). The Impact of Urban Planning Rules and Regulations on Sustainable Urban Development (Case Study: Babolsar City). Journal of Physical Development Planning, 7(1) 81-92. [In Persian] 10.30473/psp.2022.56843.2408 

Jalalinasab, M.A., Zabihi, H., & Ardeshiri, M. (2022). Developing a Theoretical Foundation and Proposing a Conceptual Framework for Iran's National Urban Planning Regulations. Urban and Regional Development Planning, 7(22), 107-137. [In Persian] 10.22054/URDP.2022.62759.1368 

kabiri1, M., Joodaki, H. R., & Estelaji, A. (2023). Investigating and analyzing the efficiency of urban planning standards in urban construction (Tehran municipality area one). Quarterly of New Attitudes in Human Geography, 15(2) 60-79 [In Persian]  20.1001.1.66972251.1402.15.2.3.8 

Kannan, G., & Haq, A. N. (2007). Analysis of interactions of criteria and sub-criteria for the selection of supplier in the built-in-order supply chain environment. International Journal of Production Research, 45(17), 3831–3852. https://doi.org/10.1080/00207540600676676

latifi, S., Raheli, H., yadavar, H., Saadi, H., & Shahrestani, S, A. (2018). Identification and explanation of executive steps of conservation agriculture development in Iran using Fuzzy Delphi Method. Biosystem Engineering, 49(1), 107-120. [In Persian] 10.22059/IJBSE.2017.227813.664910 

Madeddu, M., & Clifford, B. (2023). The conversion of buildings to housing use: England’s permitted development rights in comparative perspective. Progress in Planning, 171, (June 2022), 1-23. 10.1016/j.progress.2022.100730

Mangla, S., Madaan, J., Sarma, P. R. S., & Gupta, M. P. (2014). Multi-objective decision modelling using interpretive structural modelling for green supply chains. International Journal of Logistics Systems and Management, 17(2), 125–142. https://doi.org/10.1504/IJLSM.2014.059113

Mohajer Milani, A., & Aeinifar, A. (2019). Recognition of the common internal arrangement of Tehran's residential buildings. Fine Arts: Architecture and Urban Planning, 24(1), 45-57. [In Persian] 10.22059/JFAUP.2019.269983.672163

Mohajer Milani, A., & Aeinifar, A. (2017). The impact of 60%+2 code on Tehran’s common row house construction. Urban Management, 48, 49-64. [In Persian]  http://ijurm.imo.org.ir/article-1-1943-fa.html

Mohajer Milani, A. (2019). The Impact of Regulations on the Internal Arrangement of Common Residential Buildings in Tehran. A Final Project Submitte for Degree of PhD of Architecture , College of Fine Arts School of Architecture, University of Tehran, Iran. [In Persian]  

Mottelson, J. (2023). On the impact of urban planning in contexts with limited enforcement of building and planning regulations: A study of the urban form of planned and unplanned informal settlements in Maputo, Mozambique. PLos ONE, 18(9), 1–19. 10.1371/journal.pone.0292045

Parto, S., Salehi, S., Akbari, A., & Abolhasan Tanhaei. H., (1400). Explaining the Dialectic of Discontinuity and Interconnection in Contemporary Residential Architecture of Tehran based on the Evolution of Open and Closed Spaces. Armanshahr Architecture & Urban Design & Urban Planning, 14(35), 57-75. [In Persian] 10.22034/AAUD.2020.212175.2070

Pettersson, C., Nilsson, M., Andersson, M., & Wijk, H. (2021). The impact of the physical environment for caregiving in ordinary housing: Experiences of staff in home- and health-care services. Applied Ergonomics, 92, 1–7. https://doi.org/10.1016/j.apergo.2020.103352 

Pour Ahmadi, M. (2019). Redefining the Building Placement Urbanism Regulations With an Approach to The Conservation of The Historical Urban Fabrics: A Case Study of Lahijān City. Urban Planning Knowledge, 3(2), 65-82. [In Persian] 10.22124/UPK.2019.14132.1271

Rezvani kakhki, S. (2022). Economic analysis of parking regulations in Urban Residential and incompatibility whit with urban road design regulations. Urban design studies and urban research, 5(1), 1-6. [In Persian] http://www.udsj.ir/post.aspx?id=751

Saif Elahi Deh Miri. M, T., Bagaei, A., & Afhami, R. (2023), Comparative Assessment and Pathology of the Effectiveness of Façade Design and Construction Regulations on the Façades of Residential Buildings of Tehran: The Case of Valenjak Neighborhood Facades in Zone One of Tehran Municipality. Urban Management, 70, 23-40. [In Persian]  https://ensani.ir/file/download/article/6570293e077fc-10065-1402-948.pdf  

Salehi Milani, S., & Mohammadi, M. (2010). Presenting Development Regulation for Hillside Areas (Case Study: Bagh Shater District, Tehran). Architecture and Urban Planning, 2(3), 97-116. [In Persian]  10.30480/AUP.2010.203

Seyfi farzad, H., Ahmadypoor, Z., Hafez niya. M, R., & Moradian, M. (2019). Interpretive Structural Modeling of Factors Affecting Sustainable Citizen Security. Sustainable City, 2(1), 111-125, [In Persian] 10.22034/JSC.2020.197702.1097

Technical Committee of Supreme Council, Rules and regulations of integrated detailed plan of Tehran, (2019). Rules and regulations of integrated detailed plan of Tehran. [In Persian]

Yousefi, H., Mostaghimi, M, R., Nasiri, M., & Gorgi, M, B. (2021). Designing a Competitive Intelligence Model with a Combined Approach to Interpretive Structural Modeling - Delphi Fuzzy (Case Study: Food Industry Entrepreneurial Companies in Tehran Province). Entrepreneurial Strategies in Agriculture, 8(15), 76-88. [In Persian]  10.52547/jea.8.15.76    

Zhu, C., Zhang, X., Wang, K., Yuan, S., Yang, L., & Skitmore, M. (2020). Urban–rural construction land transition and its coupling relationship with population flow in China’s urban agglomeration region. Cities, 101(March), 102701, 1-10. 10.1016/j.cities.2020.102701

 

 

 

---

[1]  نویسنده مسئول: راضیه لبیب­زاده، پست الکترونیکی: [e-mail] ، تلفن: [phone]

[2]  Pettersson et al.

[3]  Ibrahim et al.

[4]  Trum & Bax

[5]  Iacovone

[6]  Mottelson

[7]  Dragutinovic et al

[8]  Madeddu & Clifford

[9]  Zhu et al.

[10]  Ghaffar & El Aziz

[11]  Habibi et al.

[12]  Graph

[13]  Kannan & Haq

[14]  در سال 1392 ویرایش دوم و سپس در سال 1396 ویرایش سوم مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان با عنوان الزامات عمومی ساختمان تدوین گردیده است (دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان، 1396: ث).

[15] . Exhaust fan

[16]  Structural Self-Interaction Matrix

[17]  . digraph